कृत्रिम बुध्दी
कृत्रिम बुध्दी (AI) म्हळ्यार संगणकीय प्रणालींनी शिकप, तर्कशास्त्र, समस्या सोडोवप, धारणा आनी निर्णय घेवप अशीं कामां करपाची तांक. संगणक शास्त्रांतलें हें संशोधन क्षेत्र आसून, मशीनांक आपलें वातावरण वळखुपाक आनी शिकप आनी बुद्धीचो उपेग करून व्याख्या केल्लीं ध्येयां साध्य करपाची तांची चडांत चड शक्यताय करपी कृती करपाक सक्षम करपी पद्दती आनी सॉफ्टवेअर तयार करता आनी ताचो अभ्यास करता.[1] अशा यंत्रांक एआय म्हणूं येता.
AI च्या उच्च-प्रोफायल अनुप्रयोगांत प्रगत वेब सोद इंजिन (देखीक, Google सोद); शिफारस प्रणाली (युट्यूब, ऍमेझॉन, आनी नेटफ्लिक्स वापरतात); आभासी सहाय्यक (देखीक, Google सहाय्यक, Siri, आनी Alexa); स्वायत्त वाहनां (देखीक- वेमो); जननात्मक आनी सृजनशील साधनां (देखीक, चॅटजीपीटी आनी एआय कला); आनी रणनिती खेळांत (देखीक- बुध्दिबळ आनी गो) अतीमानवी खेळ आनी विश्लेशण. पूण जायते एआय ऍप्लिकेशनां एआय म्हणून दिसनात: "बरीचशीं अत्याधुनीक एआय सामान्य अनुप्रयोगांत गाळ्ळ्यात, चड करून एआय म्हणनासतना कारण एकदां कितेंय फावो त्या प्रमाणांत उपेगी आनी फावो त्या प्रमाणांत सामान्य जालें म्हणटकच आतां एआय लेबल जायना."[2][3]
एआय संशोधनाचे वेगवेगळे उपक्षेत्र विशिश्ट ध्येय आनी विशिश्ट साधनांचो वापर हांचे भोंवतणी केंद्रीत आसात. ए.आय. ह्या ध्येयांमेरेन पावपाखातीर एआय संशोधकांनी सोद आनी गणितीय ऑप्टिमायझेशन, औपचारीक तर्कशास्त्र, कृत्रीम तंत्रिका जाळें आनी सांख्यिकी, ऑपरेशन्स संशोधन आनी अर्थशास्त्राचेर आदारिल्लीं पद्दतीं हांचो आस्पाव करून विंगड विंगड तंत्रांचें अनुकूलन आनी एकीकरण केलां.[b] एआय मानसशास्त्र, भाशाशास्त्र, तत्वगिन्यान, तंत्रिका शास्त्र आनी हेर मळारय आदार घेता.
कृत्रिम बुद्धीची स्थापणूक १९५६ वर्सा एक शिक्षणीक विशय म्हूण जाली,[6] आनी हें क्षेत्र आपल्या इतिहासांत आशावादाच्या जायत्या चक्रांतल्यान गेलें,[7][8] ताचे उपरांत निराशा आनी निधीचें लुकसाण जाल्ले काळ, तांकां एआय गिमाळो अशें म्हण्टात.[9][10] 2012 उपरांत निधी आनी व्याज खूब वाडली जेन्ना खोल शिकप आदल्या एआय तंत्रां परस चड कामगिरी करतालो.[11] ही वाड २०१७ उपरांत ट्रान्सफॉर्मर आर्किटेक्चराक लागून आनीक वेगान वाडली,[12] आनी २०२० च्या सुमाराक एआयंत जायते अब्ज डॉलर गुंतवणूक जाताली आनी एआय उदरगत म्हणून वळखतात त्या मळार नेटान चालू प्रगती जाली. एआय उदरगतीच्या मदीं प्रगत जनरेटिव्ह एआयचो उदय आनी ताची सामुग्री तयार करपाची आनी बदलपाची तांक हाका लागून सद्याच्या काळांत जायते अनपेक्षीत परिणाम आनी हानी उक्ते जाले आनी एआयच्या धोक्यांचेर आनी फुडाराक ताचे दीर्घकाळ परिणामां विशीं हुस्को निर्माण जालो, जाका लागून तंत्रज्ञानाची सुरक्षीतताय आनी फायदे सुनिश्चीत करपा खातीर नियामक धोरणां विशीं चर्चा जाली.
उद्देश्य बुध्दीमत्तेचें अनुकरण (वा तयार करपाची) सामान्य समस्या उपसमस्येंत मोडून उडयल्या. हातूंत विशिश्ट गूण वा क्षमता आसतात, जे संशोधक बुदवंत प्रणालीन दाखोवपाची अपेक्षा दवरतात. सकयल वर्णीत केल्ल्या गूणधर्मांक चड लक्ष दिलां आनी तातूंत एआय संशोधनाच्या व्याप्तीचो आस्पाव जाता.[a]
तर्कशास्त्र आनी समस्या सोडोवप सुर्वेच्या संशोधकांनी अशे आल्गोरिदम तयार केले, तातूंत मनीस कोडे सोडोवपाक वा तार्कीक कपात करतना वापरिल्ल्या टप्प्या टप्प्यान तर्कशास्त्राचें अनुकरण करता.[13] १९८० आनी १९९० च्या शेवटाक संभाव्यता आनी अर्थशास्त्रांतल्यान संकल्पनांचो उपेग करून अनिश्चीत वा अपूर्ण म्हायती हाताळपाच्यो पद्दती तयार जाल्यो.[14]
ह्या आल्गोरिदमांतले जायते आल्गोरिदम व्हड तर्कशास्त्राचे प्रस्न सोडोवपाक अपुर्ण आसात कारण तांकां "संयोजनात्मक स्फोट" जाता: समस्या वाडत वचत ते घातीय रितीन मंद जातात.[15] सुरवेच्या एआय संशोधनांतल्यान मॉडेलिंग करपाक मेळपी टप्प्या टप्प्यान कपात मनीस लेगीत क्वचितच वापरतात. ते आपले चडशे प्रस्न वेगान, अंतर्ज्ञानी निर्णय वापरून सोडयतात.[16] अचूक आनी कार्यक्षम तर्कशास्त्र हो एक सोडोवंक नाशिल्लो प्रस्न.
गिन्यानाचें प्रतिनिधित्व
अस्तित्वशास्त्र हें गिन्यानाचें प्रतिनिधित्व एका डोमेनाभितरल्या संकल्पनांचो संच आनी त्या संकल्पनांमदल्या संबंदांचें प्रतिनिधित्व करता. गिन्यानाचें प्रतिनिधित्व आनी गिन्यान अभियांत्रिकी[17] एआय कार्यावळींक प्रस्नांक बुद्धीन जाप दिवपाक आनी वास्तव जगांतल्या तथ्यां विशीं कपात करपाक परवानगी दिता. औपचारीक गिन्यान प्रतिनिधीत्व सामुग्री आदारीत अनुक्रमणिका आनी पुनर्प्राप्ती,[18] दृश्य अर्थ लावप,[19] क्लिनीकल निर्णय आदार,[20] गिन्यानाचो सोद (व्हड डेटाबेसांतल्यान "रोचक" आनी कृती करपाक येवपी अनुमान खणप),[21] आनी हेर वाठारांनी वापरतात.
गिन्यानाचो आदार म्हळ्यार कार्यावळीन वापरूं येता अशा स्वरुपांत प्रतिनिधीत केल्लो गिन्यानाचो आंग. ऑन्टोलॉजी म्हळ्यार गिन्यानाच्या एका विशिश्ट क्षेत्रान वापरिल्ल्या वस्तूंचो, संबंद, संकल्पना आनी गुणधर्मांचो संच.[23] गिन्यानाच्या आदारान वस्तू, गुणधर्म, वर्ग आनी वस्तूंमदले संबंद;[24] परिस्थिती, घडणुको, अवस्था आनी काळ;[25] कारणां आनी परिणाम;[26] गिन्यानाविशींचें गिन्यान (हेर लोकांक कितें खबर आसा हाचेविशीं आमी कितें खबर आसा);[27] डिफॉल्ट तर्क (मनीस गृहीत धरतात तीं गजाली वेगळीं सांगले बगर खरी आसात आनी हेर तथ्यां आसतना लेगीत खरी उरतली बदलपी);[28] आनी गिन्यानाचे हेर जायते आंग आनी क्षेत्र.
गिन्यानाच्या प्रतिनिधीत्वांतल्या सगळ्यांत कठीण समस्यां मदीं सामान्य बुद्दीच्या गिन्यानाची व्याप्ती (सरासरी मनशाक खबर आशिल्ल्या अणुकेंद्रीय तथ्यांचो संच व्हड आसता);[29] आनी चडशा सामान्य बुद्दीच्या गिन्यानाचें उप-प्रतीकात्मक रूप (लोकांक खबर आशिल्लें चडशें "तथ्य" वा "विधानां" म्हणून प्रतिनिधीत्व केल्लें ना, जें तांकां तोंडीपणान व्यक्त करपाक मेळटालें).[16] तशेंच गिन्यान मेळोवपाची अडचण, एआय अनुप्रयोगां खातीर गिन्यान मेळोवपाची समस्या आसा.[c]
नियोजन आनी निर्णय घेवप "एजंट" म्हळ्यार संवसारांत जाणून घेवपी आनी कृती करपी खंयचीय वस्तू. तर्कशुध्द एजंटाक ध्येय वा पसंती आसतात आनी तीं घडोवपाखातीर कृती करता.[d][32] स्वयंचलीत नियोजनांत एजंटाक एक विशिश्ट ध्येय आसता.[33] स्वयंचलीत निर्णय घेवपाक एजंटाक पसंती आसतात-कांय परिस्थिती आसात जीं ताका आसपाक पसंत करतले, आनी कांय परिस्थिती तो टाळपाचो यत्न करता. निर्णय घेवपी एजंट दरेक परिस्थितीक (हाका "उपयोगिता" म्हणटात) एक क्रमांक दिता जो एजंटाक कितलो पसंत करता तें मेजता.
शास्त्रीय नियोजनांत खंयच्याय कृतीचो परिणाम कितें जातलो तें एजंटाक सारकें खबर आसता.[35] पूण चडशा वास्तव जगांतल्या समस्यांनी, एजंटाक आपूण आशिल्ले परिस्थिती विशीं खात्री नासूं येता (तें "अज्ञात" वा "अनिरिक्षणीय") आनी दरेक संभाव्य कृती उपरांत कितें जातलें तें ताका खात्रीन खबर नासूं येता (तें "निर्धारीत" न्हय). ताणें संभाव्य अदमास करून एक कृती वेंचची पडटा आनी मागीर परिस्थितीचें परतून मुल्यांकन करून ती कृती काम करता काय ना तें पळोवचें पडटा.[36]
कांय समस्यांनी एजंटाची पसंती अनिश्चीत आसूं येता, खास करून हेर एजंट वा मनीस आसल्यार. हीं शिकूं येतात (देखीक, उलट मजबुती शिकपा वांगडा), वा एजंट आपली आवड सुदारपा खातीर म्हायती सोदूंक शकता.[37] संशोधनात्मक वा प्रायोगिक कृतीचें मोल वजन करपाखातीर म्हायती मोल सिध्दांत वापरूं येता.[38] फुडल्या संभाव्य कृती आनी परिस्थितीची सुवात सादारणपणान अनिर्णयात्मक रितीन व्हड आसता, देखून एजंटांनी परिणाम कितें जातलो हाची अनिश्चीत आसतना कृती करची पडटा आनी परिस्थितीचें मुल्यांकन करचें पडटा.
मार्कोव निर्णय प्रक्रियेंत संक्रमण मॉडेल आसता, जें एका विशिश्ट कृतीन स्थितींत विशिश्ट रितीन बदल जावपाची संभाव्यताय वर्णीत करता आनी दर एका राज्याची उपयुक्तताय आनी दरेक कृतीचो खर्च पुरवण करपी इनाम कार्य आसता. धोरण दर एका संभाव्य राज्याकडेन निर्णयाचो संबंद जोडटा. धोरणाची गणना करूं येताली (देखीक, पुनरावृत्ती करून), अनुमानात्मक आसूं येताली वा ती शिकूं येताली.[39]
खेळ सिध्दांत एका परस चड परस्पर संवादात्मक एजंटांच्या तर्कशुध्द वागणुकेक वर्णन करता आनी हेर एजंटांचो आस्पाव आशिल्ले निर्णय घेवपी एआय कार्यावळींत वापरतात.[40]
शिक्षण मशीन लर्निंग म्हळ्यार दिल्ल्या कामाचेर आपोआप आपली कार्यक्षमताय सुदारूंक शकता अशा कार्यावळींचो अभ्यास.[41] सुरवाती सावन तो एआयचो एक भाग जावन आसा.[e]
मशीन लर्निंगाचे जायते प्रकार आसात. देखरेखीबगर शिकप डेटाच्या प्रवाहाचें विश्लेशण करता आनी नमुने सोदून काडटा आनी हेर कसलेंच मार्गदर्शन करिनासतना अदमास करता.[44] देखरेखीखाला शिकपाखातीर प्रशिक्षण डेटाक अपेक्षीत जापांनी लेबल लावपाची गरज आसता, आनी ती दोन मुखेल प्रकारांनी येता: वर्गीकरण (जंय कार्यावळीन इनपुट खंयच्या वर्गांत येता तें अदमास करपाक शिकचें पडटा) आनी प्रतिगमन (जंय कार्यावळीन संख्यात्मक इनपुटाचेर आदारीत संख्यात्मक कार्य निश्कर्श काडचें पडटा).[45]
मजबुती शिकपांत एजंटाक बऱ्या प्रतिसादाक इनामां दितात आनी वायट प्रतिसाद दिल्यार ख्यास्त दितात. एजंट "बरें" अशें वर्गीकरण केल्ले प्रतिसाद वेंचपाक शिकता.[46] हस्तांतरण शिकप म्हळ्यार जेन्ना एका समस्यांतल्यान मेळिल्लें गिन्यान नव्या समस्याचेर लागू करतात.[47] खोल शिकप हो एक प्रकारचो मशीन लर्निंग आसून तो ह्या सगळ्या प्रकारच्या शिकपाखातीर जैविक प्रेरीत कृत्रीम तंत्रिका जाळयेवरवीं इनपुट चलयता.[48]
संगणकीय शिकपाचो सिध्दांत संगणकीय गुंतागुंत, नमुन्याची गुंतागुंत (कितलो डेटा जाय) वा ऑप्टिमायझेशनाच्या हेर कल्पनांवरवीं शिकपी लोकांचें मुल्यांकन करूंक शकता.[49]
सैमीक भाशेची प्रक्रिया सैमीक भास प्रक्रिया (NLP)[50] प्रोग्रामांक इंग्लीश सारक्या मनशाच्या भाशांनी वाचपाक, बरोवपाक आनी संवाद सादपाक मेळटा. विशिश्ट समस्यांनी भाशण वळखप, भाशण संश्लेशण, मशीन अणकार, म्हायती काडप, म्हायती मेळोवप आनी प्रस्नांक जाप दिवप हांचो आस्पाव जाता.[51]
नोआम चॉम्स्की हाच्या जननात्मक व्याकरणाचेर आनी अर्थीक जाळयेचेर आदारिल्ल्या सुरवेच्या वावराक "सूक्ष्म-संवसार" नांवाच्या ल्हान डोमेनाक मर्यादीत ना जाल्यार (सामान्य बुद्दीच्या गिन्यानाच्या समस्याक लागून[29]) शब्द-इंद्रीय अस्पश्टीकरण[f] करपाक अडचणी आशिल्ली. भासो समजून घेवपाची कळ व्याकरण न्हय तर अर्थच आनी संगणकीय भाशेचे रचणुकेचो आदार शब्दकोश न्हय तर शब्दकोश आसूंक जाय अशें मार्गारेट मास्टरमनाचें मत आशिल्लें.
एनएलपी खातीर आर्विल्ल्या खोल शिकपाच्या तंत्रांत शब्द एम्बेडिंग (शब्दांचें प्रतिनिधित्व करप, सादारणपणान तांचे अर्थ संकेत करपी सदिश म्हणून),[52] ट्रान्सफॉर्मर (लक्षण यंत्रणा वापरून खोल शिकपाची वास्तुकला),[53] आनी हेर हांचो आस्पाव जाता.[54] 2019 वर्सा, जनरेटिव्ह प्री-प्रशिक्षीत ट्रान्सफॉर्मर (वा "जीपीटी") भास मॉडेलांनी सुसंगत मजकूर तयार करपाक सुरवात केली,[55][56] आनी 2023 मेरेन, ह्या मॉडेलांक बार परिक्षा, सॅट चांचणी, जीआरई चांचणी आनी हेर जायत्या वास्तव जगांतल्या अनुप्रयोगांचेर मनशाचे पातळेचे गूण मेळोवंक मेळ्ळे.
समज संवसारांतले आंग निश्कर्श काडपाखातीर संवेदकांतल्यान (देखीक कॅमेरे, मायक्रोफोन, वायरलेस संकेत, सक्रिय लिडार, सोनार, रडार, स्पर्श संवेदक) मेळपी इनपुटाचो उपेग करपाची तांक म्हळ्यार यंत्राची धारणा. संगणकीय नदर म्हळ्यार दृश्य इनपुटाचें विश्लेशण करपाची तांक.[58]
ह्या मळार उलोवप वळखप,[59] प्रतिमा वर्गीकरण,[60] तोंड वळखप, वस्तू वळखप,[61]वस्तू मागोवप,[62] आनी रोबॉट धारणा हांचो आस्पाव जाता.[63
समाजीक बुध्दी -किसमेट, एक रोबॉट हेड जो १९९० च्या दशकांत तयार केल्लो; भावनां वळखुपाक आनी अनुकरण करपाक शकता अशें यंत्र.[64] भावनिक संगणन हें एक क्षेत्र आसून तातूंत मनशाची भावना, भावना आनी मनोवृत्ती वळखपी, अर्थ लावप, प्रक्रिया करप वा अनुकरण करपी प्रणालींचो आस्पाव जाता.[65] देखीक, कांय आभासी सहाय्यक संवादात्मक रितीन उलोवपाक वा विनोदीपणान बॅन्टर करपाक लेगीत प्रोग्राम केल्ले आसतात; ताका लागून तांकां मनशाच्या संवादाच्या भावनिक गतीविज्ञानाक चड संवेदनशील दिसतात, वा हेर तरेन मनीस-संगणक संवादाक सोंपें जाता.
पूण हाका लागून भोळें वापरप्यांक सद्याच्या संगणक एजंटांच्या बुध्दीमत्तेची अवास्तव संकल्पना मेळपाची प्रवृत्ती आसता.[66] भावनिक संगणना संबंदीत मध्यम यशांत मजकूर भावना विश्लेशण आनी हालींच्या काळांत बहुविध भावना विश्लेशण हांचो आस्पाव जाता, जंय एआय व्हिडियो टेप केल्ल्या विशयान दाखयल्ल्या परिणामांचें वर्गीकरण करता.[67]
सामान्य बुध्दीमत्ता कृत्रिम सामान्य बुध्दी आशिल्ल्या यंत्राक मनशाचे बुध्दी प्रमाण रूंद आनी बहुमुखी प्रतिभा आशिल्ल्या विंगड विंगड समस्या सोडोवंक मेळपाक जाय.[4]
तंत्रां वयलीं ध्येयां साध्य करपाखातीर एआय संशोधनांत विंगड विंगड तंत्रांचो उपेग करतात.[b]
संदर्भ