वतनदारी

वतनदारी : भारतीय समाज वेवस्थेंत पारंपारीक रितीन चलत आयिल्ली येणावळ म्हळ्यार वतन. गांव वा देशकारभारांत वेगवेगळ्या मळार थरावीक रितीचें योगदान करपी अधिकारी आनी सेवक हांकां तांच्या कामाखातीर मेळिल्लो मोबदलो, हक्क वा अधिकार, ह्या रुपांत ह्या वतनाचो उदय जालो. वतन घेवपी मनशाक वा घराण्याक वतनदार म्हण्टात आनी हे एकंदर वेवस्थेक वतनदारी म्हण्टात.

सुरवेक ग्रामसंस्थांचो कारभार चलोवपी जाळवणदारांक तांचे सेवेचो मोबदलो म्हणून पिकावळ वा जमीन हांच्या रुपांत मोबदलो दिवप जातालो. फुडें राज्यवेवस्था, धर्मवेवस्था हांचो कारभार पळोवपी कारभाऱ्यांक वतनदारी दिवपाची प्रथा शासनवेवस्थेंत स्विकारली.

वतनदारीचे दोन मपखेल प्रकारल मेळटात - एक, राजाक गरज पडटा तेन्ना लश्करी वा हेर आदार करपाचे अटीचेर जीं वतनां दितात, तीं सरंजामशाय वतनां आनी दुसरो, गांव कामगारांक गावस्की म्हळ्यार गावसभेकडल्यान ग्रामवेवस्थेच्या विशिश्ट कामाक मेळटात तीं वतनां. हाचेभायर बलुतेदार म्हळ्यार वेगवेगळे कारागीर - कामगार, गांवाखातीर जे विशिश्ट सेवा करतात, तांकां शेतरऱ्याकडल्यान कायम स्वरुपांत थाराविक धान्य मेळटा.

भारतांतले सामाजिक वेवस्थेंत वतनदारी केन्नासावन सुरू जाली हें निश्र्चितपणान सांगपाक मेळना. कांय अभ्यासकांच्या मतान ती इसवी सनाचे सुरवातेकसावन अस्तित्वांत आयली. उपरांत मध्ययुगांत सरंजामशायेच्या विकासावांगडा चड घट जाली.

ग्रामसंस्थेंतल्या कारभारांत कांय अधिकारपदां कांय कुळांकडे वंशपरंपरेन दिताले आनी त्या कुळांक कांय जमीन कायमची इनाम दिवपाची चाल आशिल्ली. तेखातीर त्या त्या कुळांतले अधिकारी आपआपलीं कामां दक्षतेन करताले. यादव काळापयलीं ही संस्था वेवस्थित कार्यरत आशिल्ल्याचे दाखले शिलालेखांतल्यान आनी तांब्यापटांतल्यान मेळटात. यादव काळांत (९८० - १३१८) वतनदारी पद्दत पुरायपणान प्रस्थापित जाल्ली दिसता.

ग्रामवेवस्थेंत पाटील हो सगळ्यांत व्हडलो वतनदार. तसो राज्यांतलो सगळ्यांत श्रेश्ठ आनी मातबर वतनदार म्हळ्यार देशमुख वा देशग्रामकूट. पाटील हो जसो गांवाचो राजा तसो देशमुख आपल्या हाताखालच्या प्रदेशाचो नायक.

वतनदार हे लोकांचे प्रतिनिधी म्हणून लोकांखातीर काम करपी आशिल्ल्यान लोक तांकां मान दिताले. वतनदारांकूय आपल्या वतनाचो आनी आपल्या अधिकारपदाचो व्हड अभिमान दिसतालो.

ग्रामसंस्था ही दर एका गांवांत आसून तिचो कारभार ग्रांमपंचायत नांवाची सभा करताली. उपरांत मात ही वेवस्था मात्शी बदलली आनी ग्रामीण वाठारांनी देशकसत्ता आयलूी. देशमुख, देशपांडे, पाटील, कलकर्णी, चौगुलो आनी मुखेल ग्रामस्थ हांकां सगळ्यांक मेळून 'देशक' म्हण्टाले. गांवच्या कारभारा खातीर ज्यो सभा भरताल्यो तातूंत बारा बलुतेदार, शेतकामती, जोशी ह्या सगळ्या जानपदस्थ लोकांचो आस्पाव जाता. हातुंतले सगळे वतनदार आसताले. ताका लागून राजसत्ता बदलली जाल्यार अधिकारी बदलताले. पूण लोकवेव्हाराचो खांबो आशिल्ली वतनदार मंडळी कायम आसताली. तेखातीर यादवांचे शिमेंत परमार, होयसळ, शिलाहार, काकतीय ह्या वंशांतल्या राजांनी मदीं मदीं लुडबूड केली वा यादवांक कांय प्रसंगांचेर कांय प्रदेश सोडचे पडले; तरी स्थानिक कारभारांत व्हडलोसो गोंदळ जालोना. त्या काळांत देशाच्या हिताची सगळ्या धडणुकांची नोंद वतनी अधिकारी दवरताले. यादवां उपरांत मुसलमानी अंमल (१२१८ ते १७०७) आयलो आनी दक्षिण हिंदुस्थानांत, मध्ययुगांत बहमनी सत्ता (१३४७ ते १५३८) आनी फुडें तिचे पांच शाह्यांत - आदिलशाही, कुत्बशाही, निजामशाही आनी इमादशाही अशी वांटणी जाली. पूण वतनदारींत चडशे बदल जाले नात. कारण राजसत्ता बदलली तरी स्थानिक कारभारांत व्हडलोसो बदल जालो ना. मुसलमानांनी हीं सगळीं वतनां चालू दवरल्यांत. मराठेशाहींत हे वतनसंस्थेंत चड बदल जालो ना तरी शिवाजी महाराजान देशमुख - देशपांडे हांचीं वतनां जप्त करून वेतनपद्दत हाडपाचो यत्न केलो आनी येणावळ एकटांय करपाखातीर ताणें देशमुख - देशपांडे हांचेर पातयेवन राविनासतना कमाविसदार, महालकरी, सुभेदार अशा पगारी अधिकाऱ्यांची नेमणूक केली. सगळींच पोरनी वतनां काडलींनात पूण नवीं वतनां दिलींनात. शिवकाळांत वतनसंस्थेंची स्थिती मात्शी वेगळी आशिल्ली. त्या काळांत राजसत्ते फाटोफाट देशकसत्ता म्हळ्यार देशमुख, कुळकर्णी, देशकुळकर्णी, पाटील, बलुतेदार ह्या वतमदारांचे अधिकार आशिल्ले.शिवकाळांत उपरांत सरंजामशायेक सुरवात जाली. शाहू छत्रपतीच्या काळांत एकाद्र्या सरदारान नवो प्रदेश जिकल्यार तो ताकाच जहागीर म्हणून दिवपाची चाल सुरू जाली. ताका लागून उपरांत पेशवायेंत मराठी साम्राज्याचो विस्तार जावनूय हे सरंजामशायेक लागून एकसुत्री राज्य उरलें ना आनी स्वतंत्र संस्थानां तयार जालीं. उपरांत ब्रिटीशांनी हिंदुस्थान घेतकच इंग्लीश अंमलांत हीं संस्थानां कायम दवरलीं. ग्रामसंस्थेंतलो पाटील, कुळकर्णी, महार हीं वतनां तशींच चालू दवरलीं. पूण देशमुख - देशपांडे हांचीं सरंजामी वतनां काडलीं.फुडें स्वातंत्र्या उपरांत भारतांत संस्थानांच्या विलीनीकरणा वांगडा सगळीं वतनांय सोंपलीं. कुळकर्णी, पाटील, चौगुलो, देशमुख-देशपांडे, महार ,महाजन हांच्या वतनाविशींचे हक्क आनी कर्तव्यां अशीं आशिल्लीं-

कुळकर्णी

: प्राचीन ग्रामसंस्थेतलो एक अधिकारी आनी वतनदार, सद्याचो तलाठी. ताच्या वतनाक 'लिखनवृत्ती' म्हण्टाले. गांव - पाटलाचो लेखक - मदतनीस ह्या नात्यान गांवाचे येणावळीचो हिशोब दवरपाचें काम कुळकर्ण्याकडे आसतालें. कुल - करण ह्या सामासिक शब्दावयल्यान कुळकर्णी हो शब्द आयला आसुंये. कुल म्हळ्यार जमनीचो भाग वा शेतकरी आनी करण म्हळ्यार लिखनवृत्ती कुळवार हिशोह बरोवपी तो कुळकर्णी. हाका पटवारी वा पांड्या अशेंय म्हण्टात. कुळकर्णी चडकरून ब्राह्मण आसताले पूण प्रभू, मराठे, लिंगायत आनी मुसलमान ह्या ज्ञातींनीय कुळकर्णी वतनदार मेळटात. शिवकाळांत तांकां दोन रग, जोतें, मुंडासो, धोंतराचो जोड, लेंस, चादर तशेंच गांवांतल्या धंदेवाल्यांकडल्यान तेल, पानां, सुपारी, गोड, केळीं मेळटालीं. गांवाचें दप्तर, शिवाराचें कमाल क्षेत्र, आकार आनी वर्णन हांचो आकार, शेतवारपत्रक, लावणीपत्रक, पडपत्रक, वसुली - बाकी पत्रक तांची फाळणी आनी जमाखर्च, गोरवां आनी मनशांची गणती अशीं लेखी कामां तो करतालो. कुळकर्ण्याचो सामाजिक दर्जो बरो आसतालो.

पाटील : प्राचीन ग्रामसंस्थेंतलो गांवचो मुखेल वतनदार अधिकारी. 'पट्टकील' ह्या संस्कृत शब्दावयल्यान पाटील हो शब्द आयला. ताचे उपरांत पाटैल, पाटेल, पाटील ह्या क्रमान तो शब्द प्रचारांत आयलो. तज्ञांच्या मतान, पाटीलकी हें वतन जमनीचे नांगरटी वांगडाच जल्माक आयलें. पाटलाक ग्रामसंस्थेंत प्रदेशाप्रमाण मान मेळटालो. पटलाक गांवपाटील वा पाटील - मुकादम अशेंय म्हण्टाले. पाटील घराण्यांत सगळेच पाटील आडनांव लायताले, पूण पाटीलकी भोगपीच खरो पाटील आसतालो. पाटीलकीहें वतन म्हार, मुसलमान, ब्राह्मण, कुणबी ह्या जातींनीय आशिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. देशमुखी फाटल्यान पाटीलकीक म्हत्व आशिल्लें आनी तांचें वतनूय वंशपरंपरेन चलतालें.

पयलींच्या काळांत पाटील हो गांवचो राजाच आसतालो. महाराष्ट्रांत प्रदेशाप्रमाण वेगवेगळीं नांवां आसात. कोल्हापूर - सांगली संस्थानांत ताका 'चौधरी कामगावुंड' म्हण्टाले, कोंकणांत चौगुला आनी हेरकडे पाटील म्हण्टाले. जातपाटील, सरपाटील, जडेपाटील अशेय भेद आसात. हाचे भायर पोलीस पाटील आनी मुलकी पाटील अशीय कामाची वांटणी एकाद्र्या गांवांत आसताली. पाटील हो गांवचो मुखेल आसून, ताचेकडे मुलकी, दिवणी आनी फौजदारी अधिकार आसताले. गांवचो सारो वसूल करप ही पाटलाची जबाबदारी आसताली. एकाद्र्या वर्सा रक्कम जमलीना जाल्यार ती पाटलाकूच भरची पडटाली. गांवची सुवेवस्था दवरून शांतिकाय राखप पाटलाचें काम आसतालें, गांवांत पीक, बलुतेदाराच्यो अडचणी, वतनदार, समाजीक संस्थांची वतनां, झगडीं हांची देखरेख आनी निवारण हीं पाटलाचीं मुखेल कामां आसतालीं. हाचेभायर सरकारी हुकमांची अंमलबजावणी, गांवांत येवपी - वचपी लोकांची खबर मेळोवप हीं कामां आसतालीं. म्हार, कुळकर्णी आनी पोतदार हांचेवतीन पाटील कामां करतालो. ह्या कामाखातीर पाटलाक वर्सुकी मुशाहिरा मेळटालो. विंगड विंगड समारंभांच्या प्रसंगांनी शिगमो, दसरो, पाडव्या दिसा पाटलाचो मान पयलो. भोसले, दाभाडे, पवार, गायकवाड, शिंदे, होळकर ह्या सरदारांनी संस्थानां निर्मिली तरी ते पाटीलकीक घवन बसले आनी तांणीं नवीं पाटील वतनां संपादन केलीं. स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळांत हें पद नांवापुरतेंच उरलें.

चौगुलो

: प्राचीन ग्रामसंस्थेंतल्या गांवांची वेवस्था दवरपाच्या कामांत पाटलाक आदार करपी एक वतनदार अधिकारी. चौगुलो म्हळ्यार चार कुळां बाळगुपी ह्या मूळ शब्दावयल्यान हो शब्द आयला. देशचौगुलो असोय ताचो उल्लेख करतात. चडकरून हो कुणबी आसतालो पूण कोणाय वतनदाराक पयलीं आपल्या वतनाचो वांटो दुलऱ्याक दिवपाचो वा विकपाचो हक्क आशिल्ल्यान वाणी, मराठा, ब्राह्मण, लिंगायत ह्या जातींनीय चौगुलो वतनाची परंपरा मेळटा. गांवच्या एकंदर जमनीचो पंचविसावो वांटो पाटील, कुळकर्णी आनी चौगुलो हांकां इनाम म्हणून साऱ्याबगर दिवपाची चाल आशिल्ली. हाचेभायर तांकां दुसरेय हक्क आसताले. गांवांतले गुदांव हांची वेवस्था ताचेकडे आसताले. चौधरी आनी चौगुलो हे सादारणपणान एकाच दर्जाचे वतन आशिल्ले. महाळ - नाईक हे वतनदार भिल्ल, रामोशी वा कोळी आसताले.

देशमुख - देशपांडे आनी देसाय

: हे वतनदार उच्च श्रेणींतले आसून वंशपरंपरेन आपलीं कामां सांबाळताले. देशमुखी म्हळ्यार लश्करी आनी फौजदारी अधिकार. देशमुख परगण्याचें सरंक्षण करपी. झुजावेळार पाटील आनी देशमुख - देशपांडे हांणीं अमूक इतकें सैन्य सरकाराक पुरवचें असो करार आसतालो. गांवांत वसणूक करप, शेती आनी उद्देगधंदे सुरू करप आनी मध्यवर्ती सत्तेक विशिश्ट सारो एकठांय करून दिवप हीं देशमुखांचीं मुखेल कामां आसतालीं. कर्नाटकांत देशमुख - देशपांडे हांकांच अनुक्रमान 'नाडगावुडा' आनी 'नाडकर्णी' म्हण्टाले. तांचेकडे थोडें सैन्य आसतालें आनी त्या लश्करी बळग्याचेर ते गढ्यो, कोट बांदून रावताले. पाटील - कुळकर्ण्याभशेन परगण्याचे पंचायतींत ताकाय भेट, पुडवें, तेल, तूप अशो वस्तू चड अदीसक प्रमाणांत मेळटाल्यो. ताच्या हाताखालचो 'मोहरीर' नांवाचो एक कारकून, परगण्याचें जमाबंदीचें काम पळयतालो. कोंकणांत आनी कर्नाटकांत हें काम देसाय हे वतनदार करताले. देशपांडे - देसाय हे देशमुखाच्या हाताखालचे वतनदार आसताले. कांय कडे देशपांड्यांकूच देशकुळकर्णी अशेंय म्हण्टाले.

म्हार वतन

जागत्या, वेसकर हे म्हारकेच्या कामाचे पोटविभाग आशिल्ल्यान खूब कडे हीं सगळीं कामां त्या वेळार म्हार करताले आनी तिनूय प्रतींचे बलुते तांकां मेळटाले. म्हार जागले हे पाटील कुळकर्ण्याचे हरकामे शिपाय. सरकारी कामाच्या निमतान ज्या मनशाची तांकां गरज लागताली, ताका आपोवप, गांवांत कोणूय परकी मनीस आयल्यार; जल्म, मरण वा गुन्यांव जाल्यार; सरकारी मालमत्ता, झाडां हांचो इबाड जाल्यार वा सरकारी सुवातीचेर कोणेय अतिक्रमण केल्यार तेविशींची खबर पाटील - कुळकर्ण्याक दिवप; गांव नितळ दवरप; गस्त घालप; सरकारी कामानिमतान पाटील - कुळकर्ण्यावांगडा परक्या गांवांत वचप; गांवचो वसूल, कागदपत्रां आनी सरकारी सामान ठाण्यांत वा दुसऱ्या गांवांत पावोवप; पलटणीचो बंदोबस्त, सरकारी अंमलदारांची सरबराय ह्या कामांनी पाटील - कुळकर्ण्याक आदार करप हीं कामां म्हार जागले करताले.

जागले वतन हें अवलच्या महार वतनाचो एक पोटभाग आशिल्ल्यान हें काम म्हाराचें आनी तें काम जागल्याचें असो भेद करूंक मेळना. म्हारांक रोकड मुशाहिरा ना. चडशा गांवांनी म्हारांक जमनी इनांम आसात. तांकां 'हाडकी हाडोळा' म्हण्टात. ज्या गांवांत म्हारांक इनाम ना, तातुंतल्या कांय गांवांनी तांकां जागल्याभशेन रोख पांच - धा रुपया सलिना मुशाहिरा सरकार दितालो.

जोशी वृत्ती

महाराष्ट्राचे ग्रामसंस्थेंतलो एक वतनदार समाज. तांचो उल्लेख, ग्रामजोशी, कुडबुडे जोशी, गिडबिडकी ह्या नांवांनी करतात आनी ह्या नांवांप्रमाणूच तांच्या वेवसायांतूय फरक मेळटा. ह्या वतनदारांची वसती चडशी महाराष्ट्र, कर्नाटक आनी मध्य प्रदेश ह्या राज्यांनी आसा. पयलीं जोशी हे भिक्षेकरी आशिल्ले. मराठे, धनगर, माळील हांचोय हातूंत आस्पाव जातालो.

जोशांचे खास जोशी आनी अकरमासे जोशी अशे दोन पोटभेद आसून तांच्यांत रोटीवेव्हार जातालो पूण बेटीवेव्हार जायनासलो. तांच्यो सगळ्यो चालीरिती मराठ्यांभशेन आशिल्ल्यो.

ग्रामजोशी मात पोरने ग्रामवेवस्थेंतलो एक धर्मीक अधिकारी आशिल्लो. ताचेकडे ग्रामदेवतेची पुजा - अर्चा, निवेद्य आनी शकुन - अपशकुन पळोवप हीं कामां आसतालीं. तो जातीन ब्राह्मण आसतालो. ताका कुणब्या कडल्यान, शेंकड्याक एक हे प्रमाण पेंढ्यो मेळटाल्यो. हाचे भायर सणा - परबेच्या निमतान शिधो आनी दक्षिणा वेगळी. गिडबिडकी जोशी हे डमरू वाजोवन भिक्षा मागतात म्हणून तांकां गिडबिडकी वा कुडबुडे जोशी म्हण्टात. ताच्यो चाली मराठ्यांभशेनूच आसून हे पिंगळा नांवाच्या पक्ष्याचो शब्द आयकून भविश्य सांगतात.

शेट्ये - महाजन

हांकां ग्रामवेवस्थेंत म्हत्वाचें स्थान आसा. ह्या वतनाचो संबंद वेपाराकडे, मुखेलपणान वाणी वेवसायाकडे आसून, गुजरात - महाराष्ट्रांतल्या मुखेल शारांनी हांचें वास्तव्य आसा. अर्थवेव्हाराचें नियमन करपी संस्था म्हणून तिचें म्हत्व आशिल्लें. वेव्हाराचे शिरस्ते दवरप, लवाद करप, सरकार दरबारांत दाद मागप हो सगळो म्हत्वाचो कारभार महाजन चलयतालो. वेपारी आनी सावकार मेळून एकूच महाजन संस्था आसताली. तिका 'महाजनकी' म्हण्टाले. महाजनांच्या मुखेल्याक नगरशेठ म्हण्टाले. गुजरातांत तांकां चड मान आशिल्लो.

ग्रामवेवस्थेंत गांवच्या लोकांखातीर वेगवेगळे तरेच्यो सेवा दिवपी मेस्त, धवड, म्हार, चामार, म्हालो अशे बलुतेदार आनी तांबोळी, खाळी, माळी, गोंधळी अशे अलुतेदार हांकां कांय प्रमाणांत वतनदारीचे हक्क आनी फायदे मेळटाले आशिल्ल्यान तांचो आस्पाव वतनदारींत करप जाला.

वतनसंस्था ही पारंपारीक रीतीन जल्माचेर आदारीत आशिल्ल्यान वतनदारींतल्या त्या त्या कुटुबांची ते ते सेवेची मक्तेदारी तयार जाली. वतनदारी भायल्या सेवेकऱ्या कडसून सेवा करून घेवप हो समाजिक अधिक्षेप (गुन्यांव) मानप जालो. हाचे दोन परिणाम घडले, एका परिणामावरवीं गांवगिरे समाज वेवस्थेक एक नेमस्त अशी सेवेची यंत्रणा निर्माण जाली. तिचेवरवीं सेवेकऱ्यांमदली सर्त ना जाली. दुसऱ्या परिणामावरवीं वतनदारी म्हणजे थरावीक सेवा करपाचो जल्माच्या आदारान मेळिल्लो दंडक (सक्ती) जालो.

ब्रिटीश शासनाखाल वतनसंस्थेंत हस्तक्षेप जावन, वतनदारीचें म्हत्व उणें जालें. बऱ्योच वतनदारी नश्ट जाल्यो. म्हार वतनदारीचे वायट परिणाम पळओवन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरान म्हार वतनदारी आड चळवळ सुरू केली. फुडें १९५९ वर्सा म्हार वतनदारी कायद्यान रद्द केली.

उद्देगीकरण आनी शारीकरण, येरादारीचीं आधुनिक साधनां, आधुनिक संपर्क साधनां, आधुनिक बाजारपेठो, चलन - वापर शिक्षण - प्रसार. स्वातंत्र्य प्राप्ती उपरांत प्राप्त जाल्ली स्वाभिमानी वृत्ती आनी कूळ कायदे ह्या सगळ्या गजालीं वरवीं ग्रामीण समाज वेवस्थेंत मूलग्राम बदल जाले. ह्या बदलाचो परिणाम म्हणून वतनसंस्थेची बुनयाद नश्ट जावपाक हातभार लागलो.

आयच्या काळांत कांयकडे, कांय प्रमाणांत विशेश करून ग्रामसंस्थांनी, देवस्थानांनी, सेवेच्या आदारार भोगवटीच्या रुपांत (जमीन, घर, धान्य, पयशे, हेर येणावळ) वतनदारीचे कांय अंश दिसतात आसले तरी हजार - देड हजार वर्सांची परंपरा आशिल्ली आनी समाज वेवस्थेंत प्रभाव आशिल्ली वतनसंस्था नवयुगांत प्रभावहीन जाल्या. विज्ञान युगांतल्या वेव्हार स्वातंत्र्य आनी वेवसाय स्वातंत्र्यांत वतनदारीक सुवात उरूंक ना ते विचार प्रणालीक तर्कसंगत आदार मेळना.