लाखेर

लाखेर एक रानटी जमात. हे जमातींचे खरें नांव मरा. लुशाई नांवाचे टोळीवाले तांकां लाखेर ह्या नांवान वळखतात. तांची वसती आसाम वाठारांतल्या लुशाई दोंगराळ जिल्ह्याच्या आग्नेय वाठारांत, चीनी दोंगुल्ल्यांच्या हका नांवाच्या पोटविभागांत आनी आराकान दोंगुल्ल्यांच्या उत्तर तोंकार दिश्टी पडटा. तांचीं चडशीं सगळीं लाखेर खेडीं कोलोडायन न्हंयच्या वोल्तार वशिल्लीं आसात. हे जमातीच्या अभ्यासकांच्या मतान हे लोक उत्तरेकडल्यान ह्या वाठारांत आयले. लाखेरांत टलॉंगसई,ढिडहुनंग,सबेऊ,हवथाई, लिअलई आनी हैमा ह्यो पोटजाती आसात. ह्या पोटजातींनी राजकुळां,खानदानी कुळां आनी सामान्य कुळां अशीं कुळां आसात. लाखेर ही झुजारी जमात. इंग्लीश लोक तांकां शेंडू म्हणून वळखताले. इंग्लीशांनी तांचो बंदोबस्त केलो. इ.स. 1891 मेरेन ते शांत आशिल्ले. पूण फुडें तांणी परत बंडाळी करपाक सुरवात केली. निमाणें तांचेर पुलिस कारवाय करून ब्रिटीशांनी तांकां आपल्या शेकाखाला हाडले.

हे लोक कुडीन बळिश्ट आसून तांचो रंग काळपट आसता. तांचे लाक पसरट,गालाची हाडां वयर आयिल्लीं आनी दोळे तिरकस आसतात. हे लोक सदांच न्हयनात,हेर लोकांचो चडसो आदर सत्कार करिनात. तांच्यांत शिस्तय सारकी नासता. तांचे कपडे, पगड्यो दोन प्रकारच्यो आसतात. एक सदां वापरपाचे आनी दुसरे परबेदिसा वापरपाचे. तांचे सदां न्हेसपाचे वस्त्र म्हळ्यार एक सलग लुगट आसता आनी तो तें पुडव्यावरी सगळ्या आंगाचेर वापरतात. दर एकट्याडेन नक्षी काडिल्ली ल्हान पोती आसता. ते ती दाव्या खांदाक लायतात. तांतूत ते चिलिम,तंबाखू,फस्क आनी निकोटीनाचें उदक ह्यो वस्तू दवरतात. बायलो दादल्यांपरस चड कपडे वापरतात. त्यो चडशो गाड निळ्या रंगाचो नक्षी काडिल्लो घागरो घालतात आनी आंगांत जाकीट घालतात. लाखेर बायलो मानेचेर केसांचो आंबाडो घालतात. णव वर्सांमेरेन चल्याचे केंस कापतात. ताचे उपरांत केंस कापल्यार त्या भुरग्याक खझंगपिना नांवाच्या बलिदानाच्या विधींत वांटो घेवंक मेळना.

लाखेर बायलो-दादले लखू नांवाची तोपी घलतात. ही तोपी कोंडो आनी सुकिल्लीं पानां हांचेपसून तयार करतात. टोळीमुखेल्याच्या घरच्यो चलयो लग्ना वेळार लखांग नांवाचें शिरस्त्राण वापरतात आनी तें आपल्यावांगडा घोवागेर व्हरतात. पमटकेचो हार हो बायलांचो एक आवडीचो अलंकार. त्यो वेगवेगळ्या मणयांचे हार वापरतात. तेचपरी थंग्राहेऊ नांवाचीं लांकडाचीं कानांतलीं घालतात.

लाखेरांची घरां दोंगुल्लेचे देंवतेर आसतात. नवीं खेडीं वसयतना तो जागो शुभ काय अशुभ हाची ते खात्री करून घेतात. तेखातीर कांय जाणटे लोक दोन कोंबे घेवन नव्या जाग्यार वतात आनी त्या जाग्यार एक वयलेवटेन आनी दुसरो सकयले वटेन कोंडून दवरतात आनी तांचे मदीं ते राती थंय न्हिदतात. वयल्या कोंब्यान पयलीम साद घालो आनी सकयले वटेनच्या कोंब्यान ताका साथ दिली जाल्यार तो जागो शुभ मानतात. नव्या जाग्यार ते नवी रांदन हाडटात. तांच्या मुखेल्यांचे घर खेड्यामदीं आसता. खेड्याचेर कोणाचोय हल्लो जाल्यार नायकाच्या घराक राखण मेळची ह्या हेतान ताचें घर मदीं बांदतात. लाखेरांची घरां जमनीपसून तीन ते चार फूट उंचायेचेर आसतात. घरां बांदपाक जरी तांणी लांकूड आनी कोंडे हांचोय उपेग केलो तरी मोड सारकिल्ल्या अरिश्टांक तोंड दिवपाइतली तीं घटमूट आसतात. लाखेरांच्या घरांत कोंडे आनी वेत हांच्यो बुटयो, मातयेच्यो पराती, दुदयापसून तयार केल्ल्यो पळयो आनी विणपाची तेचपरी शेतांतलीं अस्त्रां इतलोच तांचो संवसार आसता. शीत हें तांचें मुखेल अन्न आसून ते कंदमुळां, भाजयो तशेंच जायत्या जनावरांचें मांस खातात. ते एक प्रकारचे सोरोपय खातात. फिफारिया नांवाचें एक धवें सवणें तांकां खूब मानवता. लाखेर लोक आपल्या देवाक खझंगपा(सगळ्यांचो बापूय) अशें म्हण्टात. तो मळबांत वा खिसांग नांवाच्या दोंगराचेर रावता असो तांचो समज आसा. खझंगपाचें दुसरें नांव पछपा आसून ताचो अर्थ जाण्टो असो जाता. हो देव मनशावरीच आसता आनी मनशाचे सगळे गूणधर्म तांच्यांत आसतात असो तांचो समज आसा. तेभायर ते झंग आनी ल्हुराऱ्हिपा ह्या देवांक भजतात. जल्म, मरण, लग्न, पेरणी अशा प्रसंगावेळार ते भुतांक बळी दितात. दुयेंत मनशाक वखद दिवचेपरस मंत्र-तंत्र चड करतात.

लाखेरांमदीं एकाच कुळांत लग्न जावंक शकता,तेचपरी एके बायलेक दोन घोवांपसून जाल्ल्या सवतीभावंडां मदींय लग्न जावंक शकता. पूण आतेभयणीकडेन मात लग्न जायनात. तांचेभितर जरी चडशे प्रेमविवाह जाले तरी सादारणपणान चल्याचे आवय-बापूय लग्नां थारायतात. चल्याच्या आवय-बापायन चली सोदून काडली म्हण्टकच नात्यांतले एके बायलेक चलयेगेर धाडून तिचो बापूय चली दिवपाक तयार आसल्यार पळयता. तशें आसल्यार मध्यस्थाकडल्यान चलयेच्या आवय-बापायकडेन डाओ नांवाचें शास्त्र धाडटात. डाओ हें शुभ सपनाचें प्रतीक मानतात. डाओ घेतकच चलयेच्या आवय- बापायक बरें सपन पडल्यार ते चल्याचें स्थळ मान्य करतात. वायट सपन पडल्यार तें स्थळ न्हयकारतात. लग्नाच्या पयल्या दिसा व्हंकलेच्या आनी न्हवऱ्याच्या घरा सोरो पियेवन लग्नाच्या विधीक सुरवात जाता. दोनय पक्ष आपआपल्या घरा दुकर कापतात आनी जित्या मांसाची अदलाबदल करतात. उपरांत व्हंकलपावणी न्हवऱ्यागेर येता. थंय न्हवरो-न्हंकलेक सोऱ्याच्या आयदनां कुशीक बसयतात. उपरांत एक मनीस सोऱ्याचो दोणो घेवन तांतूत केंसांत खोवपाचे गांच बुडयता तो सोरो तांकां पियेवंक दिता. ह्या विधीक टिपाणी अशें म्हण्टात. हो विधी कोंब्यान साद घालचे आदीं करपाचो आसता. तेमेरेन व्हंकलेक सोरो पियेंवक मेळना. हे कार्यावळी उपरांत व्हंकल-न्हवरो सोरो पियेतात आनी सगळ्या लोकांमदीं भरसून नाचपांत-गावपांत वांटो घेतात. निमाणें व्हंकल बापायच्या घरा वता. लग्नाउपरांत उण्यांत-उणो एक म्हयनो तरी न्हवरो-व्हंकलेक एकठांय रावंक मेळना. हो सगळो विधी सोंपतकच एक व्हड मेजवानी आसता आनी ती सतत तीन दीस चलता. तांचेभितर घटस्फोटाची चाल आसा. तेचपरी विधवेकय लग्न करूंक मेळटा. देर आनी विधवा भावज आसल्यार तांचें परत लग्न करूंक येता. तेचपरी मांवय आपले विधवा सुनेकडेन लग्न जावंक शकता. विधवेन देराकडेन लग्न जायत जाल्यार तिच्या कुळारच्या मनशांनी मोल दिवंचें पडटा. विधवेक भुरगीं नासत जाल्यार तिची आस्पत तिच्या धाकट्या देराक मेळटा. तांचेमदीं मेल्ल्या मनशाक पुरतात. मेल्ल्या मनशाचो सोयरो मड्याक हून उदकान न्हाणोवन केंसांक तेल लावन उपरांत ताका कपडे घालतात. मडें कोंड्याचे निसणीक बांदून ती निसण घरा फाटले वण्टीक तेंकून उबी दवरतात. मड्याचे तकलेर एक ल्हानशी फळी दवरून तीचेर शीत आनी उकडिल्लीं तांतयां दवरतात. मड्याच्या आत्म्याक जनावराच्या जिवांचो सांगात मेळचो देखून रातचीं जायतीं जनावरां मारतात आनी रातभर इश्टांवांगडा जागर करतात. मडें दोन वा तीन दीस घरांत दवरतात. तिनय दीस ताच्या तोंडांत सोरो,मांस आनी शीत घालतात. ते पुराय रातीं धोल वाजोवन जागरण करतात. मड्याचो आत्मो सुखान अथिरवीक म्हळ्यार सर्गांत वचचो हो ह्या विधीचो हेत आसता. तांचो निमाणो संस्कार सदांच सांजवेळचो आसता. मडें मेल्ल्या मनशाच्या घरामुखार वा रस्त्यार पुरतात. ताका गाड निळ्या कोराचें लुगट गुठलायतात. गांवांतले तरणाटे फोंड मारतात आनी मडें फोंडांत दवरतात. मरणां उपरांतच्या संस्कारांत मेल्ल्याच्या मामाक बरेंच काम आसता. हे लोक मेल्ल्या मनशाचें यादस्तीक बांदतात. यादस्तीक बांदसर थंय जेवण दवरतात. तेचपरी थंय खांदयो आशिल्लो खूंट पुरतात. ते खांदयेर ऊंस, लिंबू आनी हेर फळां लोंबकळायतात. तेचपरी निकोटिनाच्या उदकान भरिल्लो एक दुदी थंय दवरतात. ह्या खुंटा शेजारच आनीक एक खूंट पुरून ताचेर मड्याखातीर मारिल्ल्या जनावरांच्यो तकल्यो दवरतात. टोळीमुखेल्याक मरण आयल्यार पुराय गांवाक तीन म्हयने सुतक पाळचें पडटा. ह्या काळांत मेल्ल्या मनशाचे सोयरे न्हयनात वा केंसांक तेलूय लायनात. हे लोक झूम पद्दतीन शेतवड करतात. ही शेतवड एका जाग्यार एकच वर्स करतात आनी सात -आठ वर्सां ती सुवात पडींग दवरतात. शेताक जागो पळोवचे पयलीं शकून-अपशकून पळयतात. शेतांत तांदूळ, कापूस, मको,कड्डण,भाजीपालो हीं पिकां काडटात. तेभायर वीणकाम,वेतकाम, कोंड्याची कामां,नुस्तेमारी हे वेवसाय करतात. तांच्यो बायलो वीणकाम आनी लुगटां रंगोवपाचें काम करतात. हे लोक शिकारय करतात. तांणी वागाची शिकार केल्यार ते चाकेइ ह्या नांवाचो विधी करतात. हो विधी दुस्मानाच्या तकल्यांची पुजा करपासारकोच आसता. ही पुजा केली ना जाल्यार वाग पिडा पातळायता असो तांचो समज आसा. गाय,दुकर,सुणीं,मिथुन,कुकडां आनी पारवे ह्या जनावरांक ते पोसतात. हातूंत मिथुन हें सगळ्यांत म्हत्वाचें जनावर. लग्नांत चलयेचें मोल ते मिथुनांत दिसता. तांच्या दुदाचो मात ते उपेग करीनात. ते तांदळापसून सहम नांवाचो सोरो तयार करतात. मिथुनाच्या शिंगापसून ते सोऱ्याचे पेले तयार करतात. हे पेले टोळीमुखेली आनी खानदानी लाखेरीच वापरतात. सामान्य लोक सोरो पियेवपाखातीर कोंड्याच्या नळयांचो उपेग करतात. बायलो-दादले निकोटिनाचें उदक पियेतात. आधुनिक काळांत, येरादारीच्या संपर्कावरवीं, सगळ्याच आदिवासी जाती-जमातींचो कायापलट जावंक लागला. पारंपारीक चालीरिती सदळ जावंक लागल्या. आधुनिक समाजाची वाटचाल विज्ञानीक दिकेन जावंक लागल्या, हे वाटचालींत बरेंच कितें पोरणें शेणूंक लागलां आनी नवें घेवप जावंक लागलां. लाखेर जमातय ह्या बदलाक आडवाद उरूंक ना.