अरेबियन नाइट्स
देवनागरी
|
|
.jpg)
अरेबियन नाइट्सः
[बदल]अरबी भाशेंतल्या काणयांचो नांवाजिल्लो झेलो. हाचें मूळ अरबी नांव ‘अल्फ लय्लह – व-लय्लह’ (अलीफलैलह) अशें आसून इंग्लीशींत ‘अरेबियन नाइट्स एंटरटेनमेंट’आनी ‘वन थाउजंड अँड वन नाइट्स’ अशीं नांवां रुढ आसात. एका प्रास्तावीक कथासुत्रांत तरेकवार कथा गुथंपाचें संस्कृत ‘पंचतंत्र’ वा ‘शुकसप्तति’ हांचे भारतीय तंत्र अरेबियन नाइट्स आनी ‘वन थाउजंड अँड वन नाइट्स’ अशीं नांवां रुढ आसात. एका प्रास्तावीक कथासुत्रांत तरेकवार कथा गुथंपाचें संस्कृत ‘पंचतंत्र’ वा ‘शुकसप्तति’ हांचे भारतीय तंत्र अरेबियन नाइट्स हातूंत दिसून येता. हें कथातंत्र अस्तंती साहित्य समीक्षेंत ‘रामेन एर्त्सेलूंग’ ह्या जर्मन नांवान वळखतात.
अरेबियन नाइट्सच्या कथांच्या सांखळेची फाटभूंय अशीः इराणचो राजा शहरयार आपले राणयेच्या व्यभिचाराक लागून तिडकता आनी पुराय बायल-जातीचो सूड घेवपाचें थारायता.देखून, दर राती एके बायले वांगडा राजा लग्न जाता आनी सकाळीं फउडें तिका जितीच मारून उडयता. राजाच्या नजिराची चली शाहजादी (शाहराजाद) सगले स्त्रीजातीक वाटावपाची एक युक्त सोदून काडटा आनी बापायची संमती घेवन राजा कडेन लग्न जाता. रातीक ती राजाक आनी आपली धाकटी भयण दुनियाजाद हांकां एक काणी सांगता. आपले कथा सांगपाचे हुशारकायेन काणी अर्दीच दवरून ती रातीचें राजाचें मन काणयेच्या फुडल्या भागांत घुस्पावन दवरता. काणयेचो मुखावेलो वांटो आयकुपा खातीर दुसऱ्या दिसा राजा तिका जीवदान दिता अशें दर फांतोडेर घडटा. तिणें एक हजार राती सांगिल्ल्या काणयांनी राजा सामको रंगून वता. ताचें काळीज पाझरता आनी तो आपलो क्रूर विचार मनांतल्यान काडून उडयता.
अरेबियन नाइट्सचें प्रचलीत स्वरूप अठराव्या शतमानांत सिध्द जालें. ह्या काणयांच्या लेखकाविशीं कसलीच माहिती मेळिल्ली ना. अल्-मसूदी ह्या अरबी लेखकाच्या ‘मुरुजुझ्-झ्हब’(947) ह्या ग्रंथांत ‘हजार अफसाना’ असो उल्लेख मेळटा, अशें नबिआ अॅबट हाणें 1949 त नदरेक हाडलें. हाचेवेल्यान फार्सी भाशेंतसून ह्यो कथा अरबी भाशेंत आयल्यो अशें अॅबटाचें मत आसा. हे कथेचे चौकटीचें मूळ भारतीय आसत अशेंय एक मत आसा.
भारत, इराण, इराक, तुर्कस्तान आनी इजिप्त हांचे कडेन संबंदीत अशे कांय कथाभाग ह्या कथांत आस्पावतात. हातूंतलीं चडशीं विशेश नामां अरबी, मुस्लिम आनी कांय भारतीय तशेंच यूरोपीय आसात. हातूंतले कांय कथा प्रसंग चीन आनी भारत हांगा घडिल्ले आसले तरी कथांचे भितल्ले भाग आनी प्रेरणा अस्सल अरबी आनी इस्लामी आसात. कालविपर्यासाचो दोश लेगीत ‘अरेबियन नाइट्स’ काणयांनी दिसून येता. इराणच्या शहरयार राजाचो कालखंड इस्लामपूर्व मानल्यार बगदाद बसरा आनी कैरो ह्या इस्लाम उपरांतच्या काळांत नामनेक पाविल्ल्या शारांचो उल्लेख विपर्यस्त दिसता. कॉफी आनी तंबाखू अनुक्रमान चवदाव्या आनी सोळाव्या शतमाना मेरेन इजिप्तांत अपरिचित आशिल्लीं. पूण तांचो उल्लेख ह्या कथांनी आयला. इजिप्तांतले पंदराव्या शेंकड्यांतले शिश्टाचार आनी चालीरिती ‘अरेबियन नाइट्स’ हातूंत दिसून येतात. घडये ह्याच काळांत तातूंतल्यो मूळ कथा पुराय करून आनी तातूंत नव्यो कथा घालून तांचो झेलो केला आसूंक जाय. कुराण सोडून अरबी साहित्यांतलो खंयचोच ग्रंथ इतली नामना आनी लोकप्रियता जोडूंक पावना ना. तातूंतल्यो ‘अलीबाबा आनी चाळीस चोर’ ‘अल्लाउद्दीन आनी जादूचो दिवो’, ‘सिंदबादाच्यो भोंवड्यो’ ह्यो कथा सगळ्यांक परिचित आसात.
मूळ अरब भाशेंतल्यो ह्यो कथा काव्यात्मक अशा कुडक्या-कुडक्यांनी रचल्यात. त्यो कथा कथना खातीर आनी खासा सुरांत गावपा खातीर रचल्या आसूंक जाय. ह्या सगल्या कथांनी विभागणी अशी करूं येताः 1. परीकथा आनी काल्पनिक कथा. 2. बगदादचो सुलतान हारुन-अल्-रशीद आनी ताचो प्रधान हांचे कडेन संबंदीत आशिल्ल्यो मोगाच्यो आनी अप्रुपांच्यो काणयो. हातूंत इतिहासीक सत्यना. 3. मध्यमवर्गीय लोकां कडेन संबंदीत आशिल्ल्यो हांसयाळ्यो आनी थोड्योभोव शृंगारीक कथा हांची रचना तेराव्या ते सोळाव्या शतकांत, मामलूक सुलतानांचे मुस्तींत कैरो (अल्-काहिरह) हांगा जाली आसूंक जाय. 4. साहसकथा. 5. बोधपर कथा 6. आख्यायिका आनी दंतकथा हांचेर आदारीत कथा. 7. धर्मीक कथा.
अशें वर्गीकरण करून लेगीत अरेबियन नाइट्स कथांत एकात्मता आनी एकवाक्यता दिसून येना. सिंदबादच्या सफरींची कथा तर स्वतंत्रपणान रचल्या आनी मागीर तातूंत घाल्या.वाङ्मयीन गुणवत्तेचे नदरेन तातूंत विषमता दिसून येतदा. थोड्यो कथा बंदिस्त आनी कलात्मक धर्तेच्यो आसात तर कांय कथांनी रचना शिथील दिसता. ह्यो कथा घटना प्रधान आसून व्यक्तिचित्रण स्थूल स्वरुपांचें आसा. पूण कथनकौशल्य, अभिनव कल्पनाविलास आनी मनीस सभावाचें मर्मज्ञान ह्या गुणांक लागून ह्यो अप्रुपाच्यो अदभूतरम्य कथा संवसारभर लोकप्रिय जाल्यो.
‘अरेबियन नाइट्स’ चो पयलो अणकार आंत्वान गालां हाणें पॅरिसाक 1704 ते 1717 ह्या काळांत फ्रेंच भाशेंत केलो आनी यूरोपीय लोकांक ह्या कथांची पयली वळख करून दिली. मूळ अरबी भाशेवयल्यान केल्ल्या गालांच्या अणकाराचे हेर युरोपीयन भासांतूय अणकार जाले. जर्मन लेखक हाबिश्ट हाणें मूळ अरबी कथा संहिता जर्मनीतल्या ब्रेस्लौ हांगा छापली (1825-43) आनी 1840त तिचो जर्मन अणकार उजवाडाक हाडलो. कायरो हांगा 1835 त छापिल्ल्या अरबी प्रतीवेल्यान ई. डब्ल्यू. लेन ह्या अभ्यासकान दर्जेदार पूण अपूर्ण इंग्लीश अणकार (1839-41)उजवाडाक हाडलो. ह्या कथांक ‘अरेबियन नाइट्स एंटरटेनमेंट’ हें नांव ताणेंच दिलें. कलकत्ता हांगचे अरबी प्रतीचेर (1839-41) आदारीत इंग्लीश अणकार जॉन पेन हाणें केलो. (1882-84). सर रिचर्ड एफ्. बर्टनच्या 16 खंडांतल्या अणकाराक (1885-89) उपाट लोकप्रियता मेळ्ळी. जे.सी. मर्द्रुसचो फ्रेंच अणकार (1899) लेगीत खूब लोकप्रिय जालो. यूरोपियन भासांतल्या सगळ्यांत उंच पांवड्याचो मान ई. लिटमनच्या 6 खंडांतल्या जर्मन अणकाराक (1921-28) फावता.
अरेबियन नाइट्सचे संहितेविशींची आनी हेर प्रस्नांची चिकित्सा डी. बी. मॅक्डोनाल्ड ह्या अमेरिकन अभ्यासकाच्या ग्रंथांत आयल्या. ह्या कथांतल्या बगदादी आनी ईजिप्शियन अशा दोन ठळक स्तरांचो अभ्यास ऑगस्ट म्यूलरच्या विवेचनांत आस्पावता.
कृष्णशास्त्री चिपळूणकरान 1861 त इंग्लीशींतल्यान ह्या कथांचो मराठी अणकार करपाक सुरवात केली. विष्णुशास्त्री चिपळूणकार आनी हरि कृष्ण दामले हांणी ताका हातभार लायतकच 1890 त ‘अरबी भाषेतील सुरस व चमत्कारीक गोष्टी’ पुस्तक रुपान उजवाडाक आयलो. तांची 6 भागांनी नवी आवृत्ती 1957 त उजवाडाक आयली. ‘अरेबियन नाइट्स’चो मराठी अणकार त्र्यं.पु.थोरात, वा.गो. आपटे हांणीय केला. सर बर्टनच्या मूळ इंग्लीश भाशेंतल्या ‘अरेबियन नाइट्स’चो 1975 त गौरा देशपांडे हांणी 11 खंडांत केल्लो मराठी अणकार खूब लोकप्रिय जालो.