उपपुराणां

संस्कृत साहित्य अठरा पमहापुराणांभायर जीं हेर पुराणां आसात, तांकां ‘उपपुराणां’ म्हणटात. हीं उपपुराणां खंयच्या ना खंयच्या म्हापुराणांकडेन संबंदीत आसात. उपपुराणां हीं महापुराणांउपरांत उडयिल्लीं आसून तीं उणे प्रतींची आसात, असो गैरसमज ब-याच पयलींसावन प्रचलित आसा. पूण कांय उपपुराणां म्हापुराणांपरसय पयलींची आसात, हें सिध्द जालां. सगळ्याच उपपुराणांनी मोलाची इतिहासीक माहिती आसा. गुप्तपयलींकाळांतली संस्कृताय, कला, साहित्य, समाजवेवस्था आनी धर्मसंस्था हांचेविशीं बरीच माहिती उपपुराणांनी सांपडटा.

उपपराणांची नेमकी संख्या कितली हाचेर मतभेद आसात. ब-याच संस्कृत ग्रंथांत तांची वळेरी दिल्या आनी संख्या सगळेकडेन अठराच सांगल्या. हांच्यांतलीं कांय नांवां सगळ्या ग्रंथांत समान आसात जाल्यार कांय वेगळीं आसात. सगळे कडचीं वट्ट उपपुराणांची नांवां पळेत जाल्यार तांची संख्या अठरांपरस चड जाता. प्रचलित उपपुराणांचीं नांवां अशीं:

आध्य वा सनत्कुमारीय २. नारसिंह ३. स्कान्द ४. शिवधर्म ५. दुर्वासोक्त ६. नारदीय ७.कापिल ८. वामन ९.औशनस १०. ब्रम्हाण्ड ११. वारूण १२. कालिका १३. माहेश्वर १४. साम्ब १५. सौर १६. पराशरोक्त १७. मारीच १८. भार्गव १९. नदीं २०. वायवीय २१. नन्दिकेश्वर-युग्म २२. दैव २३. भास्कर २४. मानव २५. भागवतव्द्रय २६. पाझ २७. शौक्रेय २८. बार्हस्पत्य २९. कौर्म ३०. आणु ३१. बृहन्ननारदीय ३२. बृहन्नन्दीश्वर ३३. क्रियायोगसार ३४. धर्म ३५. विष्णूधर्म ३६. बृहध्दर्म ३८. शौक्र ३९. बृहन्नारसिंह ४०. बृहद् वैष्णव ४१. गारूड ४३. लीलावती ४४. देवी ४५. आखेटक ४६.एकाम्र ४७. एकपाद ४८. लघु भागवत ४९. मृत्यंजय ५०. आंगिरसक ५१. गणेशक.

ह्या उपपुराणांभायर आनीकय कांय उपपुराणां आसात. कांय उपपुराणां नश्ट जाल्ल्याचें समजता.

कूर्मपुराणांत ज्या १८ उपपुराणांची नांवां आसात, तीं इ.स. ६५० ते ८५० ह्या काळांत रचिल्लीं आसूंये, ह्या उपपुराणांचे रचणूकेक गुप्तकाळांत सुरवात जाली, अशें सादारणपणान म्हणूंक येता. कांय जाणांच्या मतान कांय उपपुराणां हांच्यापरसय पोरनीं आसात.

वैदिक काळासावन पुराणां हीं ‘सूतवाड्.मय’ ह्या स्वरूपांत प्रचलित आशिल्लीं. वैदिक आर्य तांकां वेदांफाटोफाट पवित्र मानताले. काळांतरान बौध्द आनी जैन धर्मांक लागून वैदिक धर्माचो प्रसार फाटीं पडलो; तेन्ना स्मार्त ब्राह्मणांनी आपापल्या पंथाचे उदरगतीखातीर त्या पुराणसाहित्याचो उपयोग करून घेतलो आनी ताच्या आदारान वर्णाश्रमधर्म पर्थून जितो केलो. त्यावेळार ब्रह्मा, विष्णु आनी महेश हांची उपासना करपी ब्राह्म, पांचरात्र आनी पाशुपत हे ग्रंथ अस्तित्वांत आशिल्ले. फुडें गुप्तकाळांत भागवत पंथाची उदरगत जाली.

स्मार्तपंथी ब्राह्मणांनी जीं पुराणां रचलीं, तीं म्हापुराणां ह्या नांवान नामनेक पावली. इ. स.प. काळात तांचे रचणुकेक सुरवात जाल्ली. हीं पुराणां रचतकच तांची संख्या अठरा जाली. ती संख्या शुभ वा पवित्र आसा, अशें समजून निश्चित जाली. उपरांत ब्राह्म, पांचरात्र आनी पाशुपत ह्या पंथांचे आनीक उपपंथ निर्माण जाले. ह्या पंथांपैकीं स्मार्त लोकांनी नव्या पुराणांची रचणूक केली. पूण अठरा पुराणां मानपी लोकांनी ह्या नव्यान रचिल्ल्या पुराणांक आपल्या पंगडांत सुवात दिलीना. तरीकय तीं नामनेचीं आनी लोकप्रिय जाल्ल्यान तांकां दुसरी सुवात दिवचीच पडली.हाकालागून मागीर मत्स्यपुराणांत कांय श्लोक घालून तातूंत नव्या पुराणांचें वर्णन उपपुराणां अशें केलें.

महापुराणांभशेन उपपुराणांतय सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर आनी वंशानुचरित हे विशय आसचे, अशें कांय सुवातींनी म्हळां. पूण तशें प्रत्यक्षांत सामकें उणेंच सांपडटा. हीं उपपुराणां खासा पंथाच्याच तत्त्वगिन्यानाचो पाखो उखलून धरपाखातीर रचिल्ल्यान तांच्या कतर्यांनी राजवंशावळीक कांय फावट मातय म्हत्व दिलें ना. कांयकडेन उपपुराणांत राजवंश दिल्ले आसतात, पूण तांची माहिती तशातशी आसना. तातूंत दणतकथा ब-योच भरशिल्ल्यो आसतात.पूण अशें आसूनय धर्मीक आनी संस्कृतीक इतिहासाचे नदरेन उपपुराणां भोव उपेगाचीं थारल्यांत.हिदूंची समाजीक स्थिती , तांचे तत्त्वगिन्यान, विज्ञानाची उदरगत आनी साहित्य, हांचेविशीं बरीच म्हायती ह्या उपपुराणांनी सांपडटा. म्हापुराणां हीं उंचेल्या प्रतीचीं आनी अधिकृत मानल्यांत. पूण उपपुराणां उणे प्रतीचीं आसात, अशें समजल्ल्यान तांचेर नवे संस्कार जावंक पावले नात. हाका लागून तांचे रूप तशेंच उरलें आनी व्हडलेशे बदल जावंक पावले नात.