शेर्पा
देवनागरी
|
|
शेर्पा नेपाळांतली एक जात. तिबेटांतल्या शर्प ह्या शब्दा पसून शेर्पा हें नांव आयलां. शर्प ह्या शब्दाचो अर्थ उदेंतेकडलो असो आसा. पूण शेर्पांची चडशी वसती तिबेटाचे दक्षिणेक आसा. नेपाळच्या हेर वाठारांनीय शेर्पा आसात. कांय शेर्पा लोक नेपाळची शीम हुंपून बंगालच्या दार्जिलिंग जिल्ह्यांत येवन रावल्यात. शेर्पा लोकांची मुखेल वस्ती खुंवू, फारक आनी सोलू ह्या तीन विभागांनी आसा. खुंवूंतले गांव 12 ते 13 हजार फूट उंचायेचेर आसून फारकांतले गांव 8 ते 9 हजार फूट उंचायेचेर आसात. ह्या तीनय भागांक मेळून सोलू-खुंवू वा शर-खुंवू हें सामान्य नांव आसा. ह्या तीनय भागांतले शेर्पा एकेच जातीचे आसले तरी खुंवू आनी सोल ह्या विभागांतलें हवामान आनी जमनीचो वाठार हातूंत खूब फरक आशिल्ल्यान शेर्पांच्या राबित्यांतूय खूब फरक आसा.[1]
जाती आनी घराणीं
[बदल]नेपाळांत जे तिबेटी लोक रावतात, तांकां नेपाळी लोक भोटिया ह्या सामान्य नांवान वळखतात. पूण भोटियांच्यो खूब जाती आसून, तातूंतली शेर्पा ही जात पर्वत-भोंवडेचे कुशळतायेक लागून चड प्रसिद्द आसा. हिमालयांतल्या अशीर देगणां आनी एव्हरेस्टाच्या तेमकांच्याय सुवातींनी हे लोक वसल्यात.
शेर्पा लोकांची अठरा घराणीं आसून, तांच्यांत परस्पर लग्नसंबंद जातात. तांचे भाशेंत घराण्याक रु म्हणटात. दर एक घराण्याचें कुलदैवत वेगळें आसता. ह्या सगळ्या दैवतांचो आस्पाव झिदग म्हळ्यार भूदेवता ह्या वर्गांत केला. खुंवूयूल्ह नांवाचो स्थानिक देव ह्या सगळ्या दैवतांपरस श्रेष्ठ मानतात. ह्या अठरा घराण्यांतल्या लोकांक समाजांत चड प्रतिश्ठा आसता कारण तांकांच खरे शेर्पा मानतात. हेर शेर्पा तांचेपरस कमी मानतात, तांकां खंबा म्हणटात. पूण सगळे शेर्पा एकचारान रावतात. ह्या खंबा शेर्पांतूय खड्यू आनी खमेंड्यू नांवाचे वेगळे पोटभेद आसात. खड्यू हे खमेंड्यू शेर्पांपरस उच्च. ह्या दोनूय पोटभेदांनी परस्पर लग्नसंबंद जायनात.
धर्मीक विधी
[बदल]शेर्पा लोक बौध्द पंथाचे अनुयायी आसात. ते आपल्या घरांत प्रार्थाना करतात, प्रार्थना-चक्रां फिरयतात आनी गोंबा, चोरटेन हांकां प्रदक्षिणा घालतात. कांय लोकांच्या घरांत देवघर आसता. शेर्पा लोकांक म्हत्वाचे धर्मीक विधी आनी भौशीक सणा-परबांक लामाची गरज पडटा. ते खातीर पीठ वा शीत आनी लोणी घालून तोरमा म्हळ्यार देवतांच्यो आकृती तयार करतात. विधी पुराय जातकूच त्यो आकृत्यो मोडून तांचे कुडके प्रसाद म्हूण वांट्टात. त्या तोरमांच्या फुड्यांत मानवी कवटी पसून तयार केल्ले तीन पेले आनी तातूंत मेर म्हळ्यार म्होंव आनी रगत दवरतात. रगत मेळप शक्य नाशिल्ल्यान च्या दवरतात. पुजेच्या विधींत पयलीं देवतांक आवाहन करून वाद्यांचो गजर करतात. उपरांत त्या देवतांचें स्तवन आनी मंत्रजप करतात. निमाणी प्रार्थना करतात.
मठांतल्या भिक्षू आनी भिक्षुणींचें जीवन शिस्तबध्द आनी थारिल्लें आसता. तांकां सतत धर्माचो अभ्यास करचो पडटा. तांचेय कांय सण आनी उत्सव आसतात. गांवांतले लोक तांच्या ह्या उत्सवांक उमेदीन एकठांय येतात. सामान्य शेर्पांक मठांतल्या भिक्षूंविशीं खूब आदर आसता. कारण गृहस्थाश्रमापरस मठांतलें संन्यस्त जीवन उच्च श्रेणीचें आसा अशें सगळ्यांचें मत आसा. गांवांत रावून संवसार करपीय लामा आसतात. गांवांतले सण-उत्सवांतले धर्मीक विधी ते करतात आनी खाशेल्या म्हत्वाच्या विधींखातीर मठांतल्या लामांक आपयतात.
लग्न
[बदल]शेर्पा लोकांत, लग्नापयलींच्या लैंगीक संबंदांचेर कसलींच बंधनां नात. असल्या संबंदांतल्यान भुरगें जल्माक आयल्यार चलयेचो आवय-बापूय त्या भुरग्याचो सांबाळ करतात. तरनाटे चले-चलयो आपूणच आपलो जोडीदार थारायतात. लग्न संबंद चड करून समान दर्ज्याच्या घराण्यांतूच थारायतात. आते-मामे-मावस भावंडांचीं लग्नां करीनात. लग्नसंबंद पक्को थारावपाखातीर साकर-पुड्याचो समारंभ करतात ताका डेम-चंग म्हणटात. उपरांत कांय वर्सांनी लग्न करतात.
मुखेल समारंभा वेळार एके शेंदरेचेर तांदूळ पातळावन तातूंत दोन स्वस्तिकां काडटात. तांचेर न्हवरो-व्हंकल बसतात. मुखार लामा बसता. न्हवऱ्या व्हंकलेच्या कपलाक लोणी लावन, एकमेकांकडे एकनिश्ठ रावपाचो तांकां उपदेश करतात. न्हवऱ्या वटेनचे लोक शंख फुकून नाचतात. ह्या विधीक ग्येन-कुटोप म्हणटात. हाका खूब खर्च येता. ते खातीर रीत नांवाचो लग्नाचो प्रकार रूढ आसा. हातूंत न्हवरो व्हंकलेच्या बापायक कांय रूपया दिवन आपल्या घरा व्हरता. होय प्रकार ग्येन-कुटोपा इतलोच कायदेशीर मानतात.
एके बायलेक दोन भावांकडे लग्न जावपाक मेळटा. तशें केल्ल्यान घरांतले मालमत्तेची वांटणी जावंक पावना. पूण अशे तरेचो लग्न संबंद चड काळ तिगना कारण धाकलो भाव चडसो दुसरे तरनाटे चलये वांगडा लग्न जावन नवो संवसार मांडटा. दादल्याक कितल्याय बायलांकडे लग्न जावपाक मेळटा. तांकां घटस्फोट सामको सादेपणान घेवपाक मेळटा. दोगांयच्या सोयऱ्यांक सोरो दिवपाचो आनी घोवान ‘आमी वेगळीं जाल्यांत, आतां आमी घोव-बायल नात’ अशें सगळ्यांच्या मुखार सांगपाचें. त्या वेळार घोवा वटेनच्या एका आनी बायलेच्या वटेतल्या एका सोयऱ्यान धरिल्लो दोरो तोडटात. हेंच घटस्फोटाचें प्रतिक आसा.
ह्या लोकांत घरजावंय करपाची चाल आसा. जांकां चलो ना अशे आवय-बापूय चलयेच्या घोवाक घरा आपयतात आनी ताका आपलो वारस नेमतात. पूण ताचें घराणें वेगळेंच उरता. तो मावाचें नांव लायना.
उत्सव आनी परबो
[बदल]शेर्पा लोक वेगवेगळ्या हंगामांत तरातराचें धर्मीक विधी आनी सण मनयतात. तातूंतले कांय अशे आसात.
- त्सिरिम : एप्रिल म्हयन्यांत शेताचीं कामां सुरू करतना आनी ऑक्टोबर म्हयन्यांत तीं कामां पुराय जातकच हो विधी करतात. शेतांत पेरणी करतकच नव्या पिकाची देवान राखण करची म्हूण एप्रिल वा मे म्हयन्यांत हो विधी करतात.
- निउंग्ने : पापांतल्यान मुक्त जावपा खातीर निउंग्ने हो विधी करतात.
- दुमजे : दुमजे हो आठ दीस देवळांत चलपी गांवांतलो व्हडलो उत्सव.
- थेर-चंग : गोरवां खातीर थेर-चंग हो उत्सव मनयतात.
- मणि-रिम्डू : हो सण दुमजे भशेनूच आसता पूण तो मठांत करतात.
वेवसाय
[बदल]शेती, पशुपालन आनी वेपार हे शेर्पांचे मुखेल वेवसाय आसात. तिबेटाकडे शेर्पा लोकांचो वेवसाय चलता देखून हेर जातींच्या लोकांपरस ते सधन आसात. तिबेटांतल्यान ते मीठ आनी लोकर हाडटात. गोरवां, धान्य, लोणी, कागद, चामडें, काखर हे पदार्थ तिबेटांत धाडटात. कांय पदार्थ ते भारतांतल्यान हाडून तिबेटांत धाडटात. हालीं तांकां गिर्यारोहण हो नवो वेवसाय मेळ्ळा. गिर्यारोहण करतल्यांचे मार्गदर्शक, मदतगार म्हणून शेर्पांची ख्याती आसा. तेनसींग शेर्पा हाचें नांव ताचे गिर्यारोहणाचे कामगिरीखातीर नामनेक पावलां.
आधुनीक काळांतल्या सुविधांच्या संपर्काक लागून आनी विचारसरणींच्या प्रभावाक लागून, हेर जमातीं भशेन शेर्पांच्याय चाली रितींनी आनी परंपरांनी बदल जाल्ले दिश्टी पडटात.
मरण
[बदल]शेर्पा मनीस मरतकच लामाक आपयतात. तो प्रार्थना म्हणटा आनी मेल्ल्या मनशाचे तकलेचे केंस हुमटून काडटा. थंयच्यान मेल्ल्या मनशाचो आत्मो भायर सरता अशी तांची समजूत आसा. उपरांत तीन दीस तें मडें बशिल्ले स्थितींत वण्टीक बांदून दवरतात. लामा वेगवेगळ्या देवतांची तोरमा करून तांची स्तोत्रां म्हणटा. मरणा वेळार वाद्यांय वाजयतात. शेर्पा लोकांत मडें जाळपाची चाल आसा. भुरग्यांचीं मडीं मात पुरतात. मेल्लो मनीस गरीब आसल्यार वा ताका कोणूच सोयरो-धायरो नासत जाल्यार ताचें मडें न्हंयेंत उडयतात. पूण केन्ना केन्ना लामाच्या सांगण्यावयल्यान तें पुरतात. सातव्या वा इकराव्या दिसा नपूर नांवाचो विधी आसता. मेल्ल्या मनशाची एक आकृती करून तिका ताचे कपडे घालतात आनी लामा एक पुस्तक वाचता. तिका अन्न दिता आनी त्या आत्म्याक सर्गांत वचपाक सांगता. त्याच दिसा सोयऱ्यांक-इश्टांक जेवण घालतात. ह्या लोकांत श्राध्द करपाची चाल ना.