व्होंवरी

व्होंवरी दोंगरांतले फातर फोडून तयार केल्ली घरां. पुर्विल्ल्या काळांत बौध्द भिक्षू अशा व्होंवरीनी राबितो करताले. हांकां लेणीं ह्या नांवान वळखतात. बौध्द लोक अश्या व्होंवरी घरांचो लेण ह्या नांवान उल्लेख करताले. चडश्या सगळ्या व्होंवरींनी त्यो जाणे खणल्यात तांच्या नांवाचो उल्लेख आसतालो. नासिक लागसारच्या पांडव व्होंवरींत लेण हो शब्द पयले खेप आयिल्लो दिसता. थंय अशें म्हळां, 'एतच लेणी महादेवी, महाराजा मातामहाराज पतामही ददाति निकायस महावनीयान भिक्षू संघस'. लेण हो शब्द संस्कृत लयन = गृह = घर ह्या शब्दावयल्यान आयला.

सुरवेक ह्यो व्होंवरी साद्योच आसताल्यो पूण उपरांत तातूंत शिल्पां आनी मूर्ती खणपांत आयल्यो. तेच परी तांच्यो वण्टींचेर वेगवेगळी चित्रां रेखाटून तांची सोबाय वाडोवपांत आयली. पुराय भारतांत सद्या सुमार एक हजार व्होंवरी खबर आसात. तातूंत सुमार शंबर व्होंवरी ब्राम्हणी जैन आसा. उरिल्ल्यो सुमार णवशें व्होंवरी बौध्दांच्यो आसात. वट्ट व्होवरींतल्यो सुमार णवशें व्होंवरी महाराष्ट्रांत आसात. कारण व्होंवरी खणपाखातीर जाय आशिल्लो एक संघी आनी घटमूट असो फातर महाराष्ट्रांतल्या सह्याद्री आनी ताचो वाठार सोडलो जाल्यार हेरकडेन केन्नाय मेळटा.

जैन आनी बौध्द व्होंवरी सादारणपणान एकाच काळांत खणपांत आयल्यो. ब्राम्हणी व्होंवरी मात तांच्या बऱ्याच काळा उपरांत निर्माण जाल्यो. जैन आनी बौध्द व्होंवरी हांचेमदी खूबच वेगळेपण जाणवता.

व्होंवरीचे मुखेल दोन वर्ग आसात- एहिक आनी धार्मीक. भारतांत एहिक व्होंवरी खूबच थोड्यो आसात.

धर्मीक व्होंवरी

धर्मीक व्होंवरीचे तीन वर्ग जाता- बौध्द, जैन आनी ब्राह्मणी. इतिहास आनी पुराणां हातूंत वर्णन केल्ल्या देवदेवतांच्यो आनी तांच्यो अवतार कृत्याच्यो प्रतिमा जातूंत खणल्यात ताका ब्राह्मणी व्होंवरी म्हणटात अशो व्होंवरी चड करून महाराष्ट्रांत घारापुरी आनी वेरूळ हांगा, तामिळनाडूंत महाबलिपुरम हांगा आसता. जैन व्होंवरी महाराष्ट्रांत वेरूळ हांगा आनी ओडिसांत भुवनेश्वर लागसार आसा. बौध्द व्होंवरी बिहार वाठारांत राजागृह लागसारच्या बराबर दोंगुल्ल्यांत आनी नागार्जुनी पर्वतांत तशेंच महाराष्ट्रान जायतेकडेन आसात.

बिहारांतल्यो व्होंवरी सगळ्यांत पुर्विल्ल्यो मानतात. (सन आदी तिसऱ्या शतमानाच्या निमाणें) थंय तांका सात घर ह्या नांवां वळखतात. बराबर व्होंवरींतल्या सुदाम आनी लोमश नांवाच्या व्होंवरीक इतिहासीक आनी शिल्पाच्या नदरेन खूबच म्हत्वाची समजतात. अशोकाचो नातू दशरत हाचे लेख नागार्जून पर्वतांतल्या व्होंवरीत खणिल्लें आसून तांतून जायती खाशेलपणां आसात.

काळाप्रमाण व्होंवरीचे तीन वर्ग केल्लें आसात ते अशें

1. सना आदीं दुसऱ्या शतमाना सावन इ.स.च्या दुसऱ्या शतमानाच्या निमाणेमेरेन
2. पांचव्या शतमानाच्या मध्यासावन सातव्या शतमानाच्या मध्यामेरेन आनी
3. सातव्या शतमानाच्या निमाण्या अर्द्यासावन धाव्या शतमानाच्या निमाण्यामेरेन.

बौध्द व्होंवरी ह्यो हीनयान आनी महायान ह्या दोनूय पंथांच्यो आसून तांच्यांतले वेगळेपण स्पश्टपणान नदरेंत भरता. सुरवातीच्या काळांत तयार जाल्ल्यो बौध्द व्होंवरींत ह्यो हीनयान पंथांच्यो आसात. हातूंत बुध्दमुर्ती दिसून येतात. भाजें, कोंडाणे, पितळखोरे, अजंठा (णव आनी धा नंबरांची व्होंवरी), बेडसे नासिक आनी कार्ले ह्यो व्होंवरी हीनयान पंथांच्यो आसात. महायान पंथांचे आनी शिल्प पद्दतीचें खाशेलेपण आशिल्ल्यो व्होंवरी चड करून अजंठा, वेरूळ, अजंठा, वेरूळ, हांगा आसून बौध्द व्होंवरींनी सादारापणान चैत आनी विहार हे प्रकार दिसून येतात. चैत्य म्हळ्यार बौध्द भिक्षुचें प्रार्थनामंदिर आनी विहार म्हळ्यार तांचें निवासस्थान.

चैत्यगृहांत बुध्दाच्या अवशेशांचेर उबारिल्ले स्तूप वा बुध्दांच्या दंताची अवयवांचेर उबारिल्ल्यो दागोबा आसात. हाचेभायर कांय चैत्यगृहांत फक्त बुध्दाच्यो मुर्तीच आसात.

विहार म्हळ्यार आश्रम वा मठ हातूंत मध्यभागाक चौक आनी भोंवतणी कुडी अशी रचणूक केल्ली आसता. कांय विहार सामकेच सादे आसून तातूंत चौक नासतात. फक्त वळीन चार पांच कुडी खणून काडिल्ल्यो आसात.

व्होंवरी ह्यो जरी मुखेलपणान बौध्द भिक्षूकाच्या निवासा खातीर आनी ताचे पुजा प्रार्थने खातीर खणपांत आयल्यो तरी त्यो सोबितकायेच्या नदरेन आनी शिल्पकलेचो खाशेलो आविश्कार उक्तावपाचो हेतू नदरेमुखार दवरून तांची निर्मीती केल्ली.

व्होंवरेवयल्यान तेंचपरी तातूंतल्या लेखावयल्यान त्या त्या वाठारांचो राजकीय, समाजीक, धर्मीक, अर्थीक आनी सांस्कृतीक इतिहाचें गिज्ञान मेळटा. भारतांतले स्थापत्यकलेची उत्क्रांती कशी कशी जायत गेली हाची म्हायती ह्या व्होंवरीवयल्यान मेळटा. ह्या व्होंवरीतल्या मुर्तीवयल्यान तेंचपरी तातूंतल्या चित्रावयल्यान त्या त्या काळांतल्या वस्त्रांच्यो आनी अलंकारांच्यो पद्दती समजून येतात. ताकाच लागून शिल्पसौंदर्याचे इतिहासिक नदरेन ह्या व्होंवरीची बार तीय संस्कृतींत खाशेली सुवात आसा.