मातृका

लोकमाता हे क्षुद्र देवता. हांची संख्या सात, आठ, णव, चवदा, सोळा अशी आसा. ह्यो विंगड विंगड देवांच्यो शक्ती आशिल्ल्याचें सांगलां. ब्राह्मी, माहेश्र्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इंद्राणी आनी चामुंडा ह्यो अनुक्रमान ब्रह्या, शिव, स्कंद, विष्णु, यम, इंद्र आनी आयुधां आपणायतात. तांची मुखांय स्वामीभशेन आसतात. सात मातृकांचीं नांवां अशीं.

ब्राह्मी माहेश्र्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डाः सप्त मातरः ।।

ह्या सात मातृकांभितर महालक्ष्मीचो आस्पाव करतकच त्यो अश्टमातृका जातात. कांय लोक तातूंत महाल7मी बदला योगेश्र्वरी वा चर्चिका हांचो आस्पाव करतात.

मातृकांचे उत्पत्तीविशीं एक कथा आसा ती अशी- अंधकासुर दैत्य हाणें पल्या तपाच्या सामर्थ्यान बळिश्ट जावन त्रैलोक्य जिकन कैलासाचेर चाल केली. ताका कैलास जिकून पार्वतीय मेळोवपाची आशिल्ली. पार्वतीचेर हात घलिनाफुडें शंकराचें आनी तांचे खर झूज जालें. त्या झुजांत शंकराच्या बाणांनी अंधकासुर जखमी जालो. ताच्या आंगांतल्यान रगत व्हांवपाक लागलें. त्या रगताच्या दरएका थेंब्यांतल्यान राक्षस तयार जाले. त्या सगळ्यां वांगडा शंकराक एकट्याक तोंड जिवप जड जालें तेन्ना ताणें आत्मतेजांतल्यान 190 मातृकांचो गण उत्पन्न केलो. ह्यो मातृका त्या राक्षसांचें रगत पिवपाक लागल्यो. पूण राक्षसांची उत्पत्ती चालूच उरली. तेना विष्णु, शिवाच्या आदाराक आयलो नी ताणें आपल्या आंगांतल्यान शुष्क रेवती नांवाची एक मातृका तयार केली. तिणें अंधकासुराचें रगत पिवन ताका मारलो. मातृकांक नेमून दिल्लें काम सोंपतकच त्यो आपलें भक्ष्म सोदपाखातीर भोंवपाक लागल्यो. सगळेकडलें भक्ष्य सोंपतकच त्यो शिवाम्हर्यांत गेल्यो. पूण थंयलेगीत तांकां निर्शेवणी येतकच त्यो त्रैलोक्यभर भोंवन जीवसृश्ट खावपाक लागल्यो. ताकालागून रोखडीच पुराय धर्तरी सोंपतली असो देवांक भंय दिसूंक लागलो. तेन्ना शिवान नृसिंह रूप घेवन कांय अघोर नव्यो मातृका तयार केल्यो. विष्णुनूय कांय मातृका उत्पन्न केल्यो, ह्या नव्या मातृकांनी , पोरन्या 190 मातृकांचो नाश केलो.

अशेच तचेच्यो कांय कथा पुराण, अद्भुत रामायण ह्या ग्रंथानी आसात.

मातृका ह्यो मनशाच्या वायट वृत्तींचेयो प्रतिनिधीय मानल्यात. योगेश्र्वरी, वैष्णवी, ब्राह्मी, कौमारी, ऎंद्री, दंडधारिणी आनी वाराही ह्यो काम , राग ,मद, मोह, मत्सर, पैशुन्य आनी असूया हांचेयो प्रतिनिधी आसात.

वर्णमाळेंतल्या सगळ्यावायट वृत्तींकूय अक्षरमातृका अशेंय म्हळां. कलकत्ता हांगाचे कालीदेवीच्या गळ्यांत राक्षसांच्या मुंडांची 52 रुंडांची रुंडमाळ दाखयल्या. हीं 52 रुंडा म्हळ्यार वर्णमाळेंतल्या 52 अक्षरांचीं प्रतिकां आसात अशें सर जॉन वुड्राउ हांचें मत आसा.

वेरूळ, कुंभकोणम्, बेलूर, अमरकंटक, ऎहोळ ह्या सुवातींनी मातृकांच्यो मूर्ती आसून , तांचे राखणेखातीर एके वटेन वीरभद्र आनी दुसरे वटेन गणपती उबो आसता. नर्मदेचे देगेर मांधाता दोंगरावळींत एक मातृकादेवूळ आसा. दक्षिणेंत तमिळनांडूंत चक्रपल्ली गांवांत सात मातृकांचें देवूळ आनी सात शिवलिंगां आसात. बुलढाणा जिल्ह्यांतल्या तारापूर ह्या गांवच्या देवीमंदिरांतूय सात मातृकांच्यो मूर्ती आसात.पुण्याच्या लागसार आशिल्ल्या यवत गांवांतल्या यवतेश्र्वराच्या देवळांत मातृकांच्यो मूर्ती आसात. गुरातांतल्या तिलकवाडा ह्या गांवांतूय एक सप्तमातृकांचें देवूळ आसा. मध्य प्रदेशांतल्या उदयगिरीच्या लेण्यांनी सात मातृकांच्यो मूर्ती खोदल्यात. बेसनगर हांगा सगळ्यांत सुंदर अशो सात मातृकांच्यो मबर्ती आसात.

महाभारताच्या शल्यपर्वांत लंबपयोधर आनी विशिरा मातृकांचे उल्लेख आयल्यात. इनामगांव हांगाच्या उत्खननांनी लांब थानांच्यो , शीर नाशिल्ल्यो आनी बैलाचेर बशिल्ल्यो कांय बायलमूर्ती सांपडल्यात. कांय अभ्यासकांच्या मतान त्यो मातृका मूर्तीच आसात. गोवाहना वा बैलाचेर बशिल्ले मबर्तीचें नांव महाभारतांत शकुनी अशें दिलां. ह्यो सगळ्यो स्कंद परिवारांतल्यो देवता आसून , त्यो बालघातक म्हूण भिरांकूळ थारल्यात.

मातडकांचो शिवाचे आराधनेकडे संबंद आसा. मंगल कार्याच्या वेळार मातृकापूजन करतात. तेन्ना पयलीं सांगिल्ल्यो ब्राह्मी आदी सात मातृका पूजतात तशेच तांचेबरोबर गौरी आदी सोळा देवता पयलीं पूजतात. मागीर गणपती, दुर्गा, क्षेत्रपाल आनी वास्तोष्पती ह्यो चार देवताय तांचेवांगडा पूजतात.