बायझँटीन साम्राज्य

बायझँटीन साम्राज्य बायझँटीन नांव बोस्पोरस सामुद्रीधनीचेर वशिल्लया बायझँटीयम ह्या ग्रीक शारावयल्यान आयलां. इ. स. 330 त रोमन सम्राट कोन्सयनटायन हाणें रोमन साम्राज्याची राजधानी रोमाक सावन बायझँटीन शारांत उबारली (सद्दयाचें इस्टांबूल, तुर्की) आनी त्या शाराक कोन्स्टानटीनोपल नांव दवरलें. कांय इतिहासकारांच्या मतान बायझँटीन साम्राज्याचें युग ह्या शेंकड्यासावन सुरू जालें. पूण कांय इतिहासकारांच्या मतान इ. स. 395 त रोमन साम्राज्याचें उदेंत रोम आनी अस्तंत रोम अशे दोन वांटे जाले. तेन्ना सावन बायझँटीन साम्राज्य आयलें. सव्या शेंकड्यांत साम्राज्याचो अस्तित्वांत सगळ्यांत चड विस्तार जाल्लो. तेन्ना संबंद दक्षिण आनी उदेंत युरोप, उत्तर आफ्रिकेचे कांय प्रदेश आनी अपबस्तानाचो (Middle East) बायझँटीन साम्राज्ययांत अास्पाव जातालो. 1453 त तुर्की सैन्यान कोन्स्टानटीनोपलाचें जैत मेळयले उपरांत बायझँटीन साम्राज्याचो अस्त जाल.

इतिहास

इ. स. पयलींच्या सव्या शेंकड्याच्या मेदकाक आदीम ग्रीक वेपाऱ्यांनी बोस्पोरस सामुद्रीधुनीचेर बायझँटीयम वसाहतीची थापणूक केल्ली. इ.स. प. 100 त बायझँटीयम नगर रोमन साम्राज्याच्या शेकातळा गेलें. 306 त कोन्स्टान्टायन द ग्रेट हो रोमन सम्राट जालो. पुर्विल्ल्या रोमन साम्राज्याची राजधानी मान आनी दर्जो परतून मेळोवपाखातीर ताणें रोमन साम्राज्याची राजधानी बायझँटीयम शारांत उबारली. त्या शाराचें ताणें अलंकरण करून शाराची शान वाडयली. नवे राजधानी ताणें आपल्या नांवांवयल्यान कोन्स्टानटीनोपल नांव दिलें.

रोमन सम्राट थिओडोशियस पयलो (कार 379-95) हाणें आपलें साम्राज्य दोनूय चल्यांभितर वांटलें. हानेरियस हो अस्तंत साम्राज्याचो तर आर्केडीयस हो उदेंत रोमाचो सम्राट जालो. अशे तरेन रोमन साम्राज्याचे उदेंत आनी अस्तंत रोम अशे सदांखातीर दोन भाग रोमच्या कांय भागांचेर जैत जाले. पाचव्या शेंकड्याचे सुरवेक सावनूच जर्मनच्या आक्रमकांनी अस्तंत रोमन साम्राज्याचो पुरायपणान अस्त जालो.

सम्राट जस्टीनियनच्या तेंपार (कार 527-565) बायझँटीन साम्राज्याची खूब भरभराट जाली. रोमन साम्राज्याचो दर्जो परत वाडोवपाखातीर ताणें युरोप, आशिया आनी आफ्रिका खंडांतले साबार प्रदेश हातासून बायझँटीन साम्राज्याचो विस्तार वाडयलो. तशेंच नव्या कायद्यांवांगडा कांय पुर्विल्लया रोमन साम्राज्याचे कायदे चालींत हाडले. ताणें केल्ले नव्या कायद्यांचे वळेरीक 'जस्टीनियन कोड' अशें म्हण्टाले. 'हागीया सोफिया' ही बायझँटीन साम्राज्यांतली सगळ्यांत व्हडली इगर्ज ताणें बांदली. तेंचपरी ताच्या तेंपार क्रिस्तांव प्रभावासकयल बायझँटीन वास्तू शिल्पां आनी कला खूब फांकारली. हाका लागून जस्टीनीयनच्या काळाक बायझँटीन साम्राज्याचो भांगरा काळ अशें म्हळां.

जस्टीनीयनच्या काळाच्या निमाणेकडेन कांय हेडगी टोळयांनी साम्राज्याच्या साप्प भायर आशिल्ल्या भागांचेर घुरयो घालपाक सुरवात केल्ली. पूण जस्टनीयनच्या मरणा उपरांत तांकां चड नेट येवपाक लागलो. जर्मनचो लोम्बार्ड टोळयेन इटलीचो कांय भाग हातासलो तर स्लावस आनी आलार्स हांणी बाल्कन पेनिन्सुलाचेर जैत मेळयलें. 642 मेरेन अरबांनी सिरीया, पॅलेस्टायन आनी ईजिप्त प्रदेश हातासले. आठव्या शेंकड्याच्या सुरवेच्या काळामेरेन बायझँटीन साम्राज्याच्या शेकातळा फकत आशिया मायन, बालकन दर्यादेग, क्रिटे, कांय ग्रीक जुंवे, दक्षिण इटली आनी सिसीली इतलेच प्रदेश आशिल्ले. पूण णव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दाक सावन सम्राट बासील पयलो आनी ताच्या फाटल्यान आयिल्ल्या सम्राटांनी अरबांक धांवडावन बायझँटीन साम्राज्याचो परतून विस्तार करपाक सुरवात केली (867-1025). त्या तेंपार कलाकार, वास्तुशिल्पकार आनी विद्वानांक राज्यकर्त्यांचो आदार मेळिल्ल्यान कला आनी साहित्याच्या मळार उदरगत जाली. वेपारूय खूब वाडलो.पूण इकराव्या शेंकड्यांत साम्राज्यांक परतून देंवती कळा लागली. 1071 त नॉर्मन लोकांनी दक्षिण इटली तर तुर्की लोकांनी आशिया मायनर प्रदेश हातासलो. बायझँटीन सम्राटांनी क्रिस्तांव लोकांच्या आदारान तुर्की लोकांक आशिया मायनर प्रदेशांतल्यान धांवडावन घालपाचे खूब यत्न केले. ते बायझँटीन साम्राज्या सकयल फकत कोन्स्टान्टीनोपल आनी ग्रीक आशिल्ले. पूण 1953 तुर्की लोकांनी कोन्स्टान्टीनोपल नगर हातासले. बायझँन्टीनाच्या निमण्या सम्राटान राजधानी राखून दवरपाचे खूब यत्न केले. ताका झुजामळारूच मरण आयलें. 1461 त तुर्कींनी टेबिझोन भागाचेर जैत मेळयल्या उपरांंत बायझँटीन साम्राज्याचो पुरायपमान अस्त जालो.

समाजजीण

समाजवैज्ञानिकांच्या मतान बायझँटीन समाज साबार आदीम मनशांची भरसण जावन तयार जाल्लो आसा. त्या तेंपार खुबशे आर्मेनीयन आनी स्लाव लोक एकांत वाठारांनी वेगळे रावताले. तांणी आपली खाशेली संस्कृती राखून दवरिल्ली. साम्राज्यांतले वट्ट लोकसंख्येंतले चडशे लोक गरीब शेतकामती आशिल्ले. कोन्स्टान्टीनोपल शारांत उंचेल्या वर्गांत आर्मोनियन, बल्गेरियन, ग्रीक, नॉर्मन आनी तुर्की लोकांचो आस्पाव आशिल्लो. गिरेस्त लोक फांतरी घरांनी रावताले. शेतकाऱ्यांचीं घरां मातयेचीं, तिजूल्यांचीं वा फळ्यांनी आसतालीं. दरबारांत वावूरपी लोक 'ट्युनिक' नांवाचे लोकरी कोट घालताले. गरीब लोक सादे लांब झगे तर उंचेल्या वर्गांतले लोक रस्मी लांब झगे घालताले. भाजी-पाव आनी चीज हो सादारण मनशाचो आहार आशिल्लो, पूण गिरेस्त लोक मांसाचे वेगवेगळे पदार्थ खाताले. भौशिक न्हाणयेघरांनी आनी खाशेल्या तळ्यांनी वेवस्था आशिल्ली.

ग्रीक ही साम्राज्यांतलीं अधिकृत भास आशिल्ली. साम्राज्यांतले चडशे लोक गांवगिऱ्या वाठारांनी रावताले. गंव, दाक आनी ऑलीव हीं थंयची मुखेल पिकावळ आशिल्ली. तशेंच बोकडां आनी मेंड्रां पोसप हो तांचो मुखेल वेवसाय आशिल्लो. रस्मी कपडे, मसालो, आनी हेर चैनिच्यो वस्तू ते चिनांतल्यान आयात करताले. कोन्स्टान्टिनोपल हें मुखेल वेपारी केंद्र आशिल्ले.

साम्राज्याचें म्हत्व

चडशा बायझँटीन सम्राटांनी प्रतिरोम करच्या हावेसाक साम्राज्यांत रोमन कला, साहित्य आनी रोमन संस्कृतीचो पुर्नजल्म केलो. बायझँटीन साम्राज्य उदयाक आयिल्ल्यान चडसो युरोप खंड, हेडगी टोळ्यांसावन तशेंच तुर्की आनी अरब लोकांच्या आक्रमणांसावन मुक्त उरलो. ग्रेट रोमन साम्राज्याचो अंत जालेउपरांत बायझँटीन साम्राज्याच्या पालवान ग्रीक साहित्य, तत्वगिन्यान, संस्कृती, चालीरीती तेच प्रमाण रोमन राजवेवस्था, कायदे, किरिस्तांव धर्म तिगून उरलो.