इस्राएल
देवनागरी
|
|
(मेदिनीत इझ्राएल) अस्तंत आशियांतलें ज्यू राश्ट्र. क्षेत्रफळ 20,700 चौ. किमी.लोकसंख्या 40,30,600 (1981). विस्तार 290 30’ उत्तर आनी 330 15’ आनी 340 17’ उदेंत ते 350 41’ उदेंत. हाच्यो शिमो उत्तेरवटेन 79 किमी. लेबनानकडेन, उदेंतेक 531 किमी.जॉर्डनाकडेन, 76 किमी. सिरीयाकडेन आनी दक्षिण आनी उदेंत मेळून 206 किमी. ईजिप्ताकडेन आनी अस्तंतेक 59 किमी. गाझा पट्टेकडेन जोडल्यात. हे भायर सुमार 78 किमी. ऊंयमध्यसमुद्र-दर्यादेग आनी तांबड्या दर्याच्या आखातावयली 4 किमी. दर्यादेग ह्या देशाचे सत्तेकाला आसा.
भूंयवर्णन, वनस्पत आनी मोनजात:
[बदल]1948 वर्सा अरब राश्ट्रांकडेन जाल्ले कबलातींत ह्या देशाच्यो शिमो थारायल्यो. सादारणपणान इझ्राएलचे चार सैमीक वांटे जाता. 1.भूंयमध्यसमुद्राची दर्यादेग: ही देशाच्या अस्तंत वाठारांत आसा आनी उत्तरेवटेन अशीर जाल्यार दक्षिणेवटेन रूंद जायत गेल्या. 2. दोंगुल्ल्यांचो वाठार: उत्तरेवटेन रॅलिली, मदल्या वाठारांत ज्यूडीया आनी सामेरिया तशेंच दक्षिणेंतल्या नेगेव्हांतल्या देंगुल्ल्यांचो वाठार हे हाचे आनीक वांटे जाल्यात. 3. जॉर्डन न्हंयचो वाठार: हे न्हंयचें देगण कांय प्रमाणांत जॉर्डनांत तर कांय इझ्राएलांत आसा. ह्या वाठारांत आशिल्ल्या दोंगुल्ल्यांची उंचाय सादारणपणान समुद्रथरासावन 600 मी.आसा आनी मेबिट मायरॉन (जेबेल जारमाक) हें दोंगुल्लेतेमक 1,208 मी. उंचायेचें आसा. 4.नेगेव्हचो वाळवंटी वाठार: ह्या वाळवंटांच्या वाठारांत, दक्षिण ज्यूडीया वाठारांतल्या दोंगुल्ल्यांनी कांय जाग्यांचेर सुप्त ज्वालामुखी सांपडटात. ह्या वाठारांत तांबड्या दर्यावेल्या आकाबाच्या आखातामेरेनचो वांटो येता.
इझ्राएलांत सैमीक उदका सांठे सामक्या उण्या प्रमाणांत आसात. जॉर्डन न्हंयचे वट्ट 320 किमी. लांबायेतले 118 किमी. इझ्राएल-जॉर्डन हांचे शिमेचेर आसा. हेभायर यॉरकोन, किशॉन आनी यारमुक ह्यो हांगाच्यो मुखेल न्हंयो आसात. 165 किमी. क्षेत्रफळाचें किनेरेट तळें (गॅलिली दर्या), मेल्ल्या दर्याचो दक्षिणेवटेनचो ¼ वाठार आनी उत्तरेवटेनचें हुला तळें हांचेर इझ्राएलची सत्ता चलता.देशाचें हवामान भंयमध्यसागरी आसा. शिंयांदिसांनी पावस पडटा जाल्यार गीम सुको आसता. जानेवारी म्हयन्यांतले चडांत चड तापमान 20.90 से. आनी उण्यांतउणें 4.40 से. इतलें आसता. ऑगस्ट म्हयन्यांत तें चडांतचड 40.20 से. जाल्यार उण्यांतउणें 18.40 से. आसता.पावस उत्तेरवटेन सुमार 107 सेंमी. जाल्यार दक्षिणेवटेन 3 सेंमी. मेरेन पडटा.
दक्षिण-उत्तर हांगाचो असमान पावस, ऊंच सकयल वाठार, वाळवंट आनी दर्या लागीं आशिल्ल्यान इझ्राएलांतली भूंय शेतवाडीखातीर चडशी उपेगाची ना.तातूंत चुनखडयेचें प्रमाण बरेंच चड आसा.
हांगाची वनस्पत चडशी नश्ट जावन गेल्या. पूण सरकारी यत्नांनी कांय जाग्यांचेर पायन,ओक, निलगिरी हीं झाडां रेयल्यांत. तेभायर हांगा बाभळ, करोबा, खाजूर, विगंडविंगड वखदी वनस्पत तशेंच हायसिंथ, क्रोकस, ट्यूलिप हीं फुलझाडां दिसून येतात. मोसंबी, संत्रां, पेरां, केळीं,अनसां हांचीं पोरसां तयार केल्यांत.
कोलो, तरस, रानदुकर, हरण, रानमाजर, मुंगस ही मोनजात हांगा आसा आनी सुमार 40 जातींचीं सुकणीं हांगा आसात. केन्नाकेन्नाय टोळांच्यो घुरयो येतात.
इतिहास:
[बदल]बायबलाच्या पोरन्या करारांत वर्णन केल्लेप्रमाण इ.स.प. दोन हजार वर्सांपयलीं अब्राहम हाणें ज्यू संस्कृतायेचो बुन्याद घाली.
अब्राहमच्या वंशजांनी ज्यूडा आनी इझ्राएल हीं राज्यां निर्माण केलीं, पूण इ.स. 70 वर्सा रोमनांनी हीं राज्यां नश्ट करून तांका पॅलॅस्टायन् हें नांव दिवन आपले सत्तेखाला हाडलीं. फुडें धर्मीक अत्याचारांक लागून कितलेशेच ज्यू देश सोडून जगभर पातळ्ळे. पूण तांचो एकचार मात तिगून उरलो. 19 व्या शेंकड्याच्या दुऱ्या अर्दांत ‘झायनिझम’ ची थापणूक जाली. ज्यूं खातीर पॅलेस्टायन हें स्वतंत्र राज्य आसचे असो ताचो उद्देश आशिल्लो. ब्रिटिशांनी पयल्या म्हाझुजांत पॅलेस्टायन आपले सत्तेखाला हाडलें आनी तांणी ज्यूंच्या वेगळ्या स्वंतंत्र राज्याच्या अस्तित्वाक तेंको दिलो. ज्यू लोकांनी थळाव्या अरब जमीनदारांकडल्यान जमनी विकत्यो घेतल्यो आनी थंय वर्सा इझ्राएल हें ज्यू राश्ट्र निर्माण जालें. डेव्हिड बेन गुरिअन पयलो पंतप्रधान आनी कायीम व्हायटसमान पयलो अध्यक्ष जालो. 1949 त इझ्राएल संयुक्त राश्ट्रांचो सभासद जालो. अरब राश्ट्रांवांगडा हाचीं झुजां चालूच उरलीं. 1956 त जाल्ले सिनाईचे लडायेंत इझ्राएलाक जैत मेळ्ळें.तांची वाडपी शक्त मतींत दवरून आनी अरब राश्ट्रांकडलीं झगडीं उणीं जावचेखातीर संयुक्त राश्ट्रांनी इझ्राएल आनी अरब राश्ट्रां हांचेमदल्यो शिमो थारावन दिल्यो आनी थंय आपलें सैन्य दवरले. पूण झगडीं थांबलीं नात. 1967 त 1973 त पर्थून व्हड झुजां पेटलीं. पी.एल्.ओ.(Palestinian Liberation Organisation) च्या फुडारपणाखाल अरबांनी इझ्राएलाआड झूज चालूच दवरलां. आरब आनी इझ्राएल हांचेमदीं संयुक्त राश्ट्रां आनी हेर संघटनानी आनी देशांनी सवस्तकाय हाडपाचो यत्न केलो, तरी दोगांमदलो वाद पुरायपणान सोपूंक ना. डेव्हिन बेन सवस्तकाय हाडपाचो यत्न केलो, तरी दोगांमदलो वाद पुरायपणान सोपूंक ना. डेव्हिन बेन गुरियन पर्थून 1955 त वेचूंन आयलो. 1963 त ताणें राजीनामो दिलो आनी लेव्ह एश्कोल हाणें सत्ता हातांत घेतली. 1969 त ताका मरण आयलें. 1969 त इझ्राएल लोकांनी गोल्डामायर हे बायलमनशेचा पंतप्रधान जावपाखातीर निवड केली. तिचे उपरांत 1974 त इत्झाक राबिन,1977 त मेनाचेम बेगिन आनी 1984 त इत्झाक शामीर पंतप्रधान जाले. मोशे दायान सारक्या खांप्या झुजाऱ्यान आपल्या कर्तुपान इझ्राएलाक झुजामळांचेर व्हड जैतां मेळोवन दिलीं आनी राश्ट्र बळिश्ट करपाच्या यत्नांक म्हत्वाचो हातभार लायलो. गोल्डा मायरान तर आंतरराश्ट्रीय राजकारणांत इझ्राएलचे खाशेलपण तिगोवन दवरून देशाची झुजाची परंपरा जगाक दखोवन दिली.
राज्यवेवस्था:
[बदल]इझ्राएलांत सांसदीय लोकशाय आसा आनी विधीमंडळा, कार्यकारी मंडळ,न्यायमंडळ अशे तिचे फांटे आसात. इझ्राएलांतल्या समेस्त लोकांक समान हक्क आनी लोकशायेचे अधिकार आसात. हांगा विंगड लिंगड विचारांचे राजकी पक्ष आसात. 18 वर्सां पुराय केल्ल्या दर एकल्याक मत दिवपाचो अधिकार आसा आनी 21 वर्सां पुराय केल्ल्या कोणाकय वेंचणुको घडोवंक मेळटात. सगळ्या देशाचो एक मतदारसंघ आसा.
राश्ट्रपती हो राश्ट्राचो मुखेल जावन आसा. ‘नेसेट’ हें विधीमंडळ ताची वेंचणूक करता. हाका चडांत चड म्हळ्यार पांच वर्सांचीं दोन सत्रां (10 वर्सां) अधिकाराचेर रावंक मेळटा. मंत्रीमंडळाचो मुखेल पंतप्रधान आसता. पंतप्रधानाची नेमणूक राश्ट्रपती करता. मंत्रीमंडळ आनी पंतप्रधान ‘नेसेटा’क जापसालदार आसता. आज मेरेन हांगा खंयच्याच एका पक्षाक पुराय भोवमत मेळिल्लें ना. सगळ्यांत चड मतां मेळोवपी पक्ष हेर ल्हान पक्षांवांगडा एकी करून सरकार चलयता. नेसेट हे सगळ्यांत उंचेल्या पांवड्यावेले विधीमंडळ आसा. ताचे 120 प्रतिनिधी आसात आनी ताची बसकां एकाच सभाघरांत जाता. नेसेटाखातीर दर 4 वर्सांनी वेंचणुको जातात. जरी नेसेटांत हिब्रु भाशेंकृत कामकाज चलता. तरी अरब आनी ड्रुझ प्रतिनिधींक अरबी भाशेंत भासाभास करपाची मेकळीक आसा.
ह्या देशाक बरयिल्लें संविधान ना, पूण 1950 च्या कायद्याप्रमाण हांगाचो राज्यकारभार चलता. 1950 च्या मुळाव्या कायद्या वांगडा 1958, 1960 आनी 1964 ह्या वर्साय राज्यकारभार चलोवपाविशींचे कायदे आयले.थळाव्या राज्यकारभाराच्या सोपेपणाक लागून हांगा 29 नगरपालिको आसात. न्यायालयां तीन पांवड्यांचेर आसात. ह्या देशांत मरणाची ख्यास्त ना, पूण झुजांतले गुन्यांवकार आनी नाझी संघटनेकडेन संबंद आशिल्ल्यांक मरणाची ख्यास्त दिल्या.
18 ते 25 वर्सां मदल्या आंकवार बायलांक चोवीस म्हयने आनी 18 ते 29 पिरायेमदल्या दादल्यांक छत्तीस म्हयले सक्तीचे लश्करी नोकरी करची पडटा. बायलांक फकत धर्मीक कारणांक लागून लश्करी चारकेंतल्यान मेकळीक मेळटा. देशाच्या राखीव लश्करांत दादल्यांक 55 आनी बायलांक 25 वर्सां पुराय जायसर काम करचे पडटा. गरज पडल्यार ही पिराय वाडोवची पडटाय सक्तीचें लश्करी नोकरेंत रावपाचो अधिकार आसा.
कामगार बळाच्या 37% बायलां आसात. सुमार 100% इझ्राएली अरब आनी ड्रुझ बायलो कामगारवर्गांत येतात. हिस्तड्रूत ही हांगाची सगळ्यांत व्हडली कामगार संगटना जावन आसा.हांगा सुमार 150 हॉस्पिटलां आसात. भलायकेची जापसालदारकी भलायकी खातें सांबाळटा.
अर्थीक स्थिती:
[बदल]देशांतल्या 90% जमनीचें राश्ट्रीयकरण जालां आनी नावापुरतेंच कांय भाडें घवन लोकांक जमीन कसपाखातीर दितात. हांगाचे शेतवड पद्धतीचें खाशेलपण म्हळ्यार ‘मोशाव’आनी ‘किबुत्स’. मोशाव पद्धतींत शेतकाराक सारकी जमीन दिवन तांचे गांव तयार केल्यात,जाल्यार किबुत्स म्हळ्यार रासवळ शेतवड. गरजेपुरत्या अन्नाचें उत्पादन ह्या देशांत जाता.जमनींत मसमी, भिकणां, बटाट, भाजीपालो, बार्ली, गंव, ज्वारी, दाळी, सूर्यफूल, तीळ, तंबाखू हांचें पीक बरेंच येता. हे भायर हांगा फळांय तरातरांची जातात. इझ्राएल संत्रां, मोसंबी नामनेची आसून हांची निर्यात जाता. गोरवां, मेंढरां, कुकडां हे सारकी मोनजात पोसून तांचेर हांगाचे लोक बरेंच उत्पन्न मेळयता. हांगाच्यो गायो भरपूर दूद दिवपी आसात आनी तांची वळख जगांतल्यो बऱ्यापैकी गायो म्हूण जाता.
खनीजसंपत्तीभितर मेल्ल्या दर्यांतलें पॉटिश, ब्रोमीन, मीठ, फॉस्फेट हांचो आस्पाव जाता.तांब्याचे सांठवणीचोय सोद लागला. सैमीक वायू आनी तेल हांचें उत्पादन हांगाचे अर्थवेवस्थेक घटाय हाडटा.
हांगाच्या विंगडविंगड धंद्याची सुरवात निर्वासितांचे दिसपट्टे गरजेंतल्यान जाली. वखदां,लोखणाच्यो वस्तू, चामड्याच्यो वस्तू, कागद, प्लास्टिक, कंवचेचें सामान, तंबाखू, ल्हानसान यंत्रां, विजेचीं उपकरणां, रसायनां, लुगट ह्या सारक्या धंद्याची बेगोबेग वाड जाली. हिऱ्यांक तासां पाडप हो पिळग्यांच्यो पिळग्यो चालून आयिल्लो धंदो. ह्या उद्देगांत बेल्जियम फाटल्यान इझ्राएलचो क्रमांक लागता. हालीं नुस्तेमारी होय एक म्हत्वाचो धंदो जावन आसा.
संवसारांतल्या चडशा उद्देगीक देशांवांगडा आयात-निर्यातीक लागून इझ्राएलचे संबंद आसा.40% आयात आनी 34% निर्यातीचे वेव्हार युरोपीय देशांकडेन चलता. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांकडेन लेगीत ह्या देशाचे 19 % आयात आनी 26% निर्यातीचे वेव्हार चलतात.
पर्यटन हो एक म्हत्वाचो धंदो आसा. ह्या धंद्यातल्यान इझ्राएलाक एका वर्साक सुमार 10 कोटी डॉलरांचे उत्पन्न मेळटा. सुमार 50% पर्यटक युरोपांतल्यान जाल्यार 37% अमेरिकेंतल्यान येतात.
फेब्रुवारी 1980 सावन इझ्राएली पाऊंड हें चलनी नाणें रद्द करून त्या बदलाक शेकेल हें हांगाचें चलनी नाणें जालें.
येरादारी आनी संचारण:
[बदल]देशांभितरले येरादारींत रेल्वेमार्गांपरस रस्त्यांक चड म्हत्व आसा.रेल्वेमार्गांचेर सरकारी मालकी आसा. हैफा, तेल आवीव्ह, एशदॉद आनी ईलेथ हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं बंदरां जावन आसात. जेरुसलेमचे वायव्येवटेन सुमार 37 किमी. पयस लोड (लिडा) हो आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा. आंतरराश्ट्रीय हवाई मार्गाचेर इझ्राएली एल् आल ही विमानकंपनी येरादारी सांबाळटा जाल्यार देशाभितरली हवाई येरादरी आक्रा इझ्राएली लिमिटेड ही कंपनी सांबाळटा. तेल आवीव्ह हें खबरांपत्रां उजवाडावपाचें मुखेल केंद्र. चडशीं खबरांपत्रां राजकी पक्षांकडेन बांधील आसतात. चडशीं नेमाळीं हिब्रू भाशेंतल्यान आसतात. रेडिओ आनी दूरदर्शनचेरय हिब्रू भाशेक चड म्हत्व आसा. अरबी भाशेंतल्यानय बऱ्योच कार्यावळी जातात.
लोक आनी समाजजीण:
[बदल]इझ्राएलचे वट्ट लोकसंख्येतली 83% ज्यू, 17% अरब, ड्रूझ आनी हेर आसात. चडशे लोक ज्यू आसले तरी ते विंगडविंगड देशांतल्यान हांगा येवन राविल्ल्यान संस्कृतीसंकराच्यो देखी हांगा पळोवंक मेळटात. हांची आवयभास हिब्रू आनी धर्म ज्यूडा आसलो तरी हांचेमदीं केअराइटस् आनी समॅरिटन हे दोन पंथ, ते भायर युरोपांतल्या आयिल्ले सेफार्डी आनी आशिया आनी आफ्रिकेंतल्यान आयिल्ले एश्केनाझी अशेय दोन पंथ आसात. ह्या देशांत सगळ्यांक धर्मीक स्वतंत्रताय आसा. सिनॅगॉगावांगडा इगर्जी आनी मशिदी हांचीय संख्या बरीच आसा. बहाई पंथाचें मुखेल कार्यालय हैफा हांगा आसा.
हांगाचे सुमार 90% लोक शारांच्या वाठारांनी रावतात. हांगा 36 प्रकारांचीं विंगडविंगड वस्तुसंग्रहालयां आसात. बायबलाच्या काळांतले अवशेश हांगा बरेतेरन राखून दवरल्यात. संगीत कलेक पोसवण दिवपाखातीर तेल आवीव्ह आनी जेरुसलेम हांगा खासा तरेचीं विद्यालयां आसात. फुटबॉल, ल्हॉलीबॉल, बास्केटबॉल, पेंवप हे खेळ. हांगा लोकप्रिय जाल्यात. ज्यू धर्माचे तशेंच किरिस्तांव आनी मुसलमान धर्माचे सगळे सण आनी उत्सव हांगा दबाज्यान मनयतात.
शिक्षण:
[बदल]1948 वर्सा ज्यू राज्याची थापणूक करतकच हांगा ह्ब्रू भाशेंतल्यान शिक्षण दिवपाचो निर्णय घेतिल्लो. 1949 सावन 5 ते 14 वर्सांमेरेनच्या भुरग्यांक शिक्षण फुकट आनी सक्तीचें आशिल्लें. 1978 त हो कायदो बदललो आनी फुकट आनी सक्तीचें शिक्षण घेवपाची पिराय 16 वर्सांमेरेन वाडयली.
हांगा शिक्षणाच्या मळार एक मुखेल प्रस्न उप्रासलो, तो म्हळ्यार सुमार 70 परस चड विंगडविंगड देशांतल्यान हांगा आयिल्ल्या सगळ्या ज्यू लोकांक कशेतरेन शिक्षण दिवचें? पूण शिक्षण खात्यान ही जापसालदारकी बरेभशेन सांबाळून 75% अभ्यासक्रम आपलेकडेन दवरलो आनी 25% खाशेले पद्धतीचे शिक्षण दिवपाचे थारायले. धर्मीक शिक्षणाखातीर हांगा स्वतंत्र शाळा आसात. तेल आवीव्ह हांगा मुखेल विश्वविद्यालय आसा. तेभायर व्हायट्समना इन्स्टिट्यूड ही वैज्ञानिक शिक्षण दिवपी संस्था जावन आसा. बार इल्लान विश्वविद्यालय हे धर्मीक शिक्षण दिवपी मुखेल विश्वविद्यालय आसा. शिक्षणांत हिब्रू भाशेवांगडा इंग्लीश भाशेचोय वापर जाता.
भाशा आनी साहित्य:
[बदल]हिब्रू आनी अरबी ह्या दोनूय भाशेंतल्यान हांगा उलोवप आनी बरप जाता.इझ्राएली, मुखेल करून हिब्रू भाशेची आनी साहित्याची परंपरा बरीच पोरनी आसा. ज्यू लोक इतिहासकाळांत जगभर पातळिल्ल्यान विंगडविंगड भाशांतल्यान ज्यू कवी, लेखक,शास्त्रज्ञ, कलाकार हांणी बरप केलां. इझ्राएलचे थापणूके उपरांत हिब्रू साहित्यांत चडांत चड बरप जावंक लागलें. दर वर्सा सुमार दोन हजारापरस चड पुस्तकां हांगा उजवाडाक येतात.
म्हत्वाचीं थळां:
[बदल]सामक्या उण्या काळाभितर इझ्राएल बळीश्ट राश्ट्र जावन गेल्ल्यान तें जगांतल्या भोंवडेकारांक आकर्शण थारलां. जेरुसलेम, तेल आवीव्ह, जाफा, हैफा, नाझारेथ,होलॉन, पेटा तीक्का, मातान्या, इलॅथ हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं शारां जावन आसात.