एक्वादोर
देवनागरी
|
|
दक्षिण अमेरिकेचे अस्तंत देगेवयलें एक राश्ट्र. क्षेत्रफळ २,७०,६७० चौ. किमी. लोकसंख्या १६,४७,०००(१९८६). विस्तार १° २३’ ३०” उत्तर ते ५° १’ दक्षिण आनी ७५° ११’ ४४ ” अस्तुंत ते ८१° ०१’ अस्तंत. विषुववृत्त (equator) ह्या देशांतल्यान वता, ताचे वेल्यानन ताका ‘एक्वादोर’ हें नांव मेळ्ळां. हाचे उत्तरेवटेन कोलंबिया, उदेंतेक आनी दक्षिणेक पेरू आनी अस्तंतेक पॅसिफिक महासागर आसा. गालॅपागस हे जुंवे एक्वादोरचे मालकेचे आसात. कीतो ही ह्या देशाची राजधानी जावन आसा.
भूंयवर्णन, हवामान, वनस्पत आनी मोनजात:
[बदल]भूंयरचणुकेचे नदरेन एक्वादोरचे तीन वांटे जातात दर्यादेगेलागचो सकयलो वाठार ‘कॉस्ता’, मदलो पर्वतांचो वाठार ‘सिएर्रा’ आनी उदेंतेवटेनचो दोंगर देंवतेवयलो वाठार ‘ओरिएंते’. ह्या देशांत ज्वालामुखींचे प्रमाण बरेंच आसा.उदेंतेवटेनचो दोंगर देंवतेवयलो वाठार ‘ओरिएंते’. ह्या देशांत ज्वालामुखींचे प्रमाण बरेंच आसा.उदेंतेवटेनचो दोंगर देंवतेवयलो वाठार ‘ओरिएंते’. ह्या देशांत ज्वालामुखींचे प्रमाण बरेंच आसा.काटोपाक्सी हो सुमार ५,८७७ मी. उचायेचो संवसारांतलो सगळ्यांत ऊंच जागृत ज्वालामुखी काटोपाक्सी हो सुमार ५,८७७ मी. उचायेचो संवसारांतलो सगळ्यांत ऊंच जागृत ज्वालामुखी आसा. हांगाच्यो न्हंयो अमॅझॅन आनी तिच्या उपन्हंयांक मेळटात. दर्यादेगेलागचें हवामान उश्ण आनीओलसाणीचें आसा. पर्वत वाठारांतलें हवामान उंचायेचेर आदारून आसता. कीतो ही राजधानी समुद्रथरापवन २,८५० मी. उंचायेचेर आसा आनी थंय वर्सुयभर हवामान वसंत ऋतुभशेन आसता. पावसाचें वर्सुकी प्रमाण सुमार १२५ सेंमी. आसा. ५,००० मी. परस ऊंच दोंगराचीं तेमकां बर्फान भरिल्लीं आसतात. वेषुववृत्तीय वाठारांच्या खाशेलेपणाप्रमाण हांगा पावस वर्सूयभर पडटा.
दक्षिणेवटेन दर्यादेगेचेर ल्हान झोंपां, तण आनी कांयकडेन ‘सीबा’ रूख दिश्टी पडटात. हेर कांय वाठारांनी दाट रानां आसात. उंचेल्या वाठारांनी पारॅमो नांवाचे तणांचे रूक्ष वाठार आसात.
ऑसेलॉट हो ल्हान रानवट माजरासारको प्राणी, पूमा, जाग्वार, आउन्स हो चित्याभशेन प्राणी, तापीर, पेक्कारी, कापीबारा हे हांगाच्या रानांनी सांपडटात. न्हंयांनी नुस्तें, मानगीं खूब आसात. रानांनी कितल्याशाच प्रकारचीं सुकणीं आनी किडमुयो आसात. ऊंच पर्वतांच्या वाठारांनी गरूड आनी कॉंडॉर प्रकारचीं सुकणी आसात. गालॅपागस हांगा कांसवांच्यो खाशेल्यो जाती सांपडटात.
इतिहास
[बदल]एक्वादोरचे मूळ लोक हेर अमेरिकन इंडियनांभशेन मूळचे मंगोलियन वंशाचे आसात अशें मानतात. इ.स. सुमार १००० वर्सा तांणी कीतो राज्याची थापणूक केली; पूण दक्षिणेकडल्या इंका लोकांनी तें जिखून घेवन ताचो आस्पाव आपल्या साम्राज्यांत केलो. १५३१त हांगा स्पॅनिश लोकांच्यो घुरयो येवंक सुरवात जाली. तांणी थळाव्या इंडियन लोकांक काबार करून हांगा शारां बांदूंक आनी राज्य निर्मूंक सुरवात केली. तांकां गुलाम करून रोमन कॅथलिक मठ आनी इगर्जो बांदूनघेतल्यो. अठराव्या शतमानांत हांगा स्वतंत्रतायेची चळवळ सुरू जाली.युजेनियो एस्पेहो हो ते चळवळीविशीं मुखेल आशिल्लो. १८०९ त जाल्लो उठाव चिड्डून उडयलो.पूण १८२२ त पिंचींचा हांगाच्या झुजांत जैत मेळोवन दिली. कोलंबियाचो झुजारी बोलीव्हार आनी आर्जेन्टिनाचो झुजारी सान मार्तीन हांणी ह्या देशाच्या स्वत्रंताय झुजांत वांटो घेतलो. बोलीव्हार हाणें कोलंबिया, व्हॅनेझुअला, एक्वादोर, पानामा हामचें मेळून ग्रेटर कोलंबिय नांवाचें संयुक्त राश्ट्र निर्मिलें, पूण तें चड तेंप एकवडित उरलेंना. १८३० त व्हान होसे फ्लॉरेस हाच्या फुडारपणाखाल एक्वादोरच्या स्वतंत्र प्रजासत्ताकाची जाली. तोच हांगाचो पयलो अध्यक्ष जालो. उपरांतच्या १२९ वर्सांत संविधान १५ खेपे बदल्लें आनी ४६ अध्यक्ष जाले,पूण तांतले फकत बारा जाण आपली मुदत सोंपसर अध्यक्षपदाचेर रावंक शकले. प्लॉरेसची कारकीर्द १५ वर्सा उरली. १८६० ते १८७५ ह्या काळांत गाब्रिएल गार्शिसो मोरेनो हो हांगाचो कारभार हुकुमशहाभशेन चलोवंक लागलो.१८७५ त ताचो खून जालो.१८७५ त ताचो खून जालो. १८९५ त जनरल आल्फारो फ्लाव्यो एलॉय हाणें क्रांती करून रॅडिकल लिबरल पक्षाचें युग सुरू केलें. फुडें पयलें म्हाझूज आनी ताच्या उपरांतची अर्थीक मंदी हाका लागून देशाची परिस्थिती इबाडली. लिबरल, कंझर्व्हेटिव्ह आनी लश्करी अधिकारी हांच्या हातांत सत्ता येत रावलीं. १९७९ त हांगा वेंचणुको जावन नवें संविधान अंमलांत आयलें. १९८४ च्या वेंचणुकांनी लॅओन फेब्रेसे कोर्देरो राश्राध्यक्ष जालो.
अर्थीक स्थिती
[बदल]हांगा शेतवड आनी गोरवां पोसपाच्या वेवसायाक म्हत्व आसा. उद्देगधंदे मागाशिल्ले आसात. केळी, कॉफी, कोको, तांदूळ हांचें पीक बरेंच येता. रानातल्या रूखांक लागून ह्या देशाक बरीच व्हडली येणावळ मेळटा. गालॅपागस जूंव्यांच्या लागीं नुस्तेमारीचो धंदो व्हड प्रमाणांत चलता. भांगर, रूपें, तांबें, लोखण, शिशें, जस्त सारकीं खनिजां उण्या प्रमाणांत सांपडटात. रसायनां, उध्येगीक यंत्रसामग्री, येरादारीचीं उपकरणां ह्या गजालींची आयात चडशी अमेरिकेचीं संयुक्त संस्थानां, जपान, अस्तंत जर्मनी, ब्राझील, इटाली ह्या देशांवांगडा जाता:जाल्यार केळीं, कॉफी, कोको, क्रूड तेल हांची निर्यात चडशी अमेरिकेची संयुक्त संस्थानां, पानामा,तैवान, कोलंबिया ह्या देशावांगडा जाता. सुक्रे हें हांगाचें अधिकृत चलन जावन आसा.
लोक आनी समाजजीण
[बदल]मूळचे इंडियन, वसणुकेखातीर आयिल्ले गोरे युरोपीय आनी कामाखातीर हाडिल्ले निग्रो अशे तीन मुखेल लोकांचे वांटे हांगा आसात. ह्या सगळ्या प्रकाराच्या लोकांची एकामेकांकडेन आयिल्ल्या संबंदातल्यान बरीच भरसण जाल्या. ह्या लोकांक मेस्तिझो अशें म्हण्टात. दर्यादेगेवटेन निग्रो आनी युरोपीय जाल्यार दोंगरी वाठारांनी इंडियन आनी मेस्तिझो चड आसात. धर्माचे नदरेंतल्यान ९२% परस चड रोमन कॅथलिक आनी उरिल्ले हेर धर्मांचे आसात. वंशीक नदरेतल्यान मेस्तिझोंचे प्रमाण सुमार ४०% जाल्यार केचुआ ह्या इंडियनांचें प्रमाण ४९% आसा. अधिकृत भास स्पॅनिश आसा. इंडियन लोक केचुआ भाशेंतल्यान वेव्हार करतात. राशट्रीय साक्षरतेचें प्रमाण सुमार ७३% आसा. शिक्षण फुकट आनी सक्तिचें आसा. १९७५ मेरेनह्या देशांतल्यान ७ मुखेल दिसाळीं उजवाडाक येतालीं. हांगाची भूंयरचणूम आनी हवामान हाका लागून येरादारीक बरींच आडमेळी येतात. रेल्वे, रस्ते आनी उदकांतल्या मार्गांपरस हवाई मार्गांतली येरादारी सोपी पडटा.
राजधानी कीतो सोडूण ग्वायाकील, ग्वेंका, आंबाटो, रीओव्हांबा हीं मुखेल शारां आसात. गालॅपागस जूंवे पर्यटनाखातीर बरेच फायदेशीर जावन आसात.