धर्मझुजां
धर्मझुजां धर्मसंरक्षण,धर्मविस्तार आनी धर्मीक स्थळांची राखण हे संबंदीत जाल्ल्या झुजांक धर्मझुजां ही विस्कळीत अशी संज्ञा लायतात. धर्मझुजाचे मूळ कल्पनेंत धर्ममुक्ती अभिप्रेत आसली तरी काळांतरान धर्माच्या खंयच्याय एका आंगा संबंदी जाल्ल्या झुजाचो आस्पाव धर्मझुजांत करप जाता.
धर्मझुजाची मूळ कल्पना, मध्ययुगीन युरोपांतल्या मुस्लीम सत्तेच्या ता ताब्यांतल्यान क्रिस्तांव लोकांची पवित्र भूंय (जेरूसलॅम, बॅथलॅहॅम) आपल्या ताब्यांत घेवपाच्या उद्देशान वेळावेळार जाल्ल्या 'क्रुसेड' ह्या मुक्तीसंग्रामांत मेळटा. पूण फुडें पाखंडी,धर्मद्रोही वा पोपाचे वैयक्तिक विरोधक ह्या सारकिल्ल्या स्वकियांच्या आड, धर्माच्या नांवाखाला जाल्ले मोहिमेक 'क्रुसेड' ही संज्ञा लावप जाली. ताचेय फुडें वचून खंयच्याय पवित्र दिसपी कार्याखातीर चलयल्ले मोहिमेखातीर धर्मझूज ह्या शब्दाचों वापर जावपाक लागलो. मुसलमान राजकर्त्या कडसून युरोपाचो वाठार परतून जिखून घेवपाच्य यत्नांत पोपान धर्मझुजाचो दर्जो दिलो. धर्मप्रसाराखातीर जाल्ल्या मोहिमांचोय कांय धर्मियांनी धर्मझुजांत आस्पाव केला.मुसलमान धर्माची जिहाद ही कल्पना धर्मप्रसारणेचे मोहिमेक लागीं आसा.
महाभारतांत धर्मझुजाची कल्पना ही वयले कल्पनेपसून वेगळी आसा. महाभारतांतलें धर्मझूज हाचो अर्थ झुजाचो नेम पाळून आनी नितीक धरून केल्लें झूज असो जाता. इकराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक ते तेराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक धर्माच्या संरक्षणाखातीर आपल्या दुस्मानांचो नाश करप ही धर्मझुजाची कल्पना युरोपी लोकांमदी घोळटाली अशें इतिहासावयल्यान कळटा.कळटा. दुस्मानांआड लस्करी मोहिमो हातांत घेवपा फाटल्यान साबार कारणां आसली तरी, तीर्थयात्रा आनी 'पवित्र झूज' हांच्यांतल्यान तांकां चड प्रेरणा मेळ्ळी. त्या काळांत प्रसिध्द आशिल्ल्या साबार क्रिस्तांव आख्यायिकांनी जेरूसलॅम शाराची क्रिस्तांव लोकांची 'पवित्र भूंय' वा ताचें 'मुखेल केंद्र' म्हणून उल्लेख जातालो. जनतेच्या मनांत आपले पवित्र भुयेंविशीं उमळशीक वाडून उपरांत हजारांनी युरोपी लोक हें पवित्र भुंयेचें आनी थंयच्या पवित्र अवशेशांचें दर्शन घेवपाक वचपाक लागले. सुर्वेक तांकां साबार आडमेळीं येतालीं वा कांय लोकांकडच्यान विरोधूय जातालो. साबार खेपे तांचेमदीं आनी हेरांमदीं झगडीय जाल्लीं. हाका लागून उपरांत, म्हळ्यार बाराव्या शेंकड्यासावन हे तीर्थयात्री शस्त्रां घवन झुजाचे तयारेनूच वचपाक लागले. जेजू क्रिस्त आनी क्रिस्तांव लोकांचेर केल्ल्या अन्यायांचो सूड घेवपाखातीर म्हणून सुर्वेक स्पेन आनी सिसिलींत मुसलमानां आड झुजां उबारिल्ली. पोपान आपल्या तशेंच इगर्जेच्या दुस्मानांआड जाल्ल्या झुजांक धर्मझुजाचो दर्जो दिल्लो. हेखातीर ताणीं धर्मझुजाऱ्यांक कांय खाशेल्यो सवलती दिल्ल्यो. इ.स. 878 त पोप जॉन आठवो हाणें आपल्या विरोधकांआड झुजतल्यांक क्रिस्तांव धर्मांत मानाची सुवात दिल्ली. धर्माची राखण करपी आनी धर्मद्रोह्यांआड झुजतल्यांक पुण्य मेळटा आनी तांकां स्वर्गाचीं दारां सदांच उकतीं आसतात हे सांगणेंतल्यान ग्रॅगरी 7वो (1073-1085) हाणें धर्मझुजांक जालना दिल्ली.
मध्ययुगांतले राजकीय वेवस्थेक लागुनूय धर्मझुजांक फाटबळ मेळ्ळें. ह्या तेंपार युरोपांत सरंजामी वेवस्था (Feudalism) आशिल्ल्यान तांचेमदीं यादवी झुजां जातालीं. हे झुजारी प्रवृतीचो उपरांत धर्मझुजांत बदल जालो. सरंजामी वेवस्थेत फकत व्हड चल्याक मानाची सुवात आसता, हाकालागून हेर साबार तरनाटें आपलें कर्तृत्व दाखोवपाखातीर धर्मझुजारी जालें. म्हत्वाची गजाल म्हळयार 1071 त बायझंटायन सैन्याची मांजिकर्त (आशिया मायनर) नगरांत मुसलमानांच्या हातांतल्यान हार जाल्ली. धर्मझुजाच्या आदारान आपली सत्ता सिरिया आनी आशिया मायनरांत परतून स्थापन करपाक मेळटली, ह्या हेतान बांयझंटायन सम्राटांनी धर्मझुजाऱ्यांक तेंको दिल्लो. धर्मझुजाऱ्यांक जालना मेळपाक अशीं आनी साबार कारणां आसलीं. पूण मुखेलपणान पॅलेस्टायन (पवित्र भूंय) मुसलमानांकडल्यान हातासून थंय क्रिस्तांव लोकांची सत्ता स्थापन करपाखातीर ही चळवळ उबारिल्ली.
इकराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक सावन दर वर्सा हजारांनी सशस्त्र यात्रेकार जेरूसलेमांत वचपाक लागले. हे यात्रेकार कांय तेंप थंय रावून थंयच्या क्रिस्तांव लोकांक आदार दिताले. साबार खेपे वेगवेगळ्या यात्रेकरांचे पंगड एकठांय जावन ताणीं मुलमानांआड वेगवेगळ्यो मोहिम्यो उबारिल्ल्यो पूण इतिहासकाराच्या मतान हातूंतल्यो फकत आठ मोहिमो म्हत्वाच्यो आशिल्ल्यो.
पयलें धर्मझूज
[बदल]इ. स. 1971 त बायंझटायन साम्राज्याचो सम्राट रोमेनस हाचेर तुर्की सुलतान आल्प आर्सलान हाणें मालाझगिर्ट, आशिया मायनरांत पुरायपणान हार घाल्ली. हाका लागून उपरांत सम्राट आलेक्सिअस हाणें आपल्या साम्राज्याची राखण करपाखातीर पोप अर्बन दुसरो हाचेकडेन आदार मागलो. हाका लागून अर्बन दुसरो हाणें क्लेरमाँचे धर्मपरिशदेंत हो प्रस्न मांडलो. धर्मझूज जाल्यार पॅलेस्टायनाची मुक्तताय जातलीं तशेंच ग्रीसी धर्मपीठ आपल्या शेकातळा येतलें, ह्या हेतान ताणीं धर्मपरिशदेंत जमिल्ल्या लोकांक, धर्मझुजांत व्हड संख्येन वांटो घेवपाक उलो मारलो. बिशप आदेमाराच्या फुडारपणाखाला 15 ऑगस्ट 1096 दिसा धर्मझूज उबारपाचें थरलें. पिटर ह्या साधून ह्या झर्मझुजाचो प्रचार केल्लो. हजारांनी लोक एका हातान तरसाद आनी दुसऱ्या हातान खुरीस घेवन यात्रेखातीर एकठांय जाले. हातूंत मुखेलपणान फ्रँच, नॉरमन आनी फ्लॅमीश सरदारांचो आस्पाव आशिल्लो. ह्या सरदारांवांगडा साबार गरीब यात्रेकारूय काँस्टाण्टिनोपोलाक वचपाक भायर सरलें. काँस्टाण्टिनोपोलाची वाट चलतना कांय सरदारांनी साबार ज्यू लोकांची कत्तल केली. साबार सरदार आनी तीर्थयात्री हांकां हंगेरींत मरण आयलें. जाल्यार उरिल्ले अॅनायेलीयांत सोपलें. पूण बिशप आदेमार, ड्यूक गॉडफ्री, बॉल्डविन दुसरो, रेमांड चवथो, रॉबर्ट दुसरो हांच्या फुडारपणाखाला 1097 त मुखेल सैन्य काँस्टाण्टीनोपलाक पावलें. उपरांत त्राशिल्ले वेवस्थेंत तुर्की शिमेलागीं पावले. ह्या वेळार मुसलमान राजकर्त्यांभितर एकवट नाशिल्लो. हाकालागून सुर्वेक धर्मझुजाऱ्यांनी आशिया मायनरांतल्या नायसीया शाराचेर जैत मेळयलें आनी डॉरलीयम वाठारांत तुर्की सैन्याचेर हार घाली (जून-जुलै 1097), ह्या झुजांत तांकां खूब त्रास आनी नुकसानय जालें. जुलय 1099 त धर्मझुजाऱ्यांनी जेरूसलॅम शाराचेर घुरी घालून ताचेर जैत मेळयलें. पूण हाचे पयलीं कांय सरदारांनी वेगवेगळ्या शारांचेर घुरी घालून तीं आपल्या शेकातळा दवरून आपलो सुवार्थ सादून घेतलो. बॉल्डविन ह्या सरदारान इडेसा शाराचेर घुरी घालून तें आपल्या शेकातळा हाडलें (6 फेब्रुवारी 1098) आनी बोएमाँ हाणें अँटिऑक शार हातासलें (3 जून 1098). अशें रितीन जॉफा, रामॅल्ला, हायफा हींय शारां क्रित्सांव लोकांच्या शेकातळा गेलीं. जेरूसलॅम शाराचेर पोपाचो अधिकार आशिल्ल्यान, तेन्ना इगर्जेचो राखणदार म्हणून गॉडफ्रिची नेमणूक जाली. गॉडफ्रिच्या मरणाउपरांत ताचो भाव बॉल्डविन हो जेरूसलॅमाचो राजा जालो.
दुसरें धर्मझूज
[बदल](1147-1149). 1144त सिरियाच्या सुलतानान इडेसा ह्या क्रिस्तांव राज्याचेर जैत मेळयलें. तुर्कीचे अधिकारी बळिश्ट जाल्ल्यान, जेरूसलॅम शाराकूय धोको निर्माण जाला हें जाणून तिसरो पोप युजिनिअस हाणें दुसऱ्या धर्मझुजाच्या प्रसाराक सुरवात केली. पोपसायबाचो उलो आयकून फ्रेंच राजा सातवो लुई आनी जर्मन राजा तिसरो कॉनरॅड हाणीं हे मोहिमेंत फुडाकार घेतिल्लो. पूण तांचेमदीं एकवट नाशिल्ल्यान तांचेर हार पडली. अशे रितीन दुसरें धर्मझूज अपेशी थारलें.
तिसरें धर्मझूज
[बदल](1189-1192) बाराव्या शेंकड्याच्या मध्याक चडशीं मध्य आशियातलीं क्रिस्तांव राज्यां परत मुसलमान सुलतानांच्या शेकातळा गल्लीं. 1174त इजिप्ताचो सुलतान सॅलदीन हो खूब बळिश्ट जालो. ताणें 1174त दामास्कस, 1183त आलेप्पो आनी 1187त जेरूसलॅम शारांचेर जैत मेळयल्लें. उपरांत फकत ट्रिपोली आनी अँटिऑक हीं राज्यां क्रिस्तांव लाकांच्या शेकातळां उरिल्लीं. हे परिस्थितींत पोपानूच धर्मझूडाचो प्रचार केलो. ह्या वेळार धर्मझुजाचें मुखेलपण राजांनी केल्लें. हातूंत इग्लंडाचो राजा दुसरो हॅन्री आनी उपरांत ताचो चलो रिचर्ड, फ्रांसाचो राजा फिलीप ऑगस्टस, जर्मन राजा फ्रीड्रीख हाका अपघाती मरण आयलें. फाटल्या धर्मझुजांप्रमाण ह्याय वेळार धर्मझुजाऱ्यांभितरवाद निर्माण जालो. हाका सागून फ्रांसाचो राजा धर्मझूज अर्द्यारूच सोडून फ्रांसाक परतलो. ह्या झुजांतली म्हत्वाची गजाल म्हळ्यार फकत आएरे शाराचेर जैत मेळयल्लें आनी रिचर्ड हाणें सॅलदीन हाचेलागी 1192 त कबलात करून आपलो पुतणयो हॅन्री हाका जेरूसलॅमाचो राजा केल्लो. तशेंच हे खेपे धर्मझूजाची सुत्रां पोपाकडच्यान राजांच्या हातांत गेल्लीं.
चवथें धर्मझूज
[बदल](1202-1204) जेरूसलॅम शाराक वांचोवपाखातीर पोप इंनोसंट तिसरो हाणें तेराव्या शेंकड्याच्या सुर्वेक धर्मझुजाचो प्रचार परतून सुरू केलो. सुर्वेक हे चळवळीक उणो तेंको मेळ्ळो. इजिप्त हें मुसलमान सत्तेचें मुखेल केंद्र आशिल्ल्यान हे खेपे धर्मझुजाऱ्यांची मोख इजिप्ताकडेन आशिल्ली. भूंयमध्य दर्या हुंपचेखातीर धर्मझुजाऱ्यांच्या मुखेल्यांनी व्हॅनिस नाविक दळाचो आदार घेतलो. पूण व्हॅनिस दळाक फारीक करपाक तांचेकडेन धन नाशिल्ल्यान, तांणी झारा बंदर हातासून तें व्हॅनिसाच्या लोकांक दिलें(1202). पूण उपरांत हे झुजारी हॅन्रीच्या सांगण्यान काँस्टॉण्टिनोपला वटयां घुंवलें. 1203त तांणी काँस्टाण्टिनोपोपॉल शाराचेर सहज जैत मेळयलें. पूण हॅन्रीलो सोयरो आयझाक हाणें झुजाऱ्यांक दिल्लें उतर पाळूंक शकलोना म्हणून धर्मझुजाऱ्यांनी ह्या शारांत व्हड लूट मारून, हें शार आपल्या शेकातळा हाडलें आनी फ्लँडर्सचो सरदार बॉल्डविन णववो हाका सम्राट केलो.
चवथ्या धर्मझुजा फाटल्यान रोखडीच 'भुरग्यांचें धर्मझूज' ही म्हत्वाची धडणूक घडली. 1212 त निकोलस नांवाच्या भुरग्यान साबार भुरग्यांक एकठांय करून आल्प हुंपून पवित्र भुंयेकडेन वचपाचो यत्न केलो. पूण तांकां येस आयलेंना. ह्याच तेंपार फ्रांसांत स्टिवन नांवाच्या एका धनगर चल्यान आपल्याक दृष्टांत जाल्ल्याचो संदेश राजाक पावोवपाचो यत्न केल्लो. उपरांत हेय घडणुकेक कांय इतिहासकारांनी 'भुरग्यांचें धर्मझूज' हाका जोडपाचो यत्न केल्लो दिश्टी पडटा.
पांचवें धर्मझूज
[बदल]भुरग्यांच्या धर्मझुजांत उत्तेजीत जावन पोप इनोसंट तिसरो हाणें 1215त परत झर्मझुजाची घोशणा केली. जर्मनीचो राजा दुसरो फ्रीड्रीख, ऑस्ट्रियाचो ड्यूक आनी हंगेरीच्या राजान पोपाक तेंको दिल्लो. कार्डिनल पिलेजिअस हाणें हे मोहिमेचें फुडारपण केल्लें. ह्या सुमाराक आएरे शार क्रिस्तांव लोकांचे हालचालींचें मुखेल केंद्र आशिल्लें. ताणीं भूंयमध्य दर्या हुंपून दॅमिएट्टा शाराचेर जैत मेळयलें. पूण कायरो वटेन वता आसतना तांचो एल-मांसूरा नगरांत पराभव जालो.
सवें धर्मझूज
[बदल]हें जर्मनीचो राजा दुसरो फ्रिड्रीख हाच्या फुडारपणाखाला सुरू जालें. पूम ह्या वेळार खरेपणी झूज जालेंच ना. ह्याच सुमाराक फ्रीड्रीख हाचें जेरूसलॅमाचे राजकन्येकडेन लग्न जालें. 1228 च्या सुमाराक तो सुर्वेक सिपरस आनी उपरांत आएरे नगरांत पावलो. ज्युस्त ह्याच तेंपार मुसलमान मुखेल्याभितर सर्त चलताली. हाचो फायदो घेवन फ्रीड्रीख हाणें मुसलमान मुखेल्यांकडेन गुपीतपणान कबलात करून नाझारेथ, बॅथलॅहॅम, जेरूसलॅम आनी लिड्डा ही शारां मेळयलीं (मार्च 1229). उपरांत पोप ग्रॅगरीचो विरोध आसून लेगीत ताणें आपलो राज्याभिशेक करून घेतलो.
सातवें आनी आठवें धर्मझूज
[बदल]निमाण्या दोनूय धर्मझुजांचें फुडारपण फ्रांसाचो राजा सेंट लुई हाणें केल्लें. 1245 त लायन्झ नगरांत पोप चवथो हाणें फ्रीड्रीकाआड आनी जेरूसलॅम परतून मेळवपाखातीर धर्मझुजाची घोशणा केली. ह्या वेळार फ्रांसांचो राजा सेंट लुई णववो हाणें हे मोहिमेचें फुडारपण केल्लें. आपलें भाव आनी पंदरा हजार सैन्याच्या आदारान ताणें 1249 त इजिप्ताचेर घुरी घाली आनी दॅमिएट्टा शार हातासलें. उपरांत कायरोचेर घुरी घालूंक वता आसतना ताचेर हार पडून तो दुस्मानांच्या हातांत सांपडलो. व्हड खंडणी आनी (ransom) आनी दॅमिएट्टाशार दिवन ताणी आपली आनी सैन्याची सुटका करून घेतली. युरोपांतल्यान आपल्याक आदार मेळटलो हे आशेन तो चार वर्सां आएरेंत रावलो. 1207 त इंग्लंडाचो राजकुंवर एडवर्ड हाच्या आदरान लुई णववो हाणें आनीक एक मोहीम उबारपाचो यत्न केलो. हे खेपे ताणें टयुशियनाचेर घुरी घाली (आठवें धर्मझूज). पूण दुयेंत पडिल्ल्यान हांगाच ताका मरण आयलें (25 ऑगस्ट 1270). एडवर्ड हाकाय व्हडलेंशें येस मेळ्ळें ना. उपरांत इजिप्ताचो मामलूक सुलतान बायबॅर्स हाणें धर्मझुजाऱ्यांचो आपल्या सैन्यांत आस्पाव करून 1279त ट्रिपोली आनी 1291 त पॅलेस्टायनांतलें निमाणें क्रिस्तांव राज्य आएरे, हेंय आपल्या शेकातळा हाडलें.
चवदाव्या आनी पंदराव्या शेंकड्यांनी पोपसायबांनी धर्मझुजां घडोवन हाडपाचे साबार यत्न केल्ले. पूण लोकांकडच्यान तांकां व्हडलोसो तेंको मेळ्ळोना. 1365त सायप्रसाचो राजा पिटर पयलो हाणें अलेक्सांड्रीया ह्या मुसलमान राज्याचेर घुरी घालून तें आपल्या शेकातळा हाडलें. ह्या जैताचची खूब तोखणाय जाली. पूण ताका धर्मझुजाचो दर्जो मेळूंक शकलोना. उपरांत क्रिस्तांव प्रदेश राखून दवरपाखातीर ऑटोमन तुर्की लोकांआड साबार झुजां जालीं. पूण पोप पायस दुसरो हाच्या मरणाउपरांत (1464) धर्मझुजांच्या प्रचाराक देंवती कळा लागली.
धर्मझुजांचें खाशेलेपण
[बदल]धर्मझुजां घडोवन हाडपाफाटल्यान सुरवात ते निमाणेमेरेन मुखेलपणान पोपसायबंचोच हात आशिल्लो. हाका लागून उपरांत लेगीत पुराय क्रिस्तांव समाजाचेर तांचोच शेक उरलो. धर्मझुजांत वांटो घेतिल्ल्या राजांक आनी लोकांक पोपान कांय सवलती आनी अधिकार दिल्ले. तेचपरी अर्थीक आदारूय केल्लो. हाका लागून सुर्वेक चडांत चड लोकांनी धर्मझुजांत वांटो घेतिल्लो.
धाव्या शेंकड्यात पोप आनी हेरांनी सुरू केल्ली धर्मझुजांची चळवळ आपलो हेत सादपाक साप अपेशी थारली आनी हाका पोप तशेंच कांय युरोपी राजा जापसालदार आसात अशें कांय इतिहासकारांचें मत आसा. पोप आनी कांय युरोपी राजांनी धर्मझुजांत आपल्या सुवार्थाखातीर वांटो घेतिल्लो आसलो तरी धर्मझुजांच्या निमतान ताणीं संवसारांतल्या क्रिस्तांव समाजाक एकठांय हाडपाचो व्हड वावर केलो. धर्मझुजांक लागून त्या तेंपार युरोपांत वेगवेगळ्या प्रकारच्या लिखाणाकूय चालना मेळून थंयच्या साहित्यांत भर पडली. धर्मझुजांचो प्रचार करपाखातीर साबार ल्हान ल्हान धर्मीक ग्रंथाची रचणूक जाली, तशेंच धर्मझुजांविशीं रीतसर आनी एके वळेरींत म्हायती दिवपी टांचण, धर्मझुजाऱ्यांची व्हडवीक गावपी पोवाडे, कथा वा पत्रां अशें धर्मझुजांचेर वेगवेगळ्या प्रकाराचें लिखाण जालें. धर्मझुजांच्या निमतान युरोपी लोकांचो अरबांकडेन संबंद आयलो. ह्या धर्मीक मोहिमांक लागून युरोपी लोकांक अरबांकडच्यान अंकगणीत, होकायंत्र, कागद-कंवची तयार करप, नकासो तयार करप आनी हेर खूब गजाली शिकपाक मेळ्ळ्यो. मुखार साबार अरबी उतरांचो युरोपी भाशांनी वापर जावपाक लागलो.
धर्मझुजांचो एक नवो आनी म्हत्वाचो परिणाम म्हळ्यार मुसलमान सैन्यांत आशिल्ली शिस्त उपरांत युरोपी सैन्यांतूय दिसपाक लागली. तशेंच किल्ल्यांची उबारणी, अरबी वास्तूकला आनी तांचो उपेग ह्या सगल्यांचो अणकार युरोपांत जावपाक लागलो. धर्मझुजांच्या निमतान जावपाक लागलो. धर्मझुजांच्या निमतान साकर, लिंबू, सुती आनी रेशमी लुगटां, मसालो, तशेंच हेर नव्या वनस्पतींचो आनी फळांचो वापर युरोपांत जावपाक लागिल्ल्यान तांचो वेपारूय वाडलो.