धरण

विकिपीडिया कडल्यान

धरण व्हांवत्या उदकाचो व्हड प्रमाणांत सांठो करपाखातीर बांदिल्ली गडगंज वणत. इत्सीत सुवातेर उदकाची पुरवण करपाच्या उद्देशान, न्हंयेच्या वा तत्सम व्हांवत्या उदकाच्या प्रवाहाच्या तोंडार एक गडगंज अशी वणत बांदून उदकाचो सांठो करतात आनी हें उदक उपरांत हे वण्टीक आशिल्ल्या दारांतल्यान, तयार केल्ल्या पाटांतल्यान (Canal) इत्सीत सुवातेर व्हरतात. उण्या प्रमाणांत उदकाचो सांठो करपाक जंय ल्हान वणत बांदप जाता ते वण्टीक बांद अशें म्हण्टात.

इतिहास[बदल]

धरणां आनी बांदांचो इतिहास खूब पोरणो. पुर्विल्ल्या काळांत गीमाच्या दिसांनी शेताखातीर आनी मनशाच्या हेर उपेगाखातीर तशेंच हुंवारापसून राखण जावपाखातीर इजिप्त, मेसोपोटॅमिया, चीन आनी भारत ह्या देशांनी धरणां बांदप जातालीं.

सगळ्यांत पोरणें धरण मीनीझ ह्या राज्याच्या मॅम्फिसांतले राजधनीक उदका पुरवण करपाखातीर बांदिल्लें. नायल न्हंयेचेर कोशेश नगरांत इ.स. पयलीं 2900च्या अदमासाक बांदिल्लें हें धरण 15 मीटर उंचायेचें आसा. हेच न्हंयेचेर बांदिल्लें 106 मीटर लांबायेचें आनी 15 मीटर उंचायेचें साद-एल्-काफारा हें धरणूय सगळ्यांत पोरणें मानतात. इ.स. पयलीं 1000 वर्सां मेरेन अॅसिरियी लोकांनी शेतांखातीर टायग्रिस न्हंयेचेर समारा आनी हेर सुवातींनी धरणां बांदलीं.

भारतांत आनी श्रीलंकेंत पुर्विल्ल्या काळांत शेताच्या उपेगाखातीर कितलींशींच मातयेचीं उपेगाखातीर कितलींशींच मातयेचीं धरणां बांदप जाल्लीं. इ. स. 500 ते 1800 ह्या काळांत दक्षिण भारतांत पल्लव आनी हेर राजांनी मातयेचीं धरणां बांदिल्ल्याचें उल्लेख मेळटात. इ.स. च्या दुसऱ्या शेंकड्यांत करिकाल ह्या चोल राजांनी बांदिल्ल्या कावेरी न्हंयेवयल्या म्हान अनईकट्टु (ग्रँड अॅनिकट) ह्या फातरी बांदापसून आयज लेगीत तंजावर जिल्ह्यांतल्या हजारांनी हॅक्टर शेताखातीर उदक वापरतात. भारतांतलें पयलें व्हड लेगीत तंजावर जिल्ह्यांतल्या हजारांनी हॅक्टर शेताखातीर उदक वापरतात. भारतांतलें पयलें व्हड 1879 वर्सा बांदिल्लें धरण. रोमी लोकांनी इटली, उत्तर आफ्रिका आनी हेरकडेन व्हड फातरांचीं धरणां बांदलीं. इराणांत चवदाव्या शेंकड्यांचे सुरवेक केबर नांवाचें 26 मीटर उंचायेचें धरण बांदलें. गॅलिलिओ, न्युटन, जी. डब्ल्यू. फोन लायप्निट्स, रॉबर्ट हूक, दान्पेल बेर्नुली, लेनर्ट ऑयलर, द ला हयर आनी शार्ल कुलंब हांणी केल्ल्या द ला हयर आनी शार्ल कुलंब हांणी केल्ल्या सैध्दांतिक कार्याक लागून द्रव्यांचे गूणधर्म आनी संरचनासैध्दांतिक कार्याक लागून द्रव्यांचे गूणधर्म आनी संरचना सिध्दांत हांच्या गिन्यानांत मोलादिक भर पडिल्ली. एकुणिसाव्या शेंकड्यांत बांदिल्लें पयलें धरण म्हळ्यार 1866 वर्सा बांदिल्लें फ्रांसांतलें 52 मीटर उंचायेचें धरण आसा. जगांतल्या मुखेल अशा धरणांभितर चडशीं सगळीं धरणां 1930 वर्सा जगांतल्या मुखेल अशा धरणांभितर चडशीं सगळीं धरणां 1930 वर्सा उपरांत बांदिल्लीं आसात.

उपेग[बदल]

उदक सांठोवप आनी उदकाची उंचाय वाडोवप उदक सांठोवप आनी उदकाची उंचाय वाडोवप सांठ्याचे खूब उपेग आसतात. शेताच्या कामाखातीर, गांवांक उदकाची पुरवण करपाखातीर, उदका- शक्तीच्या आदारान विद्युत् निर्मिती (जलविद्युत् केंद्र), हुंवार-नियंत्रण, खेळां-तळें, उदका येरादारी अशा विंगडविंगड कारणांखातीर धरणां बांदतात. भारतांत कावेरी न्हंयेचेर आनी अमेरिकेंत टॅनेसी न्हंयेचेर अशा उद्देशांनी धरणां बांदल्यांत. न्हंयेचेर अशा उद्देशांनी धरणां बांदल्यांत. प्रवाहाक आडखळ जातकच प्रवाहांतल्या उदकाचो पांवडो चडटा. ताका लागून उदकाची उर्जा वाडटा आनी हे उर्जेचो उपेग गुरूत्वाकर्शी प्रवाहाखातीर वा विद्युत् निर्मितीखातीर जाता.

प्रकार[बदल]

धरणांचे खूब प्रकार आसात - फातरी बांदकामाचें धरण, कॉक्रिचें धरण, मातयेचें धरण, फातरांच्या राशींचे धरण अशे मुखेल प्रकार आसात. तेच भाशेन लोखणी धरण, लाकडी वा रबरी (फुगोवपाक येवपी) धरण, अश्या तरांचींय धरणां केन्नाकेन्नाय बांदप जातात. न्हंयेचेर धरण बांदपाचें आसल्यार तें खंय बांदचें आनी कसलें तरेचें बांदचें हे दोन म्हत्वाचे प्रस्न आसतात. धरण बांदपाची सुवात थरयतकच धरणाचो प्रकार थारोवप जाता. न्हंयेचें देगण जंय अशीर आसता थंय धरण बांदप अर्थीक नदरेन फायद्याचें आसता कारण धरणाची लांबाय जितली उणी तितलोच धरणबांदणेचो खर्च उणो आसता.

धरण बांदतना धरणाचे बसकेक खूब म्हत्व आसता. मुळावण जितलें घट तितलो धरणाक बरो आदार मेळटा. धरण बांदपाची सुवात बरी पाशाणी - फातरी घाल्यार ती सगळ्यांत बरी बुन्याद आसता. दुसरे एके नदरेनूय धरणाचे बसकेचें परिक्षण करचें करचें पडटा. सांठयल्लें बरेचशें उदक, बसकेपोंदच्यान झिरपता आसल्यार, खडकांनी चुन्याच्या खडपाचो स्तर आसल्यार वा मातयेच्या धरणापोदांची मातयेची बसका रेंवाळ मातयेची आसल्यार, ते बसकेचेर खाशेली उपाय-येवजण करतात. ते खातीर शिमीट आनी उदक हांचें पातळ मिश्रण, करून तें बुन्यादीक बुराक करून तातूंत ओततात. हें मिश्रण खडपांतल्या चिरांनी आनी वेरांनी वचून उपरांत घट जाता आनी तळाचो स्तर चड मजबूत जाता. तेच भाशेन मातयेच्या धरणापोंदची झिरपण उणी करपाखातीर शिमिटाबदला खाशेले चिकणमातयेचें मिश्रण वापरतात. गरज पडल्यार बुन्याद घट करपापसत, खडपांनी लांब नांगरबोल्ट (Bolt & Nut) घट्ट आंवळून बुन्याद घट करपाची चाल आसा.

उदकाचे सांठवणेचें प्रमाण थरयतकच धरणाची उंचाय थरयतात. ह्या सांठ्यांतलें उदक एका वर्सांत कितलें वापरप जातलें ह्या प्रमाणान अदमास करून धरणाची उंचाय निश्चीत जाता. उंचाय थरतकच धरणाचो आकार थरोवप गरजेचें जाता. उंचाय थरतकच धरणाचो आकार थरोवप गरजेचें आसता. धरणाच्या माथ्यार रस्तो बांदपाचो आसल्यार आसता. धरणाच्या माथ्यार रस्तो बांदपाचो आसल्यार तेखातीर गरजेप्रमाण रुंदाय धरून उपरांत धरणाच्या दोनूय वटांनी योग्य ते उतार दिवन ताचो आकार थरोवप जाता. धरणाचे उदका दटेंतलो उतार आनी दुसरे वटेंतलो उतार हे उणे चड आसतात. हे उतार थरयताना धरणाचेर जावपी तरातरांच्या भार आनी दाब प्रणालींचो विचार करप गरजेचो आसता. धरणाचे सुवातेर बसका खणपाचें काम सुरू करचे पयलीं उदकाचो प्रवाह वयले वटेन आडावन ताका वेगळी वाट करून दिवची पडटा.

धरणाची बांदावळ करताना ताच्या भितरल्या भागांत तरातरांचीं उपकरणां वापरतात. ह्या उपकरणांचो उपेग हो धरणांचें बांदकाम चालू आसतना आनी तें पुराय जातकच वेगवेगळ्या परिस्थितींनी धरणाचेर येवपी भार प्रणालींचो परिणाम जाणून घेवपाखातीर जाता. भूंयकांप जाल्यार सगळ्या धरणाची उबी-आडवी हालचाल जाता. तेन्ना ताची नोंद प्रवेगमापकांचो (accelerometer) वापर करून करतात.

विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक महाराष्ट्रांतले प्रवरा न्हंयेचेर भंडारदरा गांवांत बांदिल्लें फातरी बांदकामाचें विल्सन धरण हें 84 मीटर उंचायेचें आसा. हें धरण त्या काळांतलें हें 84 मीटर उंचायेचें आसा. हें धरण त्या काळांतलें जगांतल्या ऊंच धरणांतलें एक अशें मानताले. पूण तेउपरांत भारतांत आनी जगांत ताचे परसूय ऊंच धरणां बांदप जालीं.

न्युरेक (रशिया), ग्रँड डिकसन्स (स्वित्झर्लंड), रोझेला (इटली), ऑरोविल (अमेरिका), ऑएन फॉल्स (युगांडा), व्हड धरणांभितर आस्पाव जाता. भाक्रा (पंजाब), नागार्जुन व्हड धरणांभितर आस्पाव जाता. भाक्रा (पंजाब), नागार्जुन सागर (आंध्र प्रदेश), रिहांड (उत्तर प्रदेश), कोयना सागर (आंध्र प्रदेश), रिहांड (उत्तर प्रदेश), कोयना हीं भारतांतलीं कांय मुखेल धरणां. साळावली, सांगें, तिळारी आनी अंजुणें (सत्तरी) हीं गोंयचीं मुखेल धरणां आसात.

"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=धरण&oldid=202822" चे कडल्यान परतून मेळयलें