लाख आनी लाखकाम

हेमिप्टेरा गणांतल्या करिया(लॉसिफर) प्रजातींतल्या ल्हान किड्यांच्या रेझिनयुक्त संरक्षक चिकट स्त्रावाक लाख म्हण्टात. भारत, थायलंड, मियानमार आनी आग्नेय आशियांतल्या हेर प्रदेशांनी हे किडे जंगली आनी लागवडींतल्या रूखांच्या खांदयांचेर वा तरन्या कोंबांचेर कीड म्हणून जगतात. लाखेच्या किड्याचे सुक्ष्म तांबड्या रंगाचे डिंभ आश्रयी रूखाच्या रसाळ,तरन्या खांदयांचेर थिरावतात आनी आपली सोंड सालींत रोमून अन्नरस शोशून घेतात. ते दाट, रेझीनयुक्त द्रव स्त्रवतात. त्या स्त्रवान तांचे शरीर धांपता. व्यक्तिगत किड्यांचो स्त्राव एकजीव जावन खांदयांचेर घट्ट असो अखंड थर तयार जाता. किड्यांचे जीवनचक्र पुराय जाले उपरांत आनी फुडले(दुसरे) पिळगेंतले डिंभ भायर पडपाक सुरवात जावपाच्या वेळार खांदयो कापतात,सुकयतात आनी वेपारी लाख मेळोवपाखातीर तिचेर प्रक्रिया करतात. लाख आनी तिचेपसून मेळपी तांबडें रंजकद्रव्य खूब पुर्विल्ल्या काळापसून भारतीयांक खबर आसून कलेंत, वास्तूनिर्मितींत तिचो उपेग जायत आयला. महाभारतांत कुंतीवांगडा पांडवांक लाखेपासून तयार केल्ल्या लाक्षाघरांत लासून मारपाचो कौरवांनी यत्न केल्ल्याचें वर्णन आसा. अथर्ववेदांतय लाखेच्या किड्याचें वर्णन आनी ताच्या उपेगाविशींची म्हायती दिल्ली आसा. इ.स.प.1200 इतल्या पोरन्या काळांत भारतांत लाखेपसून आकार्य(आकार दिवपाक येवपी) आनी सोबीत वस्तू तयार करताले. सतराव्या शेकड्यांत वेपाऱ्यांनी लाखेचें रंजकद्रव्य आनी ताचेउपरांत शेलॅक(पत्रीच्या रूपांतली लाख) हांची युरोपीयांक वळख करून दिले उपरांत थंय तिका वेपारी म्हत्व फावो जालें. मागीर लाख उत्पादनां जगांतल्या उद्देगीकरण जाल्ल्या चडशा देशांनी वापरपाक लागले. आयज वेगवेगळ्या उद्देगधंद्यांनी आनी आंतरराश्ट्रीय पांवड्याचेर लाखेंचें म्हत्व वाडिल्लें आसा. लाखेचो किडो हो एके तरेचो खवले किडो आसून ताचो आस्पाव हेमिप्टेरा गणाच्या होमोप्टेरा उपगणांतल्या लॉसिफेरिनी कुळांत जाता. भारतांत लाखेच्या किड्यांच्यो चवदा जाती मेळटात. ह्या किड्यांचें जीवनचक्र अशें आसा-ल्हान अश्या व्हडाच्या आकाराच्या,तांबड्या रंगाच्या डिंभापसून ह्या किड्याच्या जीवनचक्राक सुरवात जाता. डिंभाची लांबाय सु. 0.05 मिमी. आनी रूंदाय सु. 0.25 मिमी. आसता. एक निकोप मादी 300-1000 डिंभांक जल्म दिता. कोंबांवयल्या वसणुकांची दाटाय दर चौ.सेंमी. थीर जालेउपरांत ती सुवात सोडून खंयच वचना. डींभ थीर जाले उपरांत सादारण एक सप्तक वा ताचे उपरांत सगळ्या शरीराचेर आशिल्ले उपत्वचे सकयल आशिल्ल्या ग्रंथींतल्यान लाख स्त्रवपाक सुरवात करतात. अशे तरेन आपल्याच स्त्रावान तयार जाल्ल्या कोश्ठाच्या आवरणांत मदीं डींभ बंदिस्त जााता. प्रौढ दशा येमेरेन डींभ तीन फावटी कात सोडटा. डिंभावस्थेंतल्या तीन अवस्थांचो काळ हो तापमान,ओलसाण आनी आश्रयी वनस्पत हांचेर आदारीत आसता. कोश्ठाच्या आकारावयल्यान डिंभाच्या विकासाच्या सामक्या सुरवेच्या अवस्थांपसून लींग-भेद वळखुपाक येता. कोशावस्था पुराय जाले उपरांत पांखां नाशिल्लो वा अपक्ष प्रौढ नर आवरण कुशीक काडून भायर सरता. मादी डींभ फुगीर जाता आनी वाटकुळसार पोतयेचो आकार धारण करता. त्सरे खेपे कात सोडले उपरांत मादी लैंगीक नदरेन प्रौढ जाता. तांतया घालमेरेन ती लांख आनी जननक्षम प्रजा निर्माण करपाक शकता. मादयेची तांतयां घालपाची क्षमताय 8-12 दिसांमेरेन तिगून रावता. तांतयां घालप आनी तयार जावप ह्या क्रियांनी तापमानाचो खूब म्हत्वाचो भाग आसता. मादयेन घाल्लीं तांतयां रोखडींच उबतात आनी डींभ तयार जातात. लाखेच्या किड्याचे रंगिनी आनी कुसुमी(कुसुंबी) हे दोन वाण भारतांत चड करून वळखतात. तांचेपसून तयार जाल्लें पीक ज्या म्हयन्यांत काडटात ताचेवयल्यान तांच्या पिकांक नांवां दिल्लीं आसात.

कोशींव,पळस आनी बोर ह्या तीन आश्रयी रूखांचेर मुखेलपणान लाखेचें पीक घेतात. ह्या रूखांच्या कापटेचें स्वरूप,प्रमाण आनी तिचो वर्साचो काळ हांचेर रसाळ खांदयो तयार जावप आनी ताका लागून लाखेचें पिकय आदारीत आसता. पूण थळावे परिस्थितीप्रमाण कापणे वेळापत्रक बदलचें पडटा. कोशींव आनी वड,पिंपळ हांचे प्रजातींतल्या कांय जातींच्या रूखांवयलें पीक काडटना कापणी जाताच. कापणी करतना वा पीक काडटना सगळ्यो पिडेस्त आनी मेल्ल्यो खांदयो कापून उडयतात. फावोसो आलाशिरो दिवपी वनस्पत आशिल्ल्या वनांत-उपवनांत आनी लागींच्या प्रदेशांत लाख संवर्धनाचो धंदाे शेतकार जोडधंदो म्हणून करतात. लाख उत्पादन करपी भारतांतले म्हत्वाचे प्रदेश अशे-बिहार-छोटा नागपूर विभाग; संथाळ-परगणा आनी गया जिल्हो; मध्य प्रदेश-बिलासपूर, रायपूर,बालाघाट,छिंदवाडा,जबलपूर, अंबिकापूर(सरगुजा),मंडला,रायगढ,सिवनी,दूर्ग,होशंगाबाद आनी शहडोल हे जिल्हे; अस्तंत बंगाल-पुरुलिया,मुर्शिदाबाद,मालडा आनी बांकुश हे जिल्हे; मेघालय-खासी आनी जैंतिया तेमकां, गारो तेमकां; आसाम-मीकीर तेमकां,नौगॉंग, कामरूप आनी सिबासागर वनविभाग, ओरिसा, मयूरभंज, संबळपूर, बोलानगीर,घेनकानाल, कालाहंडी आनी केओंझार हे जिल्हे; महाराश्ट्र-भंडारा आनी चंद्रपूर हे जिल्हे गुजरात-पंचमहाल आनी बडोदा हे जिल्हे; उत्तर प्रदेश-मिर्झापूर आनी लखनौ आनी वाराणासी वनविभाग तशेंच पंजाब,कर्नाटक आनी तामीळ नाडू(मदुराई जिल्हो) ह्या राज्यांत कांय प्रमाणांत लाखेचें उत्पादन जाता. डींभ-लाखेपसून लाख संवर्धनाक सुरवात जाता. डींभ-लाख म्हळ्यार आलाशिरो दिवपी रुखांच्या लाक्षाकोश्ठांतल्यान डींभ भायर पडपाचे तयारेंत आशिल्ल्यो लाखेचो थर आशिल्ल्यो खांदयो. ह्यो खांदयो कापून तांचे भोरे बांदतात, ताका लागून डींभ लागींच्या रसाळ कोंबांचेर चडटात आनी थिरावतात. आलाशिरो दिवपी रुखांची फाव ती जतनाय,रोग आनी पिडक मुक्त डींभ रुखाचेर सोडपाची वेळ आनी पद्दत, लाखेच्या किड्यांच्या पीडकांचो आनी भक्षकांचो बंदोबस्त हे सगळे लाख उत्पादन मेळपाचे नदरेन म्हत्वाचे घटक. हे खातीर लाख संवर्धनाचीं सुदारीत तंत्रां विकसीत आनी उत्पादकांत लोकप्रिय केल्यांत. तशेंच एकाच प्रकारच्याय खास अशा आश्रयी रुखाचेर वर्सान वर्सा त्याच प्रदेशांतली डींभ-लाख वापरली जाल्यार लाखेची प्रत उणी जाता. देखून लाख संवर्धनाखातीर वेगवेगळ्या प्रकारच्या आश्रयी रुखांचो सोद घेवप गरजेचें आसता. जायत्या जातींच्या परजिवी गांजीलमुसांचो लाखेच्या किड्यांक त्रास जाता. हे मूस किड्यांच्या शरिराचेर तांतयां घालतात आनी तांचे डींभक किडे खातात. ह्या परजिवाक लागून लाखेच्या पिकाचें नुकसान जाता. हांचे भायर सवणीं आनी चानयो हांकां लागून किड्यांचे आनी थरांचें बरेंच नुकसान जाता. कांय किटक अप्रत्यक्षपणान लाख संवर्धनाक पालवय दितात. काडी लाख,बीज लाख, शेलॉक,गुंडी लाख, गार्नेट लाख, मेणरहीत लाख, विरंजीत(रंग काडून उडयल्ली) लाख हे लाखेचेच काय प्रकार. प्लास्टिकां, विद्युत निरोधक, आसंजकां(चिकटावपी पदार्थ), मुद्रणाची शाय,वखदी बडयो,गुळयो,चामडें आनी जोडे हांचे वयलें संस्करण, लांकडाची पॉलीश, वार्निश, हॅट कडक करपाखातीर आनी हेर जायत्या उद्देगांनी लाखेचो उपेग करतात. शिलामुद्रणाखातिरय तिचो उपेग जाता. संवसारांतल्या 80 टक्क्यांपरस चड लाखेचें उत्पादन भारतांत जाता. भारताभायर थायलंड, मियानमार, चीन, मलेशिया आनी इंडोचायना ह्याय देशांनी लाखेचें उत्पादन जाता. लाख ही जंगली संपत्ती आसून ह्या उद्देगाक लागून आदिवासी आनी वन्य जमातींच्या सु. 40 लाख लोकांक रोजगार मेळटा. मिर्झापूराक(उत्तर प्रदेश) एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या मध्याक परिश्कृत लाखेच्या उत्पादनाक जायत्या ल्हान कारखान्यांनी सुरवात केली. बिहारांतलें झाल्डा, बलरामपूर आनी तुलसी हीं म्हत्वाचीं शेलॅक निर्मिती केंद्रां. अस्तंत बंगालांत पुरुलियाक जायते ल्हान लाख परिश्करण कारखाने आसात. कलकत्याकय यंत्रनिर्मित शेलॅकाचे दोन व्हड कारखाने आसात. मध्य प्रदेशांत बिलासपूर जिल्ह्यांत आनी महाराष्ट्रांतल्या भंडारा जिल्ह्यांत कांय ल्हान लाख परिश्करण केंद्रां आसात. गोंदियाक शेलॅक तयार करपाचो कारखानो आसा. बिहारांतल्या नामकूमाक 1924त स्थापन जाल्ल्या इंडियन लॅक रिसर्च इन्स्टिट्यूटांत लाखेच्या संवर्धनाचीं तंत्रां,प्रक्रिया आनी नवे उपेग हांचेविशीं संशोधन करतात. हे संस्थेल पारदर्शक लाख तयार करपी किड्यांचोय सोद लायिल्लो आसा. 1970-71त भारतांत कच्चे लाखेचें उत्पादन 24,560 टन जाल्यार 1973-74त 19,258 टन जालें. भारतांत लाखेचो वापर वर्सुकी उत्पादनाच्या 10 टक्क्यांमेरेन आसता. भारतांतल्यान अमेरिकेचीं संयुक्त संस्थानां, ब्रिटन, जर्मनी, रशिया आनी ह्या देशांनी शेलॅकाची निर्यात जाता. 1983-84त 13.58कोटी रुपया मोलाच्या शेलॅकाची निर्यात जाली.