लजेझाड

लजेझाड (मराठी : लाजाळू, लाजरी, संकोजी; हिंदी : लाजवती; लज्जावंती; गुजराती: लजमणी, शिशामणी; कन्नड: नाचिके गिड; संस्कृत: लज्जिका, लज्जालु; इंग्लीश: सॅन्सिटिव्ह प्लांट; लॅटीन : मिमोजा पुदिका; कूळ; लेग्युमिनोजी). फुलझाडांतलें पातळत वाडपी, कांटेरी आनी केसाळ अशें ल्हान झोंप. हाचें मूळ स्थान ब्राझील हें आसून ताचो प्रसार अमेरिकेंत आनी भारतांत सादारणपणान उश्ण आनी दमट हवामानांत चड करून दर्यादेगेर जाल्लो आसा. ताच्या मिमोजा हें प्रजातींत वटट 450 जाती आसून तातुंतल्यो भारतांत फकत आठ जाती मेळटात. हें झोंप सुमार 50 – 90 सेंमी. ऊंच आसून ताका जायत्यो कांटेरी आनी केंसाळ खांदयो आसतात. पानां संयुक्त आनी स्पर्शग्राही आसतात. पानाक कसलोय स्पर्श जालो तर पानांचीं दलां कवळटात. तेन्ना पानाच्यो कडो एकमेकांक तेंकता आशिल्लयान तीं आपलें तोंड लजेन धापतात असो भास जाता. ताचेवयल्यान ह्या झाडाक लजेझाड हें नांव पडलां. एका देंठार दोन तें चार दलां आसतात आनी दर एक दल हें संयुक्त आनी पिसावरी आसता. सप्टेंबर – ऑक्टोबरांत तांबसार वाटकुळीं, बटनावरी 6 – 8 मिमी. व्यासाचीं, फुलां पानांचें खांचींत येतात. सांगो गाड तपकिरी, चेपट्यो, सुमार 1.3-2 सेंमी. X 3.4 मिमी. ल्हान आनी केंसाळ आसतात. 3 – 5 बियो दोनूय वटांनी फुगीर आसतात. फुलांची संरचना आनी हेर सामान्य शारिरीक लक्षणां लेग्युमिनोजी कुळांत आनी मिमोनॉयडी उपकुळांत वर्णन केल्लेवरी आसतात. हें झाड थंड आनी कोडू आसून शारिरांतलें पित्त आनी कफ ह्या विकारांचेर गुणकारी थारता. भारतीय वैजकी ग्रंथांत हाच्या गूणधर्माची चिकित्सा केल्ली आसा, बिकाचेर पानाचें चूर्ण दुदावांगडां दितात. मुळांचो काडो मुतखडो आनी हेर मुताविकारांचेर दितात. भुरग्यांच्या मोडण्याचेर ह्या झाडाचो उपेग मॅलॅगॅसींत करतात. ब्राझीलांत मुळांचो वापर गंडमाळेचेर आनी वांतिकारक म्हणून करतात. गोरवां हाचीं पानां खातात. फिजींत ताची चरपाखातीर कुरणां तयार केल्यांत. तांकां लागून गोरवांचें मास आनी दूद वाडटा असो अणभव आसा. ही वनस्पत तणावरी त्रासदायक थारिल्ल्यान तिचो नाश करपाखातीर एमसीपीए हें तणनाशक दर हॅक्टेरी 0.8 – 1.2 किग्रॅ. वापरतात. हाच्या बियांनी श्र्लेश्मल द्रव्य आनी पाचवेंसार हळदुवें तेल आसता. ताचो उपेग लेप दिवपाच्या पदार्थाखातीर जावंक शकता. हें वनस्पतीच्या पानांक हात लायल्यार दलां आनी दलकां एकामेकांचेर पडून धांपतात आनी निमाणें सगळींच पानां सकयल लांबतात. हाचें कारण म्हळ्यार दलकाच्या फुगीर तळभागांत पातळ थर आशिल्ल्या पेशींतल्या उदकाचो अंश उणो जाता आनी तेखातीर ह्यो पेशी लुळ्यो पडून दलकां धांपतात आनी पानां सकयल बागवतात. स्पर्शाचो परिणाम जसो जसो जाता उणो जाता तशेंतशें तें पाना आशिल्लें तशें जाता. खर उजवाडांत वा काळखांत अशीच प्रतिक्रिया घडटा. हें हालचालीचो खाशेलो प्रायोगिक अभ्यास सर जगदीशचमंद्र बोस हाणें केल्लो. वनस्पती उण्या अदीक प्रमाणांत संवेदनक्षम आसतात आनी प्राण्यांवरी त्यो प्रतिसाद दितात अशें सिध्द केल्लें.