उर्दू भाशा
देवनागरी
|
|
उर्दू भास चड करून पाकिस्तान आनी भारत देशांत उलयतात. १९८९ वर्साचे जनगणनेप्रमाण भारतांत उर्दू भास उलोवप्यांचो आंकडो ३,५३,२३,२८२ इतलो आशिल्लो. उर्दू भास उलोवप्यांचो आंकडो विंगड विंगड वाठारांत फुडलतरेन आसा: आंध्र प्रदेश- ४१,६९,१७९ बिहार-६९,५५,८३८ कर्नाटक- ३४,१२,८३९ मध्य प्रदेश- २७,७०३ महाराष्ट्र- ४३,१९,०६७ उत्तर प्रदेश-१,०७,६७,१७५ अस्तंत बंगाल- १२,००,२१६ गोंय, दमण,दीव- ११,३१,२८८ आंकड्यांचे नदरेन पळेल्यार भरतीय भासांमदीं उर्दू भाशेचो सवो क्रमांक लागता. उर्दू ही मूळ आर्याभारतीय भास जावन आसा. पूण उर्दू पंडितांनी उर्दूचें व्याकरण अरबीच्या अनुकरणान तयार केलें. ताका लागून ते वेगळी मांडावळ करतात.
सुर्वेक उर्दू भाशेक ‘हिंदी’ म्हूण वळखताले. अमीर खुसरो ( १२५३-१३२४) हाणें हे भाशेचो ‘हिंदी’ म्हूण उल्लेख केला. सुमार १७२४ त, लखनौ आनी दिल्लीच्या विद्वानांनी ‘उर्दू’ हें नांव हे भाशेक दिलें. हे मूळ उतर तुर्की आसून ताचो र्थ ‘लश्कराची छावणी’ असो जाता. हे भाशेचे उत्पत्ती संबंदांन विव्दानांभितर खर मतभेद आसात. दिल्ली, रामपूर, मुरादाबाद,बिजनोर, मुझफ्फरनगर, सहारनपूर, अंबाला, उदेंत पतियाळा, मीरत, डेहराडून ह्या प्रदेशांतल्या प्राचीन अपभ्रंशांतल्यान ही भास घडली हें नव्या संशोधनांतल्यान सगळ्यांक मान्य जालां.
‘उर्दू भाशेचो इतिहास तेराव्या शतमानाआदीं गेल्लो दिसना. सुर्वेक ही भास अरबी-फार्सी लिपिवांगडा देवनागरींतय बरयताले.
नागरी लिपींतल्यानय तातूंत साहित्यनिर्मणी जाली. राजसत्तेच्या आज्ञयाक लागून मुसलमान साहित्यिकांकड्यान फार्सी लिपींत साहित्यनिर्मण जाली. राजसत्तेच्या आश्रयाक लागून मुसलमान साहित्यनिर्मणी जाली. राजसत्तेच्या आश्रयाक लागून मुसलमान साहित्यिकांकडल्यान फार्सी लिपींत साहित्यनिर्मणी जाली. दक्षिणेंत ख्वाजा बंदेनवाज (मरण-१४२२) हाणें सगळ्यांत पयलीं हे भाशेंत साहित्यनिर्मणी केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.
हिंदी भाशेंत आशिल्ले सगळे सूर आनी व्यंजनां उर्दूंत आसात. उर्दू लिपींत हिंदीवरी महाप्राणांखातीर स्वतंत्र चिन्हां नासलीं, तरी ते उच्चार आसात. जोडाक्षरांवरवीं ते उक्ते जातात.जिव्हामूलीय स्वर ऐन, घर्षक ख, ज, ग, फ आनी मृदुतालव्य ‘ क’ हीं व्यंजनांय आसात.आयचे उर्दू भाशेंत लिंगभेद आनी उतरांचो अंत्य वर्ण हांकां धरून भौवचनाक विंगडविंगड प्रत्यय लागतात. भौवचनाचें सामान्यरूप औरत-औरतों, मर्द-मर्दो अशें जाता. पोरने उर्दू मात फकत ऑं, आन् ह्या प्रत्याचेर भागतालें. ह्या भासांत लिंगभेदाविशीं अनिश्र्वितपण दिसून येता.
आयचीं उर्दूंतली सर्वनामां हिंदीवरी आसली. तरी पोरन्या रूपांत वेगळेंपण दिसता. मै, हूं, हैं,हम, हमें, हमन-ना, तू, तुं, तू, तूं, तूम, तुमन-ना, मुज-झ अशीं रूपां दिसतात. उर्दूंत प्रथमाविभक्तींत ‘ने’ हो कर्तृवाचक प्रत्यय चालंत आसा. ‘ने’ हो प्रत्यय पोरने उर्दंत सर्रास चलता.उर्दूंत तूतीया आनी पंचमी ह्या विभक्तींत आयज ‘से’ प्रत्ययाचो वापर जाता. पोरने भाशेंत सूं-सो,ते-तें, थे-थें, सात हांचो वापर जातालो. सेते, सीती,सिते हीं ‘से’ आनी ‘ते’ची अखंड रूपां व्हड प्रमाणांत दिश्टी पडटात. चतुर्थीक लिप, खातीर हे प्रत्यय लागतात. पोरने उर्दूंत खातीर, बदलहे प्रत्यय लागताले. लिए हो प्रत्यय खूब उसरां आयलो. आयज संबंददर्शक का, की, के हे आसात.पोरने भाशेंत केरा-री-रे हे प्रत्यय आसताले. सप्तमींत ऊपर, पर, में, अन्दर, बाहर हे प्रत्यय आस्पावतात.
उर्दूंत भूतकालीन रूपां आकारान्त जातात. देखीक:पडा, कहा, भागा आनी हेर वर्तमानकालीन क्रियापदांचो प्रत्यय गा- गी- गे असो जाता. विशेशणांत विशेश्यानुसार विभक्ती बदलना. आकारान्त विशेशणांत सामान्य रूप जाता. पूण पोरने उर्दूंत (दक्खिनी) खास करून ई-कारान्त नामान्य विशेशणांत विशेश्याचो प्रत्यय लागता. क्रिया आनी प्रत्यय हांकांय तो त्याचवांगडा लागता. उर्दूंत कालवाचक अब, जब, तब, कब; थळवाचक यहां, वहां, जहां, तहां,कहां; दिशावाचक इधर, उधर आदी आनी रितीवाचक यों, ज्यों,क्यों, त्यो आनी हेर वापरतात. ‘कि’हें उभयान्वयी अव्यय उर्दूंत आरंभासावन (सुमार १३२८) आयजमेरेन वापरतात. जो, जे (की) हे उभयान्वयी अव्यय उर्दूंत आयज उणेच वापरिल्ले दिसतात.
भारताचेर विंगड विंगड काळखंडांत चलिल्ली मुसलमानी राजांची राजवट ह्या वाठारांत उर्दू भाशा साहित्याचें मुळावण घट करपाक कारण थारली. उर्दू साहित्य सादारणपणान दक्षिणेंतलें उर्दू साहित्य, ब्रिटीश राजवटींतलें उर्दू साहित्य, उत्तरेकडलें उर्दू साहित्य, आनी स्वतंत्र्या उपरांतच्या काळांतलें उर्दू साहित्य अशा चार भागांत वांटू येता.
दक्षिणेंतलें उर्दू साहित्य: दक्षिणेंतल्या उर्दू साहित्याचे इतिहासीक नदरेन तीन भाग जातात.१४१२ मेरेनच्या पयल्या काळखंडांत धर्मीक स्वररूपी काव्यरचणूक जाली. सतराव्या शतमानामेरेनचो दुसरो काळखंड उर्दू साहित्याचें भांगरायुग म्हूण वळखतात. ह्या काळांतल्या साहित्याचे व्हराठी भशेचो प्रभाव आनी ऐहिक जिणेचें खर पडबिंब पडिल्लें जाणवता. १७०७ सावन म्हळ्यार औरंगजेबाच्या मरणासावन उर्दू साहित्यांतलो तिसरो काळखंड सुरू जाता. १७०७ वर्सासावन उर्दू साहित्यांत व्हडलीशी भर पडलीना मुसलमानी राजवटीच्या अस्ताक लागून साहित्यिकांक राजाश्रय मेळूंक पावलो ना. ताचो परिणाम उर्दू साहित्याचेर जालो.
उर्दू साहित्याची सुरवात महंमद तुघलकाच्या काळासावन सुरू जाता. देवगिरी ही आपली राजधानी करची, अशें महंमद तुघलकाक दिशिल्ल्यान जायत्या सुफंक आनी फकिरांक दौलताबादाक वचचें पडलें. हिंदी बोलभाशेचें मुळावण दक्षिणेंत पडपाक हें एक कारण जालें.तुघलकाच्या आदेशावेल्यान देवगिरींत आयिल्ल्या सुफींमदीं ख्वाजा बंदेनवाज हाचो बापूय राजू होय आसलो. ह्या ख्वाजा बंदेनवाजाक उर्दू आनी हिंदी भासांतलो दक्षिणेंतलो आध्य लेखक म्हूण मानतात. ताणें ‘मीराजुल आशिकैन’ (भक्तांचीं साधनां) आनी ९ शिकारनामा (कुराणाचेर आदारित) सारके ल्हान- ल्हान गध्यग्रंथ रचले. दक्षिणेंतलो आध्य कवी म्हूण निजामी हाका वळखतात. ताणें कदमराव अउर पझ (कदमराव आनी पदमीनी) हें मोग जीवांचेर आदारिल्लें खंडकाव्य रचलें (१४६०-६२).
कवी कुरेशीन १४८२ ते १५२० काळांत ‘भोगबल’ हो काम-शास्त्राचेर आदारित ग्रंथ रचलो.अश्रफ बियाबीन (१४५८-१५२९) हाणें ‘नौ सरदार’ नांवाच्या हातबरपांत ‘करबला’ हांगाच्या झुजाचें वर्णन केल्लें मेळटा. हिंदीचे पयले अवस्थेंतल्या प्रत्याचो वापर ताणें तातूंत केला.
सोळाव्या आनी सतराव्या शतमानांत शाह मिरांजी शम्सुल उश्शाक हाणें सूफी पंथाचो प्रसार करपाचो हेत मनांत बाळगून बरपावळ केली. ‘शहादतुत्तहकीक’ , ‘खुशनाज’ हे ताचे काव्यग्रंथ जावन आसात. ताचो चलो बुर्हानुद्दीनजानम आनी नातू अमीनुद्दीन आला हे दोगूय सूफी कवी आसले. ह्याच काळांत इब्राहीम आदिलशह (दुसरो) (१५८०-१६२३) हाणें ‘नौरस’ हो काव्यग्रंथ रचलो. सतराव्या शतमानांत जावन गेल्ल्या चार व्हड कवींचीं नांवां आनी साहित्यरचना फुडलेतरेन आसात: मुल्लावजही हाणें ‘कुतुबमुश्तरी’ (१६०९-खंडकाव्य), ‘सबरस’ (१६३५-गध्य) फुडलेतरेन आसात: मुल्लावजही हाणें ‘कुतुबमुश्तरी’ (१६०९-खंडकाव्य), ‘सबरस’ (१६३५-गध्य)ह्यो साहित्यरचना रचर्ल्यो. इतिहासीक काव्याचो जनक हसन शौकी हाणें ‘जफरनामए- हाणें ‘मैना सतवंती’ (खंडकाव्य) ‘सैफुल्मुल्क’ (१६२६ खंडकाव्य), ‘तूतीनामा’ (१६३९-अणकार)ह्यो रचना रचल्यो. महाकवी नुसरती हाणें ‘गुल्शने इश्क’ (१६५८) ‘अलीनामा’ (१६६५), ‘तारीखे-इस्कंदरी’ (१६७२) हे तीन ग्रंथ रचले. मुहंमद वलीउल्ला (मरण १७०७) हो दख्खनी हिंदीचे परंपरेतलो निमणो कवी आसलो.
उत्तरेकडलें उर्दू साहित्य: मोगल साम्राज्याच्या अस्ताचो हो काळ आसलो. नादिरशहाच्यो दिल्लीचेर पडिल्ल्यो घुरयो, झुजां, लुटालुट, हाका लागून परिस्थिती सामकी घाळ जाल्ली. अशा ह्या संकश्टाच्या काळांत लेगीत उर्दू साहित्यान घट मूळ धरलें. सिराजुद्दीन अली खान ‘आर्जू’(१६८९-१७५६) हाणें सुर्वेक ख-या अर्थान उर्दू काव्याक हातभार लावन ऊंच पांवडो मेळोवन दिलो.मिर्झा मुहंमद रफी ‘सौदा’ (१७१३-१७८५) मिर तकी ‘मीर’ (१७२२-१८१०) आनी ‘ख्वाजामीर दर्द (१७११-१७८५) हे सुर्वेच्या काळांतले म्हान कवी जावन आसात. सौदा हाणें गझल, कसीदा आनी उपहासिका तर दर्द हाणें ‘गझल’ रचल्यो. काव्यगुणाचे नदरेन ‘मीर’ हाची सुवात ऊंच आसा.ताणें व्रज भाशेंतलीं उतरां घेवन आपले शेर सजयल्यात. ह्या तीगूय कवींनी उर्दूक ‘साहित्यीक भास’म्हूण मानाची सुवात मेळोवन दिली. त्याचवांगडा फार्सी परंपरा आनी म्हणींचें अनुकरण तशेंच अणकार करून हे भाशेंत ताची भरसण केली.
ह्या उपरांतच्या नामनेच्या कवींत इन्शा (सुमार १७४६-१८१७), ‘ मुसहफी’ , ‘जुर्अत’ आनी ‘रंगीन’ हांचो आस्पाव जाता. इन्शा आनी रंगीन ह्या कवींनी उर्दू काव्यांत ‘लखनौ-संप्रदाय’ हो नवो प्रवाह केळयलो. हे शैलींतल्यान काव्य रचपी कवी व्रज भाशेंतलीं उतरां काडून उडोवपांत आनी अरबी, फार्सी उतरां तातूंत भरसपाक मग्न आसले. धर्मीक बलिदानाचेर शोकगीतां रचपी मीर बबीर अली ‘अनीस’ (१८०२-१८७५). तर दुसरो सलामत अली ‘दबीर’ (१८०३-१८७४),तत्कालीन परंपरेचें पडबिंब पडिल्लो मीर हसन (?- १७८६) आनी सैमाक म्हत्व दिवपी ‘नजीर’अकबराबादी (?- १८३०) हेय ह्या काळखंडांतले म्हत्वाचे कवी जावन आसात.
मिर्जा गालिब (१७८७-१८६९) हाका उर्दू काव्यांत एक नवें पर्व सुरू करपी व्हड प्रतिभासंपन्न कवी म्हूण वळखतात. १३०० शेर आस्पावल्लो ताचो ‘उर्दू दीवान’ हो एकूच काव्यझेलो आसून ताची लोकप्रियता आयज लेगीन तशीच आसा. ताणें इश्ट-वांगड्यांक बरयिल्ल्या चिट्यांचो झेलो ‘उर्दू-ए-मुअल्ला’ नांवान नामना जोडून आसा. ह्या झेल्याक लागून उर्दू गध्याक एक नवें मोडण मेळ्ळां अशें मानतात. गलिबा. उपरांत लखनौ मदल्या उर्दू काव्याक देंवती कळा लागली.
इंग्लीश काळांतलें उर्दू भाशेंतल्यान नव्या गध्याची बुन्याद कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यम शिकपाक सोंपी जावंची आनी तेवरवीं संस्कृतीक संपर्क सादूंक मेळचो, ही हें कॉलेज थापणूक करपाफाटली मुखेल मोख आसली. हे कॉलेजीचो मुखेली डॉ. गिलक्रिस्ट (१७५९-१८४१), हाणें उर्दूंत जायते ग्रंथ रचले. तातूंत ‘अंग्रेजी हिंदूस्थानी लुगत’ (१७९८) हो दोन भागांतलो शब्दकोश आनी 'हिंदूस्थानी ग्रामर’ (१७९६) हे म्हत्वाचे आसात. गिलक्रिस्ट हाच्या फाटबळाक लागून जायते उर्दू साहित्यीक मुखार आयले. ताणें जायत्या फार्सी ग्रंथांचो उर्दूंत अणकार करून घेतलो. तातूंत मीर अम्मन हाचें खंडकाव्य ‘बागोबहार’(१८०२) आनी शेर अली अफसोस हाचो इतिहासग्रंथ ‘आराइशे महाफिल’ (१८०२) आनी शेर अली अफसोस हाचो इतिहासग्रंथ ‘आराइशे महफिल’ (१८०५) हे म्हत्वाचे आसात.महाफिल’ (१८०२) आनी शेर अली अफसोस हाचो इतिहासग्रंथ ‘आराइशे महफिल’ (१८०५) हे म्हत्वाचे आसात.
सर सय्यद अहमंद (१८१७-१८१९) हाका ह्या काळांत ‘आसारूस्-सनादीद’ (१८४७) ह्या ग्रंथाक लागून व्हड कीर्त मेळ्ळी. तातूंत दिल्लींतल्या पोरन्या आनी इतिहासीक म्हत्वाच्या वास्तूंचें विंगडविंगड तरांनी अप्रूप चित्रण केलां. सन १८६४ त ह्या ग्रंथाचो फ्रेंच भाशेंत अणकार जालो. ताच्या आर्विल्ल्या विचारसरणीचे प्रेरणेक लागून जायत्या साहित्यिकांनी सोप्या आनी साध्या उर्दूंत ग्रंथ रचून समाजाभितर जागृताय निर्मुपाचो यत्न केलो. अकबर हुसेन अकबर (१८४६-१९२१) हो कवी पुराणमतवादी आसलो. ताचें बरप विनोदी, तीख तशेंच उपरोधान भरिल्लें आसलें. त्या काळांतलो तो एक नामनेचो कवी आसलो.
मुहंमद हुसेन आझाद (१८३०-१९१०) हाका इतिहासकार आनी टिकाकार म्हूण वळखतात.ताचो ‘आबे हयात’ (१८९१) हो ग्रंथ अभिजात मानतात. अल्ताफ हूसेन हाली (१८३७-१९१४) हो कवी आनी गध्यलेखक आसलो. तो ख-या अर्थान वास्तववादी आनी समाजसुधारक कवी आसलो.ताणें तत्कालीन बायलांच्या दुख्खाचेर आपल्या दोन काव्यग्रंथांवरवीं उजवाड घाला. उर्दूंतलो आध्य टिकाकार म्हूणय ताका वळखतात. ‘मुकद्दमए-शेर ओ शायरी’ आनी ‘हयाते जावेद’ हे ताचे दोन ग्रंथ उर्दू गध्यांतले म्हत्वाचे पांवडे म्हूण मानतात.
नजीर अहमद हाणें (१८३६-१९१२) खास करून कथा, कादंबरी आनी चुटके रचले. ताचें चडशें शिब्ली नोमानी (१८५७-१९१४) हाणें इंग्लीश गध्याचे धर्तेचेर उर्दू गध्याची उदरगत सादली. ताणें इस्लामाचो इतिहास, तत्वगिन्यान व्हड व्यक्तींचीं चरित्रां हांचेर खास बरप केलां. सीरतुन्नबी पंडित रतननाथ सरशार (१८४६-१९०३)हाणें उर्दू कादंबरी लेखनाची बुन्याद घाली. ताच्या लेखनाचेर लखनौच्या तत्कालीन समाजजीणेची सया पडिल्ली दिसता. अब्दुल हलीम ‘शरर’ (१८६०-१९२३) हाणें इस्लाम धर्मांतल्यो व्याक्ती आनी घडणुकांचेर कादंबरी रचल्यो.
मिर्झा मुहंमद ‘रूसवा’ ह्या कादंबरिकाराची ‘उमरावजान अदा’ (१८९९) ही कादंबरी कांय टिकाकार उर्दूंतली सगळ्यांत बरी कादंबरी म्हूण मानतात.प्रेमचंदाक नव्या विचाराच्या आर्विल्ल्या साहित्याचो युगप्रवर्तक लेखक म्हूण वळखतात.ताच्या साहित्यांत गांवगिरे जीणेचें वास्तवपूर्ण चित्रण नदरेंत भरता. ‘गोदान’ , ‘चौगाने हस्ती’ ,‘बाजार हुस्न’ (कादंबरी) , ‘प्रेम पच्चिसी’ , ‘प्रेम बत्तिसी’ (कथांझेलो) ह्यो ताच्यो गाजिल्ल्यो साहित्यकृती जावन आसात.
सर मुहंमद इक्बाल (१८७३-१९३८) हो कवी म्हूण, खास करून ‘सारे जहॉं से अच्छा हिंदोसता हमारा’ हे कवितेक लागून खूब गाजलो. पंडित ब्रिजनारायण ‘चकबस्त’ (१८८२-१९२३), ‘जोश’मलीहाबादी (१८९८-?) , हसरत मोहानी (१८७५-१९५१), ‘जिगर’ मुरादाबादी हे काव्याच्या मळार गाजल्यात.
‘तरक्की पसंद’ (पुरोगामी) नांवाची एक साहित्यीक चळवळ १९३४ त वयर सरली.किशनचंदर (कृश्णचंद्र), असरारूल हक ‘मजाज’ , जान निसार ‘अख्तर’ , फैज अहमद ‘फैज’ , उपेंद्रनाथ अश्क, ‘जजबी’ सादत हसन मंटो, सज्जाद ‘जहीर’ , ख्वाजा अहमद अब्बास, राजेंदर सिंग बेदी हे चळवळींतले कांय नामनेचे साहित्यीक जावन आसात. १९४१-४२ च्या सुमाराक हे परंपरेंतल्या साहित्यिकांनी अश्लील आनी सनसनाटी कथा रचून युरोपियनांचें अनुकरण केलें.
१९४७ त भारताचे सुटके उपरांत ज्यो जातीय दंगली वा वायट घडणुको घडल्यो, ताचें पडबिंब त्या काळांतल्या साहित्याचेर पडिल्लें आसा.
स्वातंत्र्याउपरांतच्या काळांतलें उर्दू साहित्य:
[बदल]नवी विचारप्रणाली आनी नवो आश्य हाचो सांगात घेवन उर्दू साहित्य ह् काळामजगतीं व्हड उंचायेर पाविल्लें दिसता. काय, कथा-कादंबरी,नाटक. एकांकिका, विनोद, साहित्यसमीक्षा आनी वैचारिक लेखन खास करून ह्या काळांत मुखार आयलें.नाटक. एकांकिका, विनोद, साहित्यसमीक्षा आनी वैचारिक लेखन खास करून ह्या काळांत मुखार आयलें.
उर्दू कायाचेर ने नवे प्रयोग, मुक्तछंदाचो आनी प्रतिमांचो वापर, प्रतीकवाद, मुषावाद आरजू’ आनी ‘काले कागज की नज्मे’ हे कवितांझेले उल्लेखनीय आसात. बलराज कोमल हाचो मेरी 'नज्मे’ आनी ‘दिल का रिश्ता’ तशेंच नागरी लिपयेंतलो ‘नारियल के पेड’ हे संग्रह गाजल्यात.‘राही’ मासुम रजा हाचे ‘रक्से-मय’ ,’अठरासो सत्तावन’ आनी ‘अजनबी शहर अजनबी रास्ते’ हे काव्यझेले गाजल्यात. शाज तमकनत हाणें थोड्या काळांत मोटें नांव मेळ्यलां. पाकिस्तानी नवकवींत वजीर आगा (शाम और साये), अहमद फराज (दर्द-आशोब), जहूर नजर (रेजा-रेजा) ,‘साकी’ फारूकी (प्यास का सहारा), मुनीर नयाजी (जंगलमें धनुक) हाचो वांटो म्हत्वाचो आसा.
कुर्रतुलएन हैदर हाच्या कथा-कादंबरीचेर अस्तंतेचें साहित्य आनी भारतीय कला-संस्कृतायेची सया पडिल्ली दिसता. ‘सितारोंसे आगे’ , ‘शीशे का घर’, ‘पतझड की आवाज’(कथांझेले) ‘सफिनए-गमे-दिल’, ‘आग का दर्या’ (कादंबरी) नामना जोडून आसा. धरती का काल हो कथांझेलो आनी एक बूंद लहू की आनी कछुआ ह्यो ताच्यो कादंब-यो परिणामकारकतेच्या नदरेंतल्यान गांवगिरे जिणेचें दर्शन घडयलां. पाकिस्तानांत हाजिरा मसरूर आनी खदीजा मस्तूर ह्या दोन भयणीचें साहित्य कूब गाजलां. तांणी कथा, कादंबरी आनी नाटकां रचल्यांत. कासिम महमूद हाचो ‘कासिम की मेंहदी’ , सादिक हुसेन हाचो ‘फुलों का महल’, अब्दुल्लाह हुसेनन हाचो ‘उदास नस्ले’, काजी अब्दुल सतार हाचो ‘दाराशिकोह’ जीलानी बानाचो ‘ऐवाने गजल’ हे कथांझेले उल्लेखनीय आसात. उर्दू नाटककारांमदीं मुहंमद हसन, असगर बट, जावेद इक्बाल, कासिम बेग,अनवर इनायत् उल्लाह, रेवतीशरनशर्मा हे म्हत्वाचे आसात. विनोदी गध्य रचप्यांमदीं ए. एस.बुखारी, ‘पतरस’ सज्जाद हैदर, काकोरवी फुकरत, मुश्ताक युसूफी, अहमद जमाल पाशा, शौकत थानवी, भारतचंद खन्ना तर विनोदी पध्य रचप्यांमदीं जमीर जाफरी, मुहंमद जाफरी,राजानक्की, वाही, दिलावर फिगार हे लेखल म्हत्वाचे आसात.
अस्तंतेच्या विचारांक लागून उर्दू साहित्य-समीक्षा प्रभावित जाल्या. डॉ. खलीलुर्रहमान,बाकर मेहदी, उसलूब अहमद अन्सारी श्रीराम शर्मा, काजी अब्दुल गफ्फार, हसन असकरी,कदीरजमॉं, आलम खुंदमीरी हांणी समीक्षेच्या मळार म्हत्वाचो वावर केला. डॉ. करम रईस, डॉ.खलीम अंजुम आनी डॉ. गोपीचंद नारंग हांचे संशोधनपूर्ण ग्रंथ म्हत्वाचे अशें मानतात.पाकतस्तानी समीक्षकांमदीं डॉ. वजीर आगा हाचो वावर म्हत्वाचो आसा. जमील जालबी,मुजफ्फर अली सय्यद हांणीय उल्लेख करपासारकी समीक्षापर बरपावळ केल्या. पुरस्कार:भारतांतलो साहित्याखातीर आशिल्लो सगळ्यांत व्हडलो पुरस्कार १९६९ वर्सा फिराख गोरखपुरी (जल्म:१८९६) हाच्या ‘गुल-ए-नग्मा’ ह्या काव्यझेल्याक फावो जालो. साहित्य अकादेमीचे वर्सुकी पुरस्कार जोडपी हेर साहित्यीक अशे.
१९५५: जाफर हुसेन खान, १९५६: एस्. आबिद हुसेन, १९५७: के. ए. फरूखी, १९४८: जिगर मोरादाबादी (अली सिकंदर),१९५९: सय्यद मसूद हसन रिजवी, १९६०: फिराख गोरखपूरी (रघूपति सहाय), १९६१:इम्तीयाज अली ‘अर्शी’, १९६२: अक्तर उल इमाम, १९६३: के. जी. सादेन, १९६४:आनंद नारायण मुल्ला, १९६५: राजिन्दर सिंग बेदी, १९६७: कुर्रतुलेन हैदर, १९६९ :मखदूम मोहियोद्दीन, १९७०: आयातुल्ला अन्सारी, १९७१ :रशिद अहमद सिद्दिकी, १९७४: अली अहमद सुरूर १९७५: कैफी आजमी, १९७६: जॉं निसार अख्तर, १९७८ :युसूफ हुसेन खान,१९७९: गुलाम ख्बानी ताबॅं, १९८० :ए. ए. अन्सारी, १९८ :ग्यान चंद जैन, १९७३: मलीक राम, १९८४: मसूद हुसेन खान, १९८५ :बलराज कोमल, १९८६: शमसूर रहमान फरूखी, १९८७ :शहरयार, १९८८: शेख मोहम्मद अब्दूला (मरणाउपरांत),१९८९: सुरेंदर प्रकाश. १९६६, १९६८, १९७३,१९७७ आनी १९८१ वर्सा हो पुरस्कार कोणाकूच दिलो ना.