देवगिरीचे यादव

विकिपीडिया कडल्यान

देवगिरीचे यादव महाराष्ट्राचेर राज्य करपी एक वंश. सुबाहू नांवाच्या राजाचो पूत द्रुढप्रहार हो ह्या वंशाचो मूळ पुरूस मानतात. मथुरेच्यान श्रीकृष्णावांगडा सौराष्ट्रांत वचून राविल्ल्या यादवांमदलो तो आशिल्लो. इ. स. ८६०च्या अदमासाक नासिकालागीं चंद्रादित्यपूर नगरी वसोवन थंय ताणें आपलें ल्हानशें राज्य स्थापलें. चंद्रादित्यपूर म्हणजेच नासिक जिल्ह्यांतलें चांदोर. हाचो उल्लेख एका तांब्यांपटयांत आसा. हेमाद्रीच्या व्रतखंडांत ह्या वंशांतल्या राजांचीं नांवां दिल्लीं आसात. तीं अशीं- सुबाहू, द्रुढप्रहार, सेऊणचंद्र, धाडियप्प, भिल्लम, राजगी, वडिग, धाडियप्प दुसरो, भिल्लम दुसरो वेसुगी, अर्जुन, भिल्लम (तिसरो), वेदुगी, वेसुगी (दुसरो), भिल्लम (चवथो), सेऊणचंद्र (दुसरो), परम्मदेव, सिंहराज (सिंघण), मल्लुगी, अमरगांगेय, गोविंदराज, अमरल्लुगी, कालीय बल्लाळ, भिल्लम (पांचवों).

द्रुढप्रहाराची राजधानी श्रीनगराक आशिल्ली अशें व्रतखंडांत म्हळां. हें श्रीनगर म्हळ्यार सिन्नर आसुंये अशें एक मत आसा. द्रुढप्रहाराचो पूत सेऊणचंद्र हाणें सेऊणपूर हें नगर वसयलें. ताच्या राज्याक सेऊणदेश अशें नांव आशिल्लें. गोदावरी न्हंयेचे देगेचो, नासिकापसून देवगिरीमेरेनचो प्रदेश ह्या नांवान वळखतात. तो दंडकारण्याचे शिमेर आशिल्लो.सेऊणपूर ही ताची राजधानी आशिल्ली.

सौराष्ट्रांतल्या यादवांचोच दुसरो एक फांटो कर्नाटकांत वचून द्वारसमुद्र-हळेबीडच्या वाठारांत वशिल्लो. ते लोक आपणाक यदुचे वंशज आनी यादवकुलतिलक मानताले. पूण इतिहासांत ते होयसळ यादव म्हणून प्रसिद्द आसात.

सेऊणचंद्र आनी ताचे उपरांतचे कांय राजा राष्ट्रकुटांचे सामंत आशिल्ले. भिल्लम (दुसरो) हो स्वताक महासामंत म्हणोवन घोतालो. कल्याणाचो चालुक्य राजा तैलप हाचो तो मांडलिक आशिल्लो. ठाण्याचो शिलाहार राजा झंझ हाची धूव लछिमव्व हिचेकडेन ताणें लग्न केलें. नासिक, खानदेश आनी औरंगाबाद ह्या प्रदेशांचेर ताचें राज्य आशिल्लें. भिल्लम (तिसरो) हो चालुक्य राजा जयसिंह हाचो जांवय आशिल्लो. सेऊणचंद्र चालुक्य विक्रमादित्याचो सामंत आशिल्लो. इ.स.१०६९ तलो ताचो शिलालेख मेळिल्लो आसा. महाराष्ट्र, उत्तर कोंकण, कारवार, बेळगांव, विजापूर, धारवाड आनी बल्लारीमेरेन ताचें राज्य पातळिल्लें आसतालें. ताचेउपरांत परम्मदेव आनी मागीर सिंहराज (सिंघण पयलो) हो राजा जालो. इ.स.११३७ च्या अदमासाक विष्णुवर्धन होयसळ हाचेर सिंहराजान हार घाल्ल्याचो उल्लेख सांपडटा.

सिंघणाउपरांत मल्लुगी सत्तेचेर आयलो. बिज्जल कलचुरीचो तो समकालीन आशिल्लो. पर्णखेट नांवाचें नगर ताणें दुस्मानापसून घेतलें आनी उत्कलाधिपतीचें गजदल जिखून घेतलें असो उल्लेख आसा. मल्लुगीउपरांत ताचो पूत अमरगांगेय, मागीर ताचो पूत गोविंदराज, मागीर अमरमल्लुगी आनी कालीय बल्लाल अशी तांची फकत वंशावळूच मेळटा. बल्लाळाच्या पुतांक कुशीन दवरून ताचो बापोलयो कर्णपूत भिल्लम (पांचवो) राजा जालो. इ.स.११८७त ताणें देवगिरीक स्वतंत्र राजा म्हणून राज्याभिशेक करून घेतलो.

जैत्रसिंह, साहणी, मायीदेव आनी लख्खण हे ताचे सेनापती खूब पराक्रमी आशिल्ले. ताचें सैन्यूय खूब व्हड आशिल्लें. चालुक्याची राजधानी कल्याण नगरी ताणें घेतली. तेचप्रमाण किसुकाड, तर्डवाडी, बेळवोळ हेय प्रदेश जिखले. ताचेउपरांत भिल्लमान होयसळांच्या राज्याचेर घुरी घालून बल्लाळ (दुसरो) हाचेर हार घाली. चोळ राजा कुल्लोत्तुंग (तिसरो) हाचेरूय ताणें हार घाली. पूण इ.स.११८९ वर्सा होयसळ बल्लाळ (दुसरो) हाणें भिल्लमाचेर जैत जोडलें. ताचेउपरांत ताणें विदर्भ, माळवा आनी गुजरात ह्याय प्रदेशांचेर घुरयो घाल्यो आनी यश मेळयलें. पूण नाडोलचो चाहमान राजा केल्हाण हाणें खर विरोध केल्ल्यान भिल्लमाक परतुचें पडलें. इ.स.११९१-९२ ह्या काळांत होयसळ बल्लाळ (दुसरो) हाणें दक्षिणेंतलो सगळो प्रदेश भिल्लमाच्या सेनापतीकडच्यान परत जिखून घेतलो.

इ.स.११९३ त भिल्लम मेलो. इ.स.११९१ पसुनूच ताचो पूत जैतगी वा जैत्रपाल राज्यकारभार पळोवपाक लागिल्लो आसुंये. होयसळांनी घेतिल्लो प्रदेश तो जिखपाक शकलो ना. पूण काकतीयांच्या राज्याचेर ताणें घाल्ले घुरयांत ताका येश फावो जालें. राजा महादेव झुजांत मेलो. पूण जैतुगीन, महादेवाचो पूत गणपतीक तें राज्य परत दिलें. त्याच अदमासाक जैतुगीन कलींग देशाचो राजा अनंगभीम (दुसरो) आनी चोळ राजा कुलोत्तुंग (तिसरो) हांचेकडेन झूज करून जैत मेळयलें. तशेंच ताणें परमार राजा सुभटवर्मा आनी चालुक्य राजा भीम (दुसरो) हांचेर जैत जोडून तांच्या राज्यांनी खूब लुटालुट केली.

इ.स.१२०० मेरेन जैत्रपाळान राज्य केलें आसुंये. ताचे उपरांत ताचो पूत सिंघण इ.स.१२०० च्या अदमासाक देवगिरीचो राजा जालो. इ.स.१२११ त ताणें होयसळांच्या राज्याचेर घुरी घाली. दोन वर्सांमदीं ताणें तुंगभद्रेमेरेनचो सगळो प्रदेश जिखलो. मागीर ताणें गोंयांतल्या कदंब, वेणुग्राम (बेळगांव) चे रट्ट, कोल्हापूरचे शिलाहार ह्या राजांचेर जैत जोडलें. उदेंत देगेवयलो अनंतपूर जिल्होय ताणें जिखलो. तशेंच खानदेश आनी विदर्भ ह्या प्रदेशांतल्या राजांकूय जिखले. गुजराताचेर ताणें जायत्यो घुरयो घाल्यो. सुरवेक ताका यश मेळ्ळें. पूण अखेरेक ताचेर हार पडली. ताचो सेनापती खोलेश्र्वर हाणें खंबयताक एक विजयस्तंभ उबारिल्लो. दुसरो सोनापती बीचण हाणें दक्षिण भारतांत पराक्रम करून इ.स.१२३८च्या अदमासाक कावेरीचे एक विजयस्तंभ उबारलो.यादव वंशांत सिंघण सगळ्यांत व्हड राजा जावन गेलो. ताणें यादवांचें व्हड साम्राज्य स्थापलें. सिंघणान इ.स.१२४७ मेरेन राज्य केलें. सिंघणाउपरांत जैतुगीचे पूत कृष्ण सत्तेचेर आयलो. सिंघणान स्थापिल्ल्या साम्राज्याची ताणें बरे तरेन राखण केली. इ.स.१२६१त सिंघणा फाटल्यान महादेवाक (इ.स.१२६१-१२७०) राज्य मेळ्ळें. ताणें होयसळ, शिलाहार, वाघेला, परमार आनी काकतीय ह्या राजांवांगडा झुजां चालुच दवरलीं. शिलाहार राजा सोमेश्र्वराचेर ताणें जैत जोडलें आनी उत्तर कोंकण प्रदेश आपल्या साम्राज्याक जोडलो. गुजरात, मालव आनी तेलंगणांतूय ताका जैत मेळ्ळें. महादेवाच्या मरणाउपरांत ताचो पूत आमण आनी कृष्ण राजाचो पूत रामचंद्र हांचेमदीं यादवी झूज जालें. अखेरेक रामचंद्रान आमणाक कपट करून मारलो आनी आपूण सिंहासनाचेर बसलो.

रामचंद्र (इ.स.१२७१-१३११) हो रामदेवराव ह्याय नांवान प्रसिद्द आसा. होयसळांच्या राज्याचेर आनी गुजराताचेर ताणें घाल्ली घुरी अयशस्वी थारली. उत्तर कोंकण प्रांत मात ताचे सत्तेखाल उरलो.

इ.स.१२९४ वर्सा अलाउद्दीन खिलजीन देवगिरीचेर अचकीत घुरी घाली. त्या वेळार युवराज शंकरदेव सेवुणांची बरीच व्हडली सेना घेवन होयसळांवांगडा झूजपाक गेल्लो. देखून रामदेवराव दुस्मानांचें जैत जोडपाक शकलोना. अलाउद्दीनान राजधानीचेर हल्लो करून लुटमार सुरू केली. तेन्ना राजान ताचेवांगडा कबलात करून ताका बरीच खंडणी दिली. शंकरदेवाक ही गजाल कळ्ळेउपरांत तो सैन्य घेवन परत आयलो आनी परत वचपी मुसलमानी सैन्याचेर ताणें हल्लो केलो. पूण ताचेर हार पडली. ताका लागून रामचंद्राक चडूच कडक अटी पत्करून परत कबलात करची पडली. हातूंत अलाउद्दीनाक खूब संपत मेळ्ळी.

ह्या पराजयाक लागून सेवुणांचें राजकीय व्हडपण उणें जालें आनी रोखडेंच तांचें साम्राज्य विसकटलें. तशेंच काकतीय, होयसळ ह्या राजांनी आपापले प्रदेश परत जिखून घेतले.

गुजराताचो वाघेला राजा कर्ण हाची धूव देवलदेवी शंकरदेव यादवाची भावी व्हंकल आशिल्ली. ती देवगिरीकडेन येतना अलाउद्दीनाच्या सरदारांनी तिका धरली आनी दिल्लीक घेवन गेले. ताका लागून रामदेवरावान सुलतानाक खंडणी दिवपाची टाळाटाळ केली. तेन्ना सुलतानान मलिक काफूर हाका दक्षिणेंत धाडलो. ताणें सेवुणांचें राज्य घेतलें आनी रामचंद्रदेवाक धरून दिल्लीक व्हेलो. अलाउद्दीनान स म्हयने ताका आपलेकडेन दवरलो आनी रायान ही पदवी दिवन सोडून दिलो. उपरांत तो दिल्लीचो मांडलीक म्हणून राज्य करपाक लागलो. इ.स.१३०८ वर्सा मलिक कफूरान तेलंगणाचेर घुरी घाली, तेन्ना रामचंद्रदेवान ताका खूब आदार केलो. इ.स.१३११ त होयसळांआड ताणें मलिक कफूराक पालव दिलो.

ताचेउपरांत शंकरदेव देवगिरीचे गादयेर बसलो. ताणें दिल्लीक खंडणी धाडपाचें बंद केलें. तेन्ना अलउद्दीनान इ.स.१३१३त मलिक काफूराक थंय धाडलो. ताणें देवगिरीचेर घुरी घाली आनी शंकरदेवाक मारलो. यादवांचें राज्य जिखून रोखडोच तो दिल्लीक गेलो. पूण रामदेवरावाचो जांवय हरपाळदेवान देवगिरीचें राज्य परत घेतले. इ.स.१३१७त अलाउद्दीनाचो पूत मुबारकान ताचेर हार घाली आनी ताका मारून देवगिरी नगर घेतलें. राघवय हारलो आनी पळून गेलो. अखेरेक सेवुण वा यादव वंश सोंपलो.

यादवांच्या कारभारांत खंयच उणाव दिसनाशिल्लो. साम्राज्यांत विलीन करुन घेतिल्ल्या राज्यांचो कारभार सरळपणान चालू दवरपाखातीर यादवांनी थंय आपले अधिकारी नेमले. यादवांचे प्रधान आनी सेनापती खूब हुशार आशिल्ले. रामदेवाच्या राज्यांत जायते दोंगरी आनी भुइकोट किल्ले आशिल्ले. कोंकणांतलीं सगळीं बंदरां आनी थंयचें नावीक दळ हांचेर ताची पुराय सत्ता आशिल्ली. सगळ्या प्रधान आनी सेनापतीच्या सम्राटाचेर पुराय विश्र्वास आशिल्लो.

यादवांच्या काळांत महाराष्ट्रीय संस्कृताचो खूब विकास जालो. संस्कृत आनी मराठी वाङ्मयाक उदार राजाश्रय फावो जालो. विद्वान आनी कलावंतांकूय मानसन्मान मेळटालो. तशेंच, मराठी, कानडी, तेलुगू आनी गुजराती ह्या चार भाशांकूय राजाश्रय मेळटालो. पूण मराठी भाशा आनी संस्कृती ह्या काळांत चड विकसीत जाली. मुकुंदराज, चक्रधर आनी ज्ञानेश्र्वर हे मराठी साहित्याचे आद्यपुरूश यादवकाळांतूच जावन गेले. यादवांची राजभास मराठी आशिल्ली आनी महाराष्ट्र तांची कर्मभूंय आशिल्ली. महाराष्ट्रीय समाजाक धर्मीक मोडण लावपाखातीर हेमाद्रीन चतुर्वर्गचिंतामणी हो व्हडलो ग्रंथ रचलो. बोपदेवान व्याकरण, ज्योतिश, वैजकी, तत्वगिन्यान ह्या विशयांचेर ग्रंथरचणूक केली. महानुभाव पंथाचो उदय यादवांचेच राजवटींत जालो. त्या पंथाच्या आचार्यांनीय मराठींत जायत्या ग्रंथांची रचणूक केली. ज्ञानेश्र्वरान होवयो आनी हेर संतांनी भक्तीपर अभंग रचले. लोकसंगिताच्या जायत्यो तरा महाराष्ट्रांत प्रचलीत आशिल्ल्यो.

यादवांच्या काळांतलें वास्तुशिल्प हेमाडपंती ह्या नांवान प्रसिद्द आसा. महाराष्ट्रांतल्या जायत्या सुवातांचेर ह्या शिल्पपद्दतीचीं देवळां आसात.

यादव राजा वैदिक धर्माचे अभिमानी, न्यायी आनी नीतिमान आशिल्ले. पंचमहायज्ञांक आनी वेदाभ्यासाक उर्बा दिवपाचो यत्न तांणी केलो. वारकरी पंथाची वाड हेच राजवटीखाल जाली. पंढरपूरचो विठ्ठल हो तांचो मुखेल देव आशिल्लो. इ.स.च्या १०व्या शेंकडयांत महाराष्ट्रांत खंडोबाची उपासना सुरू जाली. तशेंच, यादवांच्या कामांत शैव आनी वैश्णव ह्या दोनूय पंथांचो एकवट दाखोवपी तुळजाभवानी ही देवी पूजनीय थरली.

"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=देवगिरीचे_यादव&oldid=201478" चे कडल्यान परतून मेळयलें