व्हाल लॉग्सडॉन फिच

व्हाल लॉग्सडॉन फिच हाचो जल्म 10 मार्च 1923, मेरिमन – नेब्रास्का ह्या दिसा जालो. अमेरीकन भौतीकशास्त्रज्ञ. ताका ल्हानपमासावन रसायनशास्त्राची आवड आशिल्ली. अमेरीकन लश्करांत आसतना दुसऱ्या म्हाझुजाच्या काळांत ताका लॉस अलॅमॉस (न्यू मेक्झिको) अणुबॉंब प्रकल्पांत काम करपाखातीर धाडलो आनी तेन्नाच ताचो भौतीकशास्त्र ह्या विशयाकडेन संबंद आयलो. जुलय 1945त ताणें अलामोगोर्डोच्या 509 बॉंबहल्लो गटान घेतिल्ल्या चाचण्यांनी आनी मुळावे अणुबॉंब चाचणेंत वांटो घेतिल्लो. मॅक्गिल विद्यापीठांतल्यान ताणें 1948त विद्युतव अभियंत्रिकी ह्या विशयांतली पदवी आनी कोलंबिया विद्यापीठांतल्यान 1954 भौतीकशास्त्र ह्या विशयांतली डॉक्टरेट मेळयली. 1953- 54त कोलोंबिया विद्यापीठांत निर्देशक म्हणून काम करतकच तो प्रिन्सटन विद्यापीठांत अध्यापन करपाखातीर गेलों आनी थंय 1960 सावन भौतीकशास्त्राचो प्राध्यापक म्हणून काम करता. 1976त ह्या विद्यापीठाच्या भौतीकशास्त्र विभागाचो तो अध्यक्ष जालो.

विद्युत चुंबकीय अविश्कारांखातीर तीन तरांच्या समितीचें पालन करतात, अशे फिच आनी क्रेनिन हांचेपयलीं सिद्द जाल्लें. ह्यो तीन तरांच्यो सममिती अशो : 1) द्रव्य आनी प्रतिद्रव्य हांचेमदलीं सममिती (देखीक- इलॅक्ट्रॉन आनी पॉझिट्रॉन), 2) मूळ घडणूक वा वस्तू आनी तिचे हारशांतलें प्रतिबिंब हांचेमदलीं सममिती उर्फ समता आनी 3) अग्ररामी आनी प्रतिगामी काळ हांचेमदली सममिती.

गुरुत्वाकर्शण आनी आणवीय स्तरावयले मूलकण (देखीक- प्रोटॉन, न्यूट्रॉन आनी मॅसॉन) ह्याच सममिती तत्वांचे पालन करतात अशें दिशिल्लें. पूण मूलकणांच्या क्षयासारक्या दुबळ्या परस्पर क्रियांनी हातूंतली हारशांतल्या प्रतिबिंबाच्या स्वरुपांतली सममिती आसना अशें टी.डी.ली आनी सी.एन्.यांग हाणीं पयलीं प्रयोगन 1957त सिध्द केलें. ज्या तत्वाचें उल्लंघन जाला त्या तत्वांप्रमाण खंयचीय खाशेली भौतीकीय परस्परक्रिया शक्य आसल्यार तिचें हारशांतले प्रतिबिंबरुपी व्युन्क्रमी रुप लेगीत शक्य आसूंक जाय असो अर्थ जाता. मूळ परस्परक्रिया आनी तिचें हारशांतलें प्रतिबिंब हांचेमदीं वामावर्ती आनी दक्षिणवार्ती सममितींचो आस्पाव जाता. म्हणजेच सैम ह्या दोन प्रकारामदीं भेदभाव करिना अशें कळटा. ह्या सोदाक लागून अशें स्पश्ट जालें, तीन सममिती तत्वांमदल्या दोन सममिती तत्वांचें एकाच वेळार उल्घन जावप शक्य आसा.

एका समिमीताच्या उलंल्घनाक लागून जाल्लो परिणाम दुसऱ्या सममिताच्या योग्य उल्लंघनाक लागून भरुन कांडू येता. ताका लागून असल्यो सगळ्यो मुळाव्यो परस्परक्रिया काल व्युतक्रमणाखातीर सममित आसूंक जाय असो निश्कर्श काडूं येता. ह्या सोदाक लागून अशें सिद्द जालें, वामावर्ती आनी दक्षिणावर्ती सममितींचे जाल्लें उल्लंघन द्रव्यासुवातेर योग्य प्रतीद्रव्य वापरुन भरुन काडूंक जावचेंना. हाचेवयल्यान हाचो अर्थ असो जाता. काल व्युतक्रमण परस्परक्रियांखातीर अविश्काराची सममिती उरचीना. विश्र्वाचे उत्पतीच्या वेळार आसपी परिस्थीतीचें स्पश्टीकरण करपाखातीर हो सोद म्हत्वाचो.

फिच आनी क्रोनीनी हाणीं अशा क्षय क्रियांचो जेन्ना अभ्यास केलो, तेन्ना तांका अशें दिसलें, चडशा सगळ्या परस्परक्रियांनी जरी ह्या सममितींचे उल्लंघन जायत नासलें, तरी कांय अल्पसंख्या परस्परक्रियांनी अशें उल्लंघन जायतूच आसता आनी ते खातीर तांकां निश्र्चीत पुरावोय मेळ्ळा. ह्या सोदाक लागून हें स्पश्ट जालें, विश्र्वाचें सुर्वेक जो म्हास्फोट जालां अशें मानलां, त्या वेळार द्रव्यांचे प्रमाण प्रतीद्रव्यापरस चड जाता. ताका लागून ह्या द्रव्यांनी परस्परक्रिया जावन तें नश्ट जावपाचो प्रस्न उपरासना. फिच आनी शिकागो विद्यापीठांतलो भौतीकशास्त्रज्ञ जे. डब्लू क्रेनीन हाणीं ब्रुकहॅवन नॅशनल लॅबोरेटरींत (न्यूयॉर्क) अक्रिय K- मेसॉनांतल्या क्षयाविशीं केल्ल्या प्रयोगावरवीं मुळाव्या सममितींच्या तत्वांच्या जावपी उल्लंघनाचो सोद लायिल्लेखातीर ताका 1980 वर्साचो भौतीकशास्त्राचो नॉबेल पुरस्कार वांटून मेळ्ळो. ताका कितलेशेंच भोंवमान मेळ्ळ्यात.