प्रफुल्लचंद्र हरीशचंद्र राय
प्रफुल्लचंद्र हरीशचंद्र राय (जल्म - 1861, ररुलीकतिपरा, खलाना – बंगाल; मरण - 1944) आर्विल्ल्या काळांतलो एक व्हड रसायनशास्त्र.
ताचो बापूय हो एक विद्याप्रेमी, सुदारक वृत्तीचो आनी बुध्दिवादी आशिल्लो. हिंदू समाजाचे उदरगतीखातीर इंग्लीश शिक्षणाची खुबूच आसा अशें धरुन ताणें आपल्या गांवांत इंग्लीश शाळा सुरु केली आनी तेखातीर आपलें घर दिलें. हेच शाळेंत प्रफुल्लचंद्र हाणें मुळावें शिक्षण घेताआसतना ताणें भरपूर वाचन केलें. सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, आनंदमोहन बसू आनी केशवचंद्र सेन हांचीं व्याख्यानां आयकून ताका देश आनी समाजाच्या आपल्या कर्तव्याविशीं बोध मेळ्ळो. तेन्नाच तो ब्राह्मसमाजाचो वांगडी जालो. ताका खरेपणान इतिहास आनी साहित्य ह्या विशयांची चड आवड आशिल्ली. पूण गॅलिलिओ, न्यूटन, फ्रँक्लिन ह्या शास्त्रज्ञांचीं चरित्रां वाचून ताका विज्ञानाविशीं ओड निर्माण जाली. तशेंच विज्ञानाबगर ह्या देशाची उदरगत साध्य ना जाणिवेन ताणें विज्ञानाचो अभ्यास करपाचें थारायलें.
इ. स. 1882 वर्सा ताणें गिल्ड ख्रिस्त शिशयवृत्तीची परिक्षा दिली आनी तो पयलो आयलो. ताकालागून इंग्लंडाक वचून शास्त्राभ्यास करपाची संद ताका मेळ्ळी. इंग्लंडांतल्या एडिंबरो विद्यापिठांतल्यान ताणें पदार्थविज्ञान, रसायनाशास्त्र, प्राणिशास्त्र आनी जीवशास्त्र ह्या विशयाचो अभ्यास केलो. पूण ताचो चड भर आशिल्लो रसायनशास्त्राकडे 1885 त तो पदव्युत्तर जालो. थंयच आनीक दोन वर्सां चड संशोधन करुन ताणें डी. एससी. ही पदवी मेऴयली. तेभायर ताका बऱ्या संशोधनाखातीर पदकां आनी शिश्यवृत्योय मेळ्ळ्यो. थंयच्या विद्यापिठाच्या रसायनमंडाळाचो तो उपाध्यक्ष जाल्लो. डॉक्टरेट मेळटकच थंय आनीक एक वर्सभर संशोधन करुन तो भारतांत आयलो.
भारतांत ताक 1889 त प्रेसिडेन्सी कॉलेजीत अरिस्टंट प्रोफेसर म्हणून नोकरी मेळ्ळी. थंय ताणें शास्त्रीय संशोधन सुरु केलें. 1892 त ताणें आपल्या घरांतच विलायती वखदां तयार करपाखातीर बंगाल केमिकल अँड फार्मास्युटिकल वकर्स नांवाचो कारखानो सुरु केलो. अशे तरेचो भारतांतलो तो पयलो कारखानो अशिल्लो.
हवेंतलो नायट्रोजन वायु काडून नायट्रोजन युक्त पदार्थ (मकर्युरस नायट्रइट ) तयार करपांत ताका यश मेळ्ळें (1896). ह्या सोदान ताका संवसारीक नामना मेळोवन दिली. उपरांत ताणें जायतीं संयुक्तां तयार केलीं आनी त्या शास्त्रांतल्यो जायत्यो घुस्पागोंदळ अडचणी सोडयल्यो. इ. स, 1904 वर्सा भारत सरकारान ताका युरोपांतल्या वेगवेगळ्या रसायनीक प्रयोगशाळांचें निरिक्षण करपा सरकारी खर्चान धाडलो.
ताणें धा- बारा वर्सां पुर्विल्या ग्रंथाचे अभ्यास करुन हिंदू रसायनशास्त्राचो इतिहास ह्या नांवाचो एक इंग्लीश ग्रंथ बरयलो. ह्या ग्रंथांत पुर्विल्ल्या भारतांतल्या असंख्य रसविदांची आनी तांच्या प्रयोगांची पुरायतरेन म्हायती मेळटा. युरोपांतल्या जायत्या भासांनी ह्या ग्रंथाचे अणकार उजवाडायल्यात. ताच्या ह्या ग्रंथाक डरहॅम विद्यापिठान ताका डी. एससी. ही पदवी दिली.. स. 1911 त सरकारन ताका सी. आय. ई. ही पदवी दिली. पयल्या म्हाझुजाउपरांत ताका सर ही पदवी दिली. इ. स. 1920 वर्सा जाल्ले विज्ञानपरिशदेचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. ताणें बंगाली भाशेंत जायतीं शास्त्रीय पुस्तकां बरयलीं. तातुंतली जंतुविज्ञानाविशींची पुस्तकां उल्लेख करपासरकीं आसात. 1922 वर्सा बंगालाचेर हुंवार आनी दुकळ हांचें अरिश्ट आयलें. अशा वेळार आपल्या वांगडा शेंकड्यांनी तरणाट्या विद्यार्थांक घेवन ताणें संकश्ट पिडितांक मदत केली. महात्मा गांधीच्या परमभक्ती जालो आनी चरख्याविशीं प्रचार करुंक लागलो.
इ. स. 1913 वर्सा तो निवृत जालो. 1926 मेरेन कलकत्ता विद्यापिठाच्या रसायनप्रयोग शाळेचो मुखेल आशिल्लो. इ. स. 1924 त ताणें इंडियन कॅमिकल सोसायटीची स्थापना केली. तो एक व्हड देशभक्त आनी समाजसेवक आशिल्लो. आपलो अज्ञानी आनी रुढींनी बांदिल्लो समाज, चाकोरींतल्यान भायर सरुंक जाय जाल्यार तांकां शास्त्रीय गिन्यान मेळूंक जाय अशें ताका दिसतालें. ताका लागून बंगाली भाशेंत तो विज्ञानाविशीं लेख बरोवंक लागलो. जातीभेद, अस्पृश्यता, वायट चालीरिती हांचेर ताणें लेखनावरवीं हल्ले चडयले. विज्ञानाच्या मळार ताणें शेंकड्यांनी विद्याथ्याक वांगडा घेवन संशोधकाची परंपरा निर्माण केली. आपलें पुरायआयुश्य ताणें संशोधन कार्याक ओपलें. आर्विल्ल्या भारतीय रसायनशास्त्राचो प्रवर्तक आनी आचार्य म्हणून ताका आगळीच सुवात.
संदर्भ
[बदल]