उंट (करें)
देवनागरी
|
समखुरी प्राणी गणांतलें सगळ्यांत व्हडलें जनावर. वर्गीकरण: संघ (phylum)-रज्जुमान (chordata); उपसंघ (sub-phylum)- पृष्ठवंशी (vertbrata); वर्ग (class); -स्तनीवर्ग (mammalia); गण (order)- आरिओडॅक्टिला; कूळ-कॅमेलिडे, प्रजाती-कॅमेलस, जाती – ड्रॉमेडरियस.
नाकापसून शेपडेमेरेनची लांबाय 225-345 सेंमी, मदारी (गोळ) सकट शरीराची उंचाय 190-230 सेंमी, वजन: 450-650 किगे, तकली आनी मान लांब तशेंच कमानदार, ओंठ लांब आनी हुमकळ्ळेले, कान ल्हान, नर आनी मादी दोनूय जातीच्या उंटाचे तकलेचेर काळो पदार्थ आशिल्ली कात-ग्रंथीची एक जोडी आसता. फाटीचेर एक वा दोन मदारी (कुबड) आसतात. पांय खूब लांब आसतात. तळव्यांचेर दोन विभाग आशिल्लीं गेतां (cutaneous pads) आसतात. छाती, कोंपर,हात, धोंपर आनी टांचो ह्या अवयवांचेर मोटवी आसता जाल्यार कांय अवयवांचेर लांबट आसता.दांत 32-38 (चड करून 34), मादी उंटाक 2 पाने आसता. उंट साधारणपणान सुमार 40 वर्सां जियेता.
उंटाच्यो दोन जाती आसात: 1. दोन मदारी आशिल्लें उंट. नांव बॅक्ट्रियन उंट (Camelus Ferus) 2. एक मदार आशिल्लें उंट. नांव: ड्रॉमेडरी (Camelus dremedarius).
उंटाचो मूळ उगम निश्चित सांगप कठीण. आज उंटाच्यो दोनूय जाती आशिया, उत्तर आफ्रिका आनी दक्षिण अमेरिकेंत मुखेलपणान दिसून येतात. हेर खंडांतूय उंटाचो प्रसार जाला आनी पूर्विल्ल्या काळांत उंटां उत्तर अमेरिकन खंडांत सांपडिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. हीच उंटाची मूळ सुवात (habitat) अशें मानतात. उत्तर अमेरिकेच्या ‘इओसीन आदिनूतन’ काळांत खडकाळ थरांनी उंटासारक्या जनावरांची अती पूर्विल्ले अवशेश सांपडल्यात. तांचो काळ सुमार 4 कोटी वर्सांआदलो आसा असो अदमास धरतात. उंटाचो पयलो वंशज ‘प्रोटोलोपस’ हो सोंश्याभशेन दिसतालो आनी ताका फुडल्या पांयांत 4 आंगळां आनी फाटल्या पांयांत 2 आंगां आशिल्लीं. मध्य आनी उत्तर अमेरिका ऑलिगोसीन (अल्पनूतन, 3.5 कोटी वर्सांमदलो काळ) युगांतले हरणाच्या आकारायेदें आशिल्लें ‘पोब्रँथिरियम’ जनावर उंटाभशेनूच दिसतालें. उंटाचो उगम मुळांत pre-camel (procamelus) प्रजातींतसून जालो. हालींच्या काळांत संवसारांत आयस-पयस सगळ्याक पातळिल्ले उंट मुळांत तृतीय (tertiary) युगाचे अखेरेक (सुमार 20 लाख वर्सांआदीं) युरेशियाक स्थानांतर जाल्ले.
भारतांत उदेंत आनी उत्तर आफ्रिका खंडांत अरिबियन उंट दिसून येतात. एके मदारीचो ड्रॉमेडरी उंट उत्तर आनी ईशान्य आफ्रिकेंतल्या वाळवंटी वाठारांत दिसून येता. इथिओपिया,ईजिप्त, आल्जेरिया, मॉरिटानिया, माली, उत्तर नायजेरिया, उत्तर केनिया, मोरोक्को, चॅड,सोमालिया आनी ट्युनिशिया हांगाय उंट दिसून येता. 1970 त फकत आफ्रिकेंत 90 लाख उंटां आशिल्लीं. बॅक्ट्रियन उंट मध्य आशिया खंडांत उंचेल्या पर्वतभागांचेर (highlands) दिसून येता. गोंयांत मात उंट नात.
घरगुती पोशिल्लें उंट मर्यादीत काळांतूच माजाक वता. पाळीव उंटां फकत फेब्रुवारी आनी मार्च म्हयन्यांत माजाक वतात. माजाच्या ऋतूंत नर उंट आपल्या तोंडांतली ताळू पेंचता. अशा वेळार उंट आक्रमक जाता आनी भोंवतणच्या लोकांचेर घुरी घालून तांकां आपल्या तीक्ष्ण दांतांनी घांस काडटा आनी अशे तरन जितो लेगीत मारूंक शकता. संयोगाउपरांत मादी सुमार 365-440 दिसांभितर एकाच पिलाक जल्म दिता. दोन ते तीन वरांभितर उंटाचें पिल चलपाक लागता. मादी आपल्या पिलाक एक वर्सापरस चड काळमेरेन पोसता. ड्रॉमेडरी उंट वेवस्थित खावड घाल्यार आपल्या पिलाक दूद दिवन लेगीत दिसपट्टें भरपूर दूद दिता. ग्राझीमॅक हाच्या मताप्रमाण उंटाच्या दुदांत 6.4% चरबी, 4.5% लॅकटोज, 6.3 % नायट्रोजन पदार्थ आनी 0.9 % गोबोर (ash) आसता.
ज्या देशांत उंटाच्यो दोनूय जाती सांपडटात, तांकां नेमान संकरीत (cross-breed) करतात.अशे तरेन जल्मल्लीं संकरीत पिलां (hybrids) आवय-बापायपरस व्हडलीं आनी सशक्त आसतात पूण तीं एकमेकांवांगडा तांच्याभितर प्रजनन (breed) केल्यार एक तर वांझ जातात वा दुबळ्या पिलाक जल्म दितात. देखून संकरण करतना मूळच्योच जाती (original species) घेतात.
सगळ्यांत पयलीं उंटाचो उपेग केन्ना जालो हें निश्चित सांगप कठीण. पूण इ.स.प. 1000 च्या सुमाराक मेसोपोटेमियांत एक मदार आशिल्लें उंट सामानाचें वजें व्हरपाक उपेगांत हाडलें,असो उल्लेख मेळटा. इ.स.प. तिसऱ्या शतमानांत दोन मदारींचें उंट पोसपाची पद्धत आशिया,उत्तर चीन आनी दक्षिण रशियांत सुरू जाली. गाड्यो (उंटाची स्वारी) ओडून व्हरपाखातीर उंटाचो उपेग जाता. एके मदारीचें ड्रॉमेडरी उंट, उत्तर आफ्रिका, नैर्ऋत्य आशिया आनी राजस्थानच्या वाळवांटांत मेंढपाळांच्यो सगळ्यो गरजो भागयता. आफ्रिकेंतले सोमाली मेंढपाळ राखणे उंटाचे कळप पोसतात. शेतकी वेवसायांत जड वजनाचीं वजीं (कापूस, भिकणां तण, लोकर) व्हरपाक उंटाचो उपेग जाता. ‘साकिया’ ही जड वजनाची पर्शियन गिरण घुंवडावपाचे कठीण काम उंट करता. उंटाच्या केंसांचो उपेग ब्रश, तूंत, जमखनां, दाट कपडे करपाखातीर जाता. उंटापसून दूद आनी मांस मेळटा. उंटाचें सुकें शेण स्टेप्स आनी हेर वाळवंटांत म्हत्वाचो जळव म्हूण वापरतात. कारण ह्या वाळवंटांत फाव त्या प्रमाणांत लांकूड मेळना.
एक उंट दिसाक सरासरी 20 किमी. अंतर चलून वता. पूण धश्टपुश्ट आनी प्रशिक्षित उंट दिसाक 80 किमी. लेगीत चलूंक शकता. मध्य आशिया, उत्तर चीन, मंगोलिया हांगा दोन मदारींचे बॅक्ट्रियन उंट pack animal (म्हालवाहू) म्हूण वापरतात. चीनांतले उंट 115-135 किलोचें वजें दिसाक सुमार 40 किमी. अंतराचेर व्हरता.सामकीं सशक्त आनी घटमूट उंटां 270 किग्रॅ. वजन लेगीत सहज व्हरूंक शकता आनी एका म्हयन्यांत 1050 किमी. अंतर कापूंक शकतात. भारतांतलो बळिश्ट ड्रॉमेडरी नर उंट 225-295 किग्रॅ. चें वजें दिसाक 32 किमी. अंतराचेर व्हरूंक शकता. एकदम बरीं उंटां 405 किग्रॅ. चें वजें लेगीत ल्हान अंतराचेर व्हरतात.
उंटां वाळवंटांत, सपाट माळरानांचेर आशिल्ल्या Grass-Steppes वाठारांत आनी 1500 ते 2000 मी. उंचायेच्या दोंगराळ प्रदेशांत रावतात. उबाळांच्या दिसांनी जंय वाळवंटी तण, झीली,झोंपां जातात अशा व्हड वाळवंटी देगणांनी रावतात. शिंयाच्या दिसांनी 6 ते 20 उंटां कळप करून सुकिल्ल्या खाड्यांनी वा मरुवनाच्या (oasis) लागसार रावतात. ह्या कळपांत चड करून मादी उंट आनी पिलांच आसतात. दरेक कळपाचें मुखेलपण एक नर उंट करता. बाकीचे नर उंट एकोडेच रावतात.
उंट उबाळांच्या दिसांनी 50 0 से. तापमानांत जाल्यार थंडेच्या दिसांनी -27 0 से.तापमानांत रावंत शकता. पूण थंड हवामान तांकां बरें मानवना. रखरखीत वोताच्या उबाळांत 17 दिसांमेरेन उंट उदकाविना रावंक शकता. तानेन सुकिल्लें उंट 10 मिनटां भितर 135 लि. उदक पियेवन दिंविल्ले वजन वाडयता.
उंटां तांची चरबी फाटीचेर सांठयता. चरबी तांची कडक वोतापसून राखण करता. तेचप्रमाण मदारींत सांठयल्ले चरबीचें गरजेप्रमाण जाय तेन्ना ऑक्सिडीकरण (oxidation) करून उंट उदक तयार करता आनी आपली तान भागयता. उंटाक Virus Camel-pox हो रोग व्हयरस (विषाणू) पसून जाता. तशेंच रानांतल्या जळारांपसून ‘सरा’ हो रोग चीन, भारत आनी राण ह्या देशांत चड प्रमाणांत दिसून येता. रोगाचीं लक्षणां रक्तक्षय (anaemia) , वजन देंवप, पांय, पोट आनी जननेंद्रिय सुजप अशीं आसात.
रेंवट वाळवंटांतल्यान वजें घेवन वचप दुसऱ्या खंयच्याय प्राण्याक शक्य ना पूण उंटाक ‘वाळवंटांतलें जहाज’, ‘वालुकारण्य नौका’ (desert ship) अशें नांव पडलां.