भारतीय वजनां आनी मापां

विकिपीडिया कडल्यान
Bidar Fort, Earthen Gunpowder Measures

भारतीय वजनां आनी मापां[1]: वैदिक ग्रंथांत पुर्विल्ल्या काळांतल्या वजन पद्दतीची कांय प्रमाणआंत म्हायती मेळटा. वसिष्ठ धर्मसुत्रांत वजनां हीं गरजेची वस्तू आसून राजान तांच्यांत अचूकपण दवरूंक जाय अशें वर्णन आसा. मनु, याज्ञवल्क्य, वसुष्ठ, कौटिल्य तशेंच आपस्तंब धर्मसुत्रांत वजनां आनी मापां हातूंत फटिंगपणा केल्यार तो गुन्याव थारावन तातूंत प्रामाणीकरण दवरप गरजेचें सांगलां. मनुस्मृतींत रती वा तांबडी गुंज हे बीयेचो, वजनाचो मूलभूत एकक म्हूण उल्लेख आसा. गुजेचें सरासरी वजन १.७५ ट्रॅाय ग्रेन वा ११३.४ मिग्रॅ. थरता. मनस्मृती आनी याज्ञवल्क्यस्मृति हातूंत भांगर, रुपें आनी तांबें ह्या धंद्यांत वापरपांत येलपी गुंज आनी ताचेर आदारीत वजनाचें कोश्टक अशें: रुप्याखातीर (त्रसरेणू = १ लिक्शा; ३ लिक्शा = १ राजसर्षप; ३ राजसर्षप = १ गौरसर्षप; ६ गौरसर्षप = १ यव; ३ यव = १ कृष्णल वा रक्तिका (गुंज; २ कृष्णल वा रक्तिका = १ माष (उडीद) ; १६ माष = १ धरण वा पूरण ; १० धरण = १ शतमान. धान्यां, वखदां, मोलादीक खडे हांचीं वजनां वेगळे पद्दतीचीं आशिल्लीं. भांगर आनी तांब्या खातीर ५ कृष्णल वा रक्तिका = १ माष; १६ माष = १ कर्ष, अक्ष, तोलक, वा भांगर; ४ सुवर्ण = १ पल वा निष्क ; १० पल = १ धरण (भांगराचें).

मोहें जो दडो हडपेपा हांगाच्या उत्खननांत इ.स. आदीं तिसऱ्या शतमानांत वापरांत आशिल्लीं वेगवेगळे तरेचीं वजनां मेळ्ळेयांत. प्रमाणतेचे बाबतींत सिंधु संस्कृतींतलीं वजनां उल्लेख करपासारकीं आसात. हीं वजनां चर्ट, चुन्याफातर, पट्टिताश्म, पाटयेचो फातर, कॅल्सेडोनी, धवो सुभाजा ह्या सारक्या वेगवेगळ्या प्रकारच्या फातरांपसून तयार केल्लीं आशिल्लीं. तांच्या आकारांत तांच्या वजनमुल्यां प्रमाण आनी उपेगाप्रमाण फरक आशिल्ले. मोहें जो दडो हांगाच्या उत्खतनांत मेळिल्लीं वजनां १,२,४,८, १६,३२,६४,१६०,२००,३२०,६४०,१६००,३२००,६४००,८०००,१२८००० ह्या गुणोत्तरांत आसात. हातुंतलें सगळ्यांत व्हड वजन १०,७७० ग्रॅ. चें आसा. हांगा तागड्यो मात चड प्रमाणांत मेळूंक नात.

Uzhakku (measuring tool).

पुर्विल्ली भारतीय वजन पद्दत दोन वा चार आंकड्यांचे पटीन वाडपा ल्हान - व्हड विभागांचेर आदारिल्ली आशिल्ली. उपरांत इ.स. आदीं १२०० ह्या काळांत आर्य आनी हिंदू लोकांवरवी ८० आनी १०० ह्या संख्यांचेर आदारिल्ल्यो वजन पद्दती आयल्यो. तांणी धऱण (५०० ट्रॅाय ग्रेन, ३२.४ ग्रॅ.) आनी होन (६,७५० ट्रॅाय ग्रेन;४३७.४ ग्रे.) हांचो वजनां म्हूण भारतांत प्रसार केलो. तेउपरांत इ.स. आदीं ६०० च्या काळांत तुराणी लोक उत्तरेकडल्यान भारतांत आयले आनी तांणी होना जाग्यार ६,९१८ ट्रॅाय ग्रेन (४४७.९ ग्रे.) वजनाचो होन प्रचारांत हाडलो. इ.स. आदीं ३०० च्या काळांत ग्रीकांनी अस्तंत भारतांत अॅटिक वजनांचो प्रसार केलो.

कौटिलीय अर्थशास्त्रांतल्या एकुणिसाव्या अध्यायांत वजनां आनी मापां हांच्या प्रमाणाविशीं म्हायती मेळटा. तातूंत वजनांचें कोश्टक अशें आसा:१० माष वा ५ गुंजो १ माषक; १६ माषक = १ सुवर्ण वा कर्ष;४ कर्ष = १ पल ; ८८ गौरसर्षप = १ चांदीचें माषक ; १६ रुप्याचें माषक वा २० शैब्य दाणे (एके तरेचें कडधान्य) = १ धरण; २० तंडूल (तांदळाचे दाणे)= १ धरण (हिऱ्याचो); २० तुला = १ भार; १० धरण = १ पल; १०० पल = १ आयमानी १/२,२,४,८,१०,२०,३०,४०,१०० सुवर्णांचीं तशेंच धरणांचीं वडनां तयार करचीं.

इ.स. आदीं १० च्या काळांत उत्तर भारतांत ग्रीकांनी रोमन पौंडज हें वजन हाडलें. इ.स. आठव्या - धाव्या शतमानांत दक्षिण भारतांत राष्ट्रकूट वंशाच्या काळांत प्रचलित आशिल्ल्या वजनांत कलम (३२.६६ किग्रॅ.)हें वजन तमजावर आनी दक्षिण अर्काट भागांत विसाव्या शतमानांत चालू आशिल्लें. बाराव्या शतमानांत मुसलमान आनी पठाण लोकांनी भारतांत रत्तल (=७,००० ट्रॅाय ग्रेन;४७८ ग्रॅ.) हें वजन प्रचारांत हाडलें.

सुमार २५०० वर्सां आदीं भारतांत वापरपांत येवपी 'पूरण' हें वजन णवव्या शतमानांत पंजाब आनी उत्तर भारतांतल्या हिंदू राजांचे कारकिर्दींत वापरांत आयलें. ११९१ त मुसलमान राजकर्त्यांनी हें वजन आपणायलें. हें वजन 'टंक' ह्या नांवाखाल १४८८ मेरेन आनी उपरांत वराह ह्या नांवाखाल कांय काळ प्रचारांत आशिल्लें. वेदकाळांत आर्यांनी शतरक्तिका हें १०० रती एद्या आशिल्ल्या नजमाची सुरवात केली. मुसलमान राजकर्त्यांनी हें वजन आपणायलें. पंदराव्या शतमानांत शेरशाह आनी अकबर ह्या राजांनी तोळो, शेर मण हीं वजनां वापरांत हाडलीं. वेगवेगळ्या संख्येच्या तांब्याच्या नाण्यांच्या वजनांवयल्यान शेराचें वजन ३० दाम, जहांगिराच्या काळांत ३६ दाम जाल्यार शहाजहान हाच्या काळांत ४० दाम आशिल्लें. मराठेशाहींत शेर, मण हीं वजनांची एककां प्रचलित आशिल्लीं. पूण तांचीं मुल्यां वेगवेगळेकडेन वेगवेगळीं आसताली. तशेंच त्या काळांत लांबाय मेजपाक हाताच्या कोपरासावन मदल्या बोटाच्या तोंकामेरेनची लांबाय क्युबिक हें अंतर एकक म्हूण वापरताले. वेरूळ हांगाच्या लेण्याच्या अभ्यासावयल्यान ह्या एककाची लांबाय १८ इंच (४५७.२ मिमी.) आसुये ह्या एककाक त्या काळांत हस्त ह्या नांवान वळखताले. ह्या हस्ताचो ल्हान भाग म्हळ्यार आंगूळ आनी एका हस्ताचीं २४ आंगळां मानताले.

ब्रिटीश काळांत भारतांत आनी मापांत एकवाक्यता हाडपाखातीर १८६७ लावन यत्न करपाक लागले आनी तेप्रमाण केंद्रीय आनी प्रांतीय स्थरांचेर अधिनेम केले. पूण तांची फाव ती अंमलबजावणी जावंक नाशिल्ल्यान टन, शेर, छटाक तशेंच तोळो ह्या वजनांक मान्यताय दिवपांत आयली. वेगवेगळ्या वाठारांतल्या शेरांतली तोळ्यांची संख्या वेगवेगळी आशिल्ली. देखीक : सुरतेचो शेर ३७ तोळ्यांचो.(मुंबयचो २८ तोळ्यांचो आनी बेळगांवचो २० तोळ्यांचो). मुंबय सरकारान १९३२ त वजन मापांत एक सुत्रीपणा हाडपाचे नदरेन केल्ल्या अधिनेमाप्रमाण मुंबय शेर = ८० तोळे, मुंबय मण = ४० शएर अशें निश्र्चीत केलें. तेचवांगडा भांगर आनी रुप्याखातीर १ तोळो = १८० ग्रेन, एक वाल = १/४० तोळो = ४.५ ग्रेन, १ रती = १/६२ तोळो हीं वजनां थारावपांत आयलीं. तेभायर अॅव्हर द पॅाइझ आनी अॅपॅाथेकरीज वजनांय ब्रिटीश पद्दतीप्रमाण वापरांत आशिल्ली.

Almora seer (measure)

भारतांत १९५६ त मॅट्रिक पद्दत घेवपाखातीर संसदेन अधिनेमाक मान्यताय दिली आनी १९५८ सावन हो अधिनेम चालीक लागलो. ह्या अधिनेमा प्रमाण मॅट्रिक वजनावांगडा आडलीं वजनांय कांय काळ चालू उरलीं. पुराय म्रट्रिक पद्दत वापरांत हाडपाखातीर धा वर्सांचो काळ लागलो. धान्यांची देवाण - घेवण वजनान आनी द्रव पदार्थांची मापान करची अशें निश्र्चीत जालें. ह्या अधिनेमांत मीटर आनी हांचे आद्य नमुने इंटरनॅशनल ब्यूरो ऑफ वेट्स अँड मेझर्सकडल्यान विकते घेवन भारतांतल्या नॅशनल फिजिकल लॅबोरेटरीकडे अभिरक्षा आनी देखभाल हांचे खातीर दिवपाविशीं आनी राज्य सरकाराखातीर राश्ट्रीय मुखेल मानकांकडे अधिप्रमाणित आशिल्ले संच तयार करपाखातीर तरतुदी करपांत आयल्यो. हे खातीर इंटरनॅशनल ऑर्गनायझेशन ऑफ लिगल मॅट्रॅालोजी ह्या आंतरराश्ट्रीय संघटनेचो १९५६ त भारत वांगडी जालो. भारतीय मानक संस्था वजनां आनी मापां हांच्या विनिर्देशांत येवपी अडचणींचेर सल्लो दिवपी तमत्रिक संस्था म्हूण कार्य करता. प्रत्यक्ष वेव्हारांत वापरपाचीं वजनां, मापां पळोवन तांचेर शिक्के मारपाविशीं आनी तेखातीर नियंत्रकापसून निरिक्षणामेरेन अधिकारी नेमपाविशीं अधिनेमांत तरतुदी आसात. वजनां, मापां तपासणेखातीर दाखल करपाविशींचे आदेश दिवप, तेखातीर गरजेच्या थळार प्रवेश करप आनी तीं ताब्यांत घेवप आदी अधिकार निरिक्षकाक आसात. वजनां, मापांच्या आनी उपकरणांच्या उत्पादकांक दुरुस्ती करप्यांक आनी वेपाऱ्यांक सरकारी परवानो घेवचो पडटा. प्रमाण वजनां, मापां हेरांचो वापर करपाक बंदी आसा. वेपारी आदिनी तशेंच अधिकाऱ्यांनी नेमांचो भंग केल्यार ते शिक्षेक पात्र थारतात. मॅट्रिक पद्दत ही दशमान पद्दत आसा. म्हळ्यार तिच्यांतली सगळीं ल्हान व्हड एककां मूलभूत एककाच्या १० च्या वा १० च्या पुर्ण घाताच्या (जशे १०० = १०२, १००० = १०३,१/१०० = १०-२) पटीन आशिल्ल्यान गणित कृत्यां करपाक सोपें जाता हो हे पद्दतीचो खाशेलो फायदो आसा. ह्यो पटी मूळ एककाक कांय उपसर्ग लावन उक्तावपाक येतात. ते उपसर्ग अशे - मॅट्रिक पद्दतींतले उपसर्ग:

डेका = १० गिगॅ =१०९
डेसी =१०−१ नॅनो वा मिलीमायक्रो =१०-९
हेक्टो =१० टेरा =१०१२
सेंटी =१०-२ पायको =१०-१२
किलो =१० पेटा =१०१५
मिली =१०-३ फेम्टा=१०-१५
मेगॅ =१० एक्झा =१०१८
मायक्रो =१०-६ अॅट्टो=१०-१८

हे पद्दतीचो दुसरो फायदो म्हळ्यार तीं सगळ्या राश्ट्रांनी मान्य केल्ली आशिल्ल्यान तिच्यांत उक्ती केल्लीं राशीमुल्यां सगळ्यांत सहज समजतात.हे पद्दतीचो तिसरो फायदो म्हळ्यार ती सुसंगत आसा. म्हळ्यार दोन (वा चड) राशींच्या गुणाकारान वा भागाकारान मेळपी नवी रास आपशीच तिच्या फाव त्या मॅट्रिक एककांच्या स्वरुपांत मेळटा. भारतांत मॅट्रिक पद्दतीचो प्रसार खुबच उण्या प्रमाणांत जालो. १९७६ त प्रमाणभूत वजनां आनी मापां अधिन्म संसदेत संमत करपांत आयलो. तातूंत १९५६ उपरांतच्या विज्ञानीक प्रगतीचो विचार करून आंतरराश्ट्रीय एकक पद्दतीक प्राध्यान्य दिवपांत आयलें. तापमान, दाब आनी गुरुत्वीय प्रवेग हाचे परिणाम तापमानाच्या उण्याचड बदलाक लागून पदार्थांची लांबाय क्षेत्रफळ आनी धनफळ हातूंत उणो चड फरक पडटा. मानकाच्या तापमानापरस वेगळ्या तापमानांत ताचो उपेग करतना ताचो प्रसरण गुणांक दिवचो पडटा. मानकां तयार करतनां वापरांत आशिल्लीं प्रमाणित तापमानां गरजेप्रमाण वेगवेगळीं आसतात. ०० से हें तापमान जायत्या वेळा प्रमाणित तापमान म्हूण वापरतात. मॅट्रिक पद्दतींतलें मीटर हें मानक आद्य मानक तयार करतना वा ते पद्दतीचीं दुसरीं मानकां तयार करतानां २०० से. हें तापमान वापरिल्लें आसता. आतरराश्ट्रीय वजनां आनी मापां तयार करतनां २०० से. हेंच तापमान धरतात. जेन्ना घनता आनी घनफळ हाच्या मापनाच्या प्रसंगार ४० से. ( उदकाचे महत्तम घनतेचें तापमान) हें तापमान धरिल्लें आसता.

लांबायेच्या मानकाचेर वातावरणीय दाबांतल्या फरकाचो कांयच परिणाम जायना. दाबांतलो फरक ( पाऱ्याच्या उंचायेच्या भाशेंत) ८० मिमी. जाल्लो आसल्यार आद्य मीटरांत दशलक्षांश मिमी. इतलो सूक्ष्म फरक जाल्लो मेळ्ळा. पूण वस्तूमानांची तुळा करतना वातावरणीय दाबांतलो फरक तशेंच तापमानांतले आनी आर्द्रतेतले फरक हांचो बरोच परिणाम जाता.

वजनां आनी मापां निश्र्चीत करपाचें काम प्रमाणीत वातावरणीय दाब ७६० मिमी. (पाऱ्याची उचाय, तशेंच पाऱ्याची जनताय १३.५९५१ ग्रॅ./सेंमी), तापमान ०० से. गुरुत्वीय प्रवेश ९८०. ६६५ सेंमी./ सेकंद अशा वेगवेगळ्या अटींप्रमाण करपांत येता.

प्रमाणित वजनाच्या नमुन्याची तुळा करपाखातीर सामके अचूक आनी संवेदनक्षम अशा समभुजा आसपी दांडी आनी पारडी सुरी धारेचेर लोंबती आशिल्ल्या तागड्यांनी करूंक येता. अशा तागड्यांनी प्रमाणित किलोग्राम अशा वजनातल्या १०-७ किग्रॅ. अतलो सूक्ष्म फरकय मेजूंक मेळटा. प्रमाणित वजनां ज्या मुखेल प्रमाणित वजनापसून तयार केल्यांत तांचे तुळे खातीर वयली तागडी चड संवेदनक्षम करून वजन करपाचे अचूक पद्दतीचो अवलंब करचो पडटा. अशे तरेचे तयार केल्ले तागडेन निर्वत अवस्थेंत दांडयेचे विचलन प्रकाशकिरणाच्या आदारान मेजपाची पद्दत वापरून आनी वजन करपाखातीर करपाक लागपी सगळ्यो क्रिया तागडेसावन बऱ्याच अंतरावयल्यान करून १ दशकोट्यांश (१०९)फरकय मेजूंक मेळटा.

प्रमाणित वजनाच्यो धातू, आकार, सफाई आदी बाबी एकसारक्यो आसल्यो तरी तातूंत फरक मेळ्ळ्यात. प्लॅटिनम वा हेर धातूपसून फाव ती जतनाय घेवन तयार केल्ल्या प्रमाणित वजनातय भायले वटेन सवकायेन रासायनिक आनी प्राकृतिक बदल जातात.

आंतरराश्ट्रीय मूलभूत 'किलोग्रॅम' मानकां तयार करपांत आयिल्ल्या वेगवेगळ्या राश्ट्रांतले किलोग्रॅमचे नमुने प्लॅटिनम (९०%), इरिडियम(१०%) मिश्रधातुचे तयार केल्ले आशिल्ल्यान जायतीं वर्सां तातूंत दोन कोट्याशांपरस चड बदल जायत आसता. वजनांची मुल्यां जशीं जशीं ल्हान आसतात त्या त्या प्रमाणांत पृश्ठभागाचें क्षेत्रफळ आनी तातुंतलें वस्तुमान हांचे गुणोत्तर वाडत राविल्ल्यान ताचो तिगपाचें प्रमाण ल्हव व्हव उणें जायत रावता. सादारण मानकाखातीर २५% क्रोमियम आनी २०% निकेल आशिल्लें. पुरायतरेन ऑस्टेनाइटी अगंज तिखें घट आसता तें कळमेना तशेंच तें उच्च अचुंबकीय आसा. ८०% निकेल आनी २०% क्रोमियम आशिल्लें अचुंबकीय मिश्रधातू ह्या कामांत यशस्वीपणान वापरपांत येता. भारतांत सादारण वेव्हारांत तागडेवांगडा वापरपाचीं वजनां बीडाचीं आनी पितुळचीं (उण्या मोलाचें) केल्लीं आसतात. हीं वजनां नियमीत काळाउपरांत शासकीय अधिकाऱ्या कडल्यान तपासून घेवचीं पडटात.

संदर्भ[बदल]

  1. कोंकणी विश्वकोश खंड चवथो