धुमकेतू

Hubble Space Telescope image of Comet ISON shortly before perihelion

सुर्याभोंवतणीं घुंवपी अंधूक (अस्पश्ट) अशो ज्योती. ह्या ज्योतींचें दर्शन आनी परजळीतपण हें तांच्या आनी सूर्य हांच्या मदल्या अंतराचेर आदारून आसता. धुमकेतू सुर्याकडेन खुब लागीं येता तेन्ना ताची वेगवेगळीं आंगां स्पश्ट दिश्टी पडटात. जेन्ना ह्यो ज्योती सुर्यासावन खूब पयस आसतात तेन्ना त्यो अस्पश्ट नखेत्रांसारक्यो दिसतात. अशा वेळार फकत धुमकेतूचो गाभो (Nucleus) दिश्टी पडटा. धुमकेतू जेन्ना सुर्यावटेन येवपाक लागता तसो ताच्या गाभ्या भोंवतणीं अंधूक उजवाडसो दिश्टी पडटा. गाभ्यांतल्यान भायर सरपी वायू आनी ताचे भोंवतणीं आशिल्ल्या धुल्लकणांचेर वत पडटा, तेन्ना तें परावर्तीत जाता. हाका लागून वायू आनी भोंवतणीं आशिल्ले धुल्लकण चकचकपाक लागतात. हांकां शिखा (coma) अशें म्हण्टात. धुमकेतू जेन्ना सुर्याकडेन चड लागीं येता तेन्ना शिखाफाटल्यान शेपटी दिश्टी पडटा. शिखा आनी शेपटी हांचेमदली शीम अदमासान थरोवंची पडटा.

सुर्याभोंवतणीं साबार धुमकेतू तांचे खाशेले कक्षेप्रमाण भोंवतात. जण एका धुमकेतूक ताचे कक्षेवयल्यान वा नांवावयल्यान वळखतात. चडशा धुमकेतूंक तांच्या संशोधकाचें नांव दिल्लें आसा. हॅली ह्या संशोधकान हॅली धुमकेतूचो आवर्तनकाळ थरोवंचे पयलीं, हो धुमकेतू साबार खेपो दिश्टी पडिल्लो. पूण हॅली हाणें ह्या धुमकेतूचो रीतसर अभ्यास करून ताचो आवर्तन काळ थरयलो म्हणून ताका हॅली हें नांव मेळ्ळें. एकूच धुमकेतू जेन्ना दोन वा चड संशोधकांक दिसता आनी ते स्वतंत्रपणान ताचो अभ्यास करतात, अशा धुमकेतूंक जोड नांवां दवरतात. (देखीक - हॅरिंगटोन -अॅबल, 1962 II) कांय खेपे एक नवो धुमकेतू दिसलो म्हण्टकूच ताका रोखडेंच तात्पुरतें नांव दितात. उपरांत ताची कक्षा, आवर्तन काळ हांची पुराय म्हायती मेळ्ळी म्हणटकूच ताका खाशेलें नांव दितात. (देखीक - विपल धुमकेतूचें सुर्वेचें नांव 1940 ब, आनी खाशेलें नांव 1941 III विपल).

वेदीक वाङमयांत कांयकडेन धुमकेतूंचीं वर्णनां केल्लीं आसात. इ. स. पांचव्या शेंकड्याचे निमाणेकडेन वराहमिहीर हाणें आपले बृहत्संहितेंतल्यान केतूचार ह्या 64 श्लोकांच्या अध्यायांत धुमकेतूंचीं रुपां, कोर, आंकडो, आकार आनी हेर म्हायती दिल्या. कांय ऋषी धुमकेतूंचो आंकडो एकशें एक जाल्यार कांय ऋषी तो एक हजारांवयर आसा अशें सांगतात, अशें केतूचारांत म्हळां. चीनी वाङमयांत इ. स. प. 3000 वर्सां पयलींसावन धुमकेतूंचे उल्लेख आयिल्ले आसात. तशेंच, प्राचीन ग्रीसी आनी रोमी लोकांनीय धुमकेतूंचे उल्लेख केल्ले मेळटात. सोळाव्या शेंकड्यामेरेन धुमकेतूंविशीं विंगड विंगड मतां आशिल्लीं. 1577 त ट्यूको ब्राए आनी मायकल मिस्टलीन हाणीं कांय धुमकेतूंचे हालचालींचें बारीकसाणीन निरिक्षण करून ते धर्तरेसावन खूब पयस आसात हें सिध्द केलें. उपरांत सतराव्या शेंकड्याचे निमाणेकडेन न्युटन हाणें धुमकेतूंच्या कक्षेच्या आदारान तांची गती थरवपाचो वावर केलो. एडमंड हॅली हाणें गणिताच्या आदारान साबार धुमकेतूंच्यो कक्षा थरयल्यो. 1809 त जर्मन गणितज्ञ सी. एफ. गौस हाणें धुमकेतूंच्या कक्षांचें गणीत करपाची एक व्यापक पद्दत सोदून काडली. हेच पद्दतीच्या आदारान योहान एंके हाणें 1818 त दिश्टी पडिल्ल्या धुमकेतूचो रीतसर अभ्यास करून तो आदीं साबार खेपे येवन गेला हें स्पश्ट केलें. ताणें ताचो आवर्तन काळ स्पश्ट केलें. ताणें ताचो आवर्तन काळ 3.3 वर्सा थरयलो. हाका लागून तो एंके धुमकेतू म्हणून प्रसिध्द जालो.

सोळाव्या शेंकड्यांत धुमकेतूची शेपटी सदांच सुर्याचे विरूध्द दिशेक आसात हें सिध्द जालें. सुर्याभोंवतणीं भोंवाडे मारपी कांय घन पदार्थांचे समुदाय आनी धुमकेतू हांचीय घुंवपाची कक्षा लागींलागीं अकूच आसता हें एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या मध्याक सिध्द जालें. एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दामेरेन लेगीत धुमकेतूच्या भोतिकी रचणुकोविशीं व्हडलिशी म्हायती मेळूंक नाशिल्ली. 1864 त धुमकेतूंचो अभ्यास करपाखातीर पयलेंच खेपे दृश्य वर्णपटलेखाचो (visual Spectroscopic Observation) उपेग केलो. विसाव्या शेंकड्याच्या सुर्वेक ह्या शास्त्रांत खूब सुदारणा जाली. दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत अवकाशयानांचे सर्तीक लागून धुमकेतूंविशीं चड आनी चड म्हायती अवकाशयानांचे सर्तीक लागून धुमकेतूंविशीं चड आनी चड म्हायती मेळपाक लागली. सद्या फोट्यांच्या आदारान धुमकेतूच्या चडशा भागांचो सोद लागला. कांय वेवसायीक अंतराळ शास्त्रज्ञ मळबांत सर्वेक्षण करता आसतना साबार धुमकेतूंचो अचकित मळबांत सर्वेक्षण करता आसतना साबार धुमकेतूंचो अचकित सोद लागिल्लो आसा. 1951 ते 1970 ह्या काळांत सांपडिल्ल्या धुमकेतूंचीवर्सुकी सरासरी णव इतली आसा. विसाव्या शेंकड्याच्या शेवटामेरेन धुमकेतूकडेन अवकाशयान धाडून ताचो बारिकसाणीन अभ्यास करचो, अशी शास्त्रज्ञांची आशा आसा.

धुमकेतू मळबांत अचकीत दिश्टी पडटा आनी कांय दिसांउपरांत रोखडोच तो नाच्च जाता. हाका लागून धुमकेतूंच्या सभाव गुणांविशीं आयज लेगीत व्हडलीशी म्हायती मेळूंक ना. धुमकेतूची म्हायती मेळपाखातीर तो नितळ दिसपाक जाय. चडशे सगळे धुमकेतू मुखेलपणान सुर्वेक अस्पश्ट दिसतात. नितळ दिश्टी पडपी धुमकेतू मुखेलपणान तीन वांट्यानीं विभागिल्लो आसता. हे तीन वांटे म्हळ्यार गाभो (Nucleus), शिखा (Coma), शेंपटी (Tail). नखेत्राप्रमाण लिकलिकपी धुमकेतूचो गाभो मध्य भागार आसता. ह्या गाभ्या भोंवतणीं वाटकुळेंच धुकेंशें पातळिल्लें आसता. धुमकेतूचो आकार ताच्या गाभ्याचेर आदारून आसता. एंके धूमकेतूंच्या गाभ्याची त्रिज्या गाभ्याची त्रिज्या 20-25 किमी. इतली आसा. शिखा आनी शेंपटी हांचें अस्तित्व गाभ्याचेर आदारून आसता. आनी गाभ्यांतल्यान भायर शेंवटुपी वायुसावन तयार जाल्ली आसता. सादारणपणान शिखाचो व्यास 10,000 किमी. आसपाक शकता. गाभो आनी शिखा मेळून धुमकेतूचें शीर्ष (तकली) तयार जाता. ह्या शीर्षासावन आयिल्ल्या लांबसार पूण अंधूक अशा पिसाऱ्याक धुमकेतूची शेपटा अशें म्हणटात. धुमकेतू सुर्यालागीं येता तेन्ना शेंपटेचे दोन वांटो जातात. जाल्लो आसता. ह्या भागाक वायुपूच्छ अशें म्हण्टात. दुसरो भाग मातसो वांकडो आसून ताका धुल्लपूच्छ अशें म्हण्टात. हो भाग धुल्लकणांसावन तयार जाल्लो आसता. शिखे भोंवतणीं धुमकेतूचें वातावरण आसता. ल्हान धुमकेतू फकत दूरदर्शकांतल्यानूच दिश्टी पडटात.

धुमकेतूविशीं साबार अंधश्रध्दा चालींत आसात. धुमकेतू चड करून अचकित दिश्टी पडटा आनी कांय दिसांउपरांत नाच्च जाता. हाका लागून प्राचीन काळासावन लोकाच्या मनांत धुमकेतूविशीं एके तरेचो अपशकुनात्मक भंय निर्माण जाला. धुमकेतू दिश्टी पडटा त्या वर्सा राजाक मर्ण येता वा ताचो पराभव जाता. तेचप्रमाण दुकळ, रोगाच्यो धामी वा भिरांकूळ संकश्टां येतात अशो लोकांच्यो वेगवेगळ्यो समजुती आसात.