ऑस्ट्रेलिया
देवनागरी
|
|
जगांतलो सगळ्यांत ल्हान आनी लोकसंख्येची दाटी सगळ्यां परस उणी आशिल्लो खंड. ब्रिटीश कॉमनवेल्यांतलो एक स्वतंत्र देश. क्षेत्रफळ 76,95,100 चौ. किमी.लोकसंख्या 1,59,12,000 (1986). उदेंत-अस्तंत विस्तार 3,859 किमी. दक्षिण-उत्तर विस्तार सुमार 3,170 किमी. दर्यादेग 19,664 किमी. अक्षवृत्तीय विस्तार 10O41’ दक्षिण ते 43O39’दक्षिण आनी 113O9’ 153O39’ उदेंत. ऑस्ट्रेलिया म्हळ्यार दक्षिणेवटेनची भूंय. ऑस्ट्रेलियेचे उत्तर दिकेक तिमोर आनी आराफूरा दर्या, इशान्येक कोरल दर्या, उदेंतेक पॅसिफिक महासागर आनी टास्मान दर्या आनी दक्षिणेक आनी अस्तंतेक हिंदी महासागर आसा. दक्षिणे वटेन टास्मानिया जुंवोय आसा. उत्तर दर्यादेगेर कापेंटेरियाचें आखात आनी दक्षिणेवटेन ग्रेट ऑस्ट्रेलियन बायट आनी स्पेन्सर आखात आसा. इशान्य दर्यादेगेर ग्रेट ब्रॅपिअर रीफ ही प्रवाळवणत (coral reef) सुमार 2,009 किमी. च्या वाठारांत पातळिल्ली आसा. दर्या पलतडी ऑस्ट्रेलियेचे उत्तरेक न्यू गिनी, आग्नेय दिकेक न्यूझीलंड आनी वायव्येक इंडोनेशिया हे देश आसात. न्यू सावथ वेल्स, व्हिक्टोरिया, साव्थ ऑस्ट्रेलिया, क्वीन्सलँड, वेस्टर्न ऑस्ट्रेलिया आनी टास्मानिया हीं ऑस्ट्रेलियांतलीं राज्यां आनी नॉर्दन टेरिटरी आनी ऑस्ट्रेलियन कॅपिटल टेरिटरी हे केंद्रशासित प्रदेश आसात. उदेंत न्यू गिनीच्या वाठाराचेर ऑस्ट्रेलियाचेंच प्रशासन चलता. एशमोर आनी किर्तीए जुंवे, क्रिसमस, कोको, हर्ड आनी मॅकडोनेल जुंवे हांचेर ऑस्ट्रेलियाचीच मालकी आसा. पापुआ-न्यूगिनीक 1975 वर्सा स्वतंत्रताय मेळ्ळी.
भूंयवर्णन
[बदल]ऑस्ट्रेलिया खंडांत 3 ते 6 अब्ज वर्सां पयलींच्या (कँब्रियन युगा पयलींच्या) फातरांची धाल (shield) मदल्या आनी अस्तंत वाठारांत पातळ्ळ्या. कांय जाग्यांचेर हाचे फुडल्या काळावेल्या फातरांचे थर आसात. पर्मियन काळांत ऑस्ट्रेलिया खंड परत एकदां दुसरे फावट हिमान भरलो आनी ताका लागून खणींतलो कोळसो व्हडा प्रमाणांत तयार जालो, भांगर, तांबें,चांदी हांचीय सांठवण हांगा जावंक पावली.
कांय शास्त्रज्ञांच्या मतान पुर्विल्ल्या काळांत ऑस्ट्रेलिया खंड गोंडवन भूंयेचोच कुडको आशिल्लो आनी दक्षिण अमेरिका, भारत आनी आफ्रिका हे एकेकडेन जोडिल्ले आशिल्ले. उपरांत ते एकामेका सावन वेगळे जाले. जगांतल्या हेर खंडां भशेन हांगा आल्प्स पर्वतां भशेन दिसपी आनी तशी रचणूक आनी उंचाय आशिल्ली एकूय दोंगरावळ ना. उदेंते कडल्यान 480 किमी. लांबायेच्या वाठारांत मुखेल दोंगरा भूंय आसा. तातूंत मावंट कॉझिस्को ह्या दोंगराचें तेमक सगळ्यांक उंच आसा (2,233.5 मी.). हेर दोंगरांमदले फकत थोडेच 1,830 मी. परस उंचायेचे आसात. दोंगरांनी वाकडीं तिकडीं पठारां आसात आऩी न्हंयेच्या झोताक लागून बरेच दोंगर मदल्यामदीं कातरल्यात. उदेंतेकडली दोंगराची उंचाय उत्तरेवटेन 280 मी. आनी दक्षिणेवटेन 600 मी. उंच आसा. न्यू सावथ वेल्स आनी उदेंत व्हिक्टोरियांत ती 600 मी. ते 1,830 मी. मेरेन उंच गेल्या. ही घुस्पागोंदळाची दोंगरावळ ऑस्ट्रेलियाचे उदेंत आनी अस्तंत अशे दोन वांटे करता. हाकाच लागून तिका ग्रेट डिव्हायडींग रेंज म्हणटात. हे दोंगरावळीक ‘ऑस्ट्रेलियन आल्प्स’, ‘न्यू इंग्लंड रेंज’, ‘लिव्हरपूल रेंज’ अशींय नांवां आसात.
उदेंतेवटेनचो दोंगरी वाठार आनी अस्तंतेवटेनचो धालीचो वाठार हांचेमदीं एक सकयल रूंद दोण्याभाशेन दिसपी वाठार आसा आनी तो कार्पेटेरियाच्या आखातासावन अस्तंत व्हिक्टेरिमेरेन पातळ्ळा. हो वाठार जुरासिक-तिसऱ्या युगांतल्या मोव फातरांपसून तयार जाला. ऑस्ट्रेलिया खंडाचो सुमार 7% वाठार 600 मी. परस ऊंच आसा. खंडाची उदेंत दर्यादेग खोल आसा. ब्रिस्बेन आनी सिडनी ह्या शारांच्या फाटल्या वाठारांनी दर्यादेगेवेलीं मळां आनी रुंद दरी आसात. हे वाठार ऑस्ट्रेलियांतले पिकाळ वाठार अशे मानतात. 18O दक्षिण ते 33O दक्षिण आनी 120O उदेंत ते 135 Oउदेंत ह्या वाठारांत न्हंयोच नात. सावथ आनी व्हिक्टोरिया ह्या राज्यांतय न्हंयोच नात. मरी डार्लिंग न्हंय सुमार 11,39,600 चौ. किमी. वाठारांत पातळ्ळ्या. पूण तिची लांबाय फकत 4,09,220 किमी. इतलीच आसा. हातूंतली डार्लिंग न्हंय ऑस्टेलियांतली सगळ्यांत चड लांब (2,732 किमी.) पूण ती वर्सांतले 8 म्हयने ,की आसता. मरी न्हंय (2,584 किमी.) तीन फावट,1830, 1912 आनी 1922 वर्सा सुकिल्ली. पारू, फिट्झरॉथ, बर्डिकीन, फ्लिंडर्स, स्वॉन, बार्कू ह्यो ऑस्टेलियांतल्यो कांय म्हत्वाच्यो न्हंयो. न्हंयांतल्यान येरादारी बऱ्याच उण्या प्रमाणांत जाता.वेस्टर्न ऑस्टेलियांतलीं सगळीं तळीं म्हळ्यार मीठाचे सपाट वाठार जावन आसात. उदेंतेच्या दोंगरी वाठारांत आनी मरी न्हंयचे अडेकडेन बरींच ल्हान ल्हान तळीं आसात. तातंतले लेक ज़र्ज हें सगळ्यांत चड नांवाजिल्लें आसा. एअर तळें 144 किमी. लांब आनी 64 किमी. रूंद आसा. उदकापुरवण आनी जमीन शिंपणावळ हे हांगाचे दोन मुखेल प्रस्न जावन आसा.
हवामान
[बदल]ऑस्टेलिया विषुववृत्त आनी दक्षिण ध्रुव हांचे मदीं आसिल्ल्यान हांगाचें हवामान चड थेड नाजाल्यार चड गरम नासता. उत्तरेवटोन दर्यादेगेवेल्या वाठारंत तापमान 23.90से.(जुलय) सावन 29.40से. (जानेवारी) मेरेन वाडटा, जाल्यार दक्षिणेवटेन 100से. ते 130से. सावन 180से. ते 240 से. मेरेन वयर वता. उदेंतेकडले दोंगरी वाठार आनी चडशे टास्मानियाचे वाठार हांगा हवामान जुलय म्हयन्यांत 70परस उणें जाता. हांगाचें शीं चड खर आशिल्ल्यान वनस्पतीचे वाडीचेर ताचो परिणाम जाता. उत्तरेवटेन ब्रिस्बेनमेरेनच्या दोंगरी वाठरांत बर्फ पडटा, पूण 600 मी. परस उणे उंचायेच्या वाठारांनी बर्फ केन्नाकेन्नाय पडटा 1500 मी. परस उंचेल्या वाठारांनी मात बर्फ सगळेवटेन दिसता. दक्षिणेवटेन जून-ऑगस्टच्या म्हयन्यांनी सकयल्या वाठारांनींय धुकें आसता. ऑस्टेलियाच्या नौऋत्य आनी आगनेय वाठारांनी हवामान भूयमध्यसागराच्या हवामाना भशेन आसता. दक्षिण वाठारांतल्या वसंत आनी गीमाच्या ऋतूंचें खाशेलेपण म्हळ्यार तेन्ना थंय हवेचो दाब उणो जावन उत्तरेवटेंतल्यान सामकें गरम, सुरें आऩी बरेच फावट धुल्लाचें वारे (नॉर्दर्लीज-हांकां ब्रिकफ्रील्डर अशेंय म्हणटात). भितरल्या वाठारांतल्यान व्हांवपाक लागता आनी ताच्या फाटोफाट दर्यावेल्यान दक्षिणेवटेंतल्यान येवपी थंट वारें (हांकां बस्टर्स म्हणटात.) व्हांवपाक लागता. ऑस्टेलियाचे वट्ट भंयेच्या फकत 110 वाठारांत 100 सेंमी. परस चड जाल्यार उरिल्ल्या वाछारांनी 500सेंमी. परसय उणो पावस पडटा. उदेंतेच्या दर्यादेगेवेल्या वाठारांनी सगळ्या ऋतुंनी पावस पडटा. सगळ्यांत चड पावस केअर्न्झ शारालागच्या टुली गांवांत पंडिल्ल्याची नोंद जाल्या (454.6 सेंमी.). 200दक्षिण अक्षयवृत्ताचे दक्षिणेवटेन शिंयांत पावस पडटा. भितरल्या वाठारांनी चडसो पावस पडना. ईशान्य वाठारांक आग्नेयेवटेनच्यान येवपी वाऱ्यांक लागून पावस मेळटा.
वनस्पत
[बदल]ऑस्टेलियाची वनस्पत वर्सुकी पावसा सारकीच सगळेवटेन फांफुडलेली आसा. नैऋत्य ऑस्टेलियाच्या दक्षिण वाठारंत, उत्तरेच्या डार्विनलागीं आनी केपयॉर्कसावन ब्रिस्बेन मेरेनच्या उदेंत दर्यादेगेच्या वाठारांनी गरम हवामानांत वाडपी रानां आसात. नैऋत्य वाठारांत चडशे व्हडले रूख सांपडटात. कितल्याशाच रुखांची उंचाय 60 मी. परस चड आसा.उत्तरेवटेनच्या उश्णतायेच्या वाठारांत हूप आनी बुन्यापायन रुखांचीं रानां आसात. सामक्या उत्तरेवटेनच्या पावसाच्या रानांनी रूंद पानांचीं झाडां मेळटात. 50 सेंमी. आनी ताच्या परस उण्या पावसाच्या वाठारांत निलगिरीची रानां आसात. भितरल्या वाठारांनी जंय पावस उणो पडटा, थंय मॉली, निलगिरीचीं मोटवीं झाडां हेभायर मल्गा नांवाचीं मोटवीं बाभळीचीं झाडां दिसतात.वाळवंटाच्या वाठारांत खाशेले वनस्पतीचे तरेकवार प्रकार आसात. उणी खारसाण आशिल्ल्या वाठारांनी तुरे आशिल्ल्या तणाच्यो जाती चड करून पॉर्क्यूपायन ग्रास आनी केनग्रास मेळटात.निलगिरीचे सुमार 600 प्रकार आसात. हातूंत मोटव्या निलगिरीच्या झोपांसावन व्हड उंचाय आशिल्लो मावंटन एश निलगिरी रूख अश्यो कितल्योश्योच जाती आसात. बाभळीच्या झाडाच्यो 767 जाती सापडटांत. दुसऱ्या झाडांचेर वाडपी ख्रिसमस रूख, बॉटल ट्री, चास्मानियातलीं खाशेली पानां झडपीं खांद्यांची, अशीर तोंकाच्या पानांचीं अशीं कितल्याशाच प्रकारचीं रानां हांगा आसात.हेर रुखांमदीं बाओबाब, ब्लॅकवूड, रोड सेडार, कोचवूड, मॅपल, ओक, अक्रोड हे रूख मुखेल आसात. भूंयमध्यसागरी हवामानाच्या वाठारांत थंयचे खाशेले वनस्पती वांगडा जारा आनी कारी हे घट लांकडाचे रूख सापडटात. रानवटी फुलांभितर बोरोनिया, ख्रिसमसबुश, डेझर्ट पी, फ्लॅनर फ्लावर हे सारकी वनस्पत आसा. ऑस्टेलियाच्या सुक्या वाठारांनी, उत्तर आनी उदेंत वाठारांतल्या पावसाच्या रानानी आर्किडची बरीच वाड जाल्ली आसा. हांगा आर्किडांचे सुमार 470 प्रकार दिसून येतात.
मोनजात
[बदल]ऑस्टेलियांत विंगड विंगड तरांची मेनजात आसा. प्लॅडिपस आनी एशिड्ना हे तांतयां घालपी दोन सस्तन प्राणी फकत हांगाच दिसतात. जमनीवेल्यो आनी साव्या उदकांतल्यो सुमार 240 सस्तन प्राण्यांच्यो जाती (तांतल्यो 119 कड्डणांचेर जियेवपी), 20 सुकण्यांच्यो, 280 सरपटपी प्राण्यांच्यो, 112 बेबकांच्यो, 180 साव्या उदकांतल्या नुस्त्याच्यो, 750 मोव कातीच्या प्राण्यांच्यो आनी 40,000 ते 50,000 किडमुयेच्यो जाती हांगा आसात. पिलांखातीर पोटाकडेन पोती आशिल्लो कांगारू, तशेंच खाशेल्या प्रकारचें कोलसुणे, चिचुंद्री, माजर, अँटइटर हीं जनावरां हांगा सांपडटात. माजराचे जातीचीं कांय जनावरां सोश्यामदीं जाल्यार कांय 1.8 मी. उंचायेमेरेनची आसात. फ्लेंजर हो झाडांचेरूच रावता, तो पानां, म्होंव आनी कीडमुय खावन जियेता. वोम्बॅट हे जड आंगाचें जनावर बिळांत रावता. पाखे, वागोळीं आनी तोंकाच्या दातांचीं बऱ्याच जातीचीं जनावरां हांगा आसात. एमू, कॅसोवेरी हीं उडूंक शकनाशिल्लीं सवणीं, बावरबर्ड हीं खाशेले तरेचें घर बांदपी सवणीं, खाशेली शेंपडी आशिल्लें आनी नक्कल करपी लायरबर्ड सारकीं सुकणीं दिसून येतात. हनीइटर, कीर, हांयसां, किंगफिशर, कोगूळ, क्लेव, फ्लायकॅचर, पेंग्विन अशीं तरांतरांचीं सवणींय हांगा पळोवंक मेळटात. सोरोप, शेड्डे, साव्या उदकांतले कांसव, मानगीं हांच्यो तरेकवार जाती आसात. विखयाळ्या सोरपांच्यो 6-7 जाती आसात. ते भायर कीडमुयेच्योय तरांतरांच्यो जाती हांगा पळोवंक मेळटात. जगांतल्या वायटीचो आऩी मुयांचा सगळ्यांत आदलो प्रकार ऑस्टेलियांत आसा. ऑस्टेलियन सरकारान कोआला खातीर खासा अभयारण्यां तयार केल्यांत. मनशान हाडून सोडिल्ले सोशे आनी निवलां हांकां लागूनबरेच प्रस्न उप्रसल्यात. डिंगो हो रानवटी कुत्र्याभशेन दिसपी प्राणी घडये आदिवासींनी सुमार आठ ते धा हजार वर्सांपयलीं हाडला आसतलो.
इतिहास
[बदल]इतिहासाच्या सामक्या पोरन्या काळाविशीं बरीच उणी खबर मेळटा. कांय मनशांचे आनी सस्तन जनावरांचे अवशेश हांगा सांपडल्यात. मेलबोर्न हांगा मेळिल्ल्या मनशाचे कवटेवेल्यान हांगाचो मनीस ऑस्टेलॉयड वंशाचो आशिल्लो अशें थारता. पूण टास्मानिया हांगा आशिल्ले आदिवासी नेग्रीटो वंशाचे आसात, अशें कांय जाणांचें मत आसा. कांय जाणांच्या मतान नेग्रीटो आनी ऑस्टेलॉयड वंशाची भरसण हांगा दिसता. होंवरींनी चित्रां काडपाची कला ऑस्टेलियातल्या पुर्विल्ल्या मनशांक खबर आशिल्ली.कांय वळखूंक न येवपी जनावरां, मनशाच्यो आकृती, कांगारू हे सारकीं चित्रां फातरांच्या थरांनी पांपडल्यांत. यपरोपीय येवच्या पयलीं विंगड विंगड भाशा उलोवपी कितल्योश्योच जमाती हांगा आशिल्ल्यो. चडशे आदिवासी हेगडे आशिल्ले. शिकार हो तांचो मुखेल पोट भरपाचो मार्ग आशिल्लो. मुळावें अवस्थेंत जियोवपी ह्या जमातीनीं पयलीं कांय प्रमाणांत युरोपीय गोऱ्या लोकांलागीं झूज दिलें. पूण गोऱ्या लोकांनीं ताकां समक्या सोपेपणान हारयलें. हांगाच्या मूळ लोकांचीं गोऱ्या मनशांआडचीं झुजां हालींहालीं मेरेन चलतालीं. ह्यो जमाती सगळ्योच मूळ ऑस्ट्रेलियातल्यो न्हय. मलाया आनी हेर जुंव्यांचेर येवपी परक्यांच्या घुरयांक लागून थंयचें लोक हांगा आयिल्ले आसुंये. कांय जाणांच्या मतान हातूंतलें दक्षिण हिंदुस्थानांतल्यानय आयिल्ले कांय लोक आसात.
हो खंड अकराव्या शेंकड्यांमेरेन जगांतल्या हेर लोकांक सामकोच अनवळखी आशिल्लो. नवें भुंयेच्या सोदान भोंवपी कांय खलाशी ह्या खंडाच्या लागीं पाविल्ले. आल्व्हारो दे मेदान्या (1567), विल्यम जान्झ (1605), ळुइस दी टोरेस (1606) हे तांतले कांयजाण. 1642 वर्सा, टास्मान ह्या मनशान सोदिल्ल्या वाठाराक ‘टास्मानिया’ हें नांव दिलें. 1688 वर्सा, विल्यम डॅम्पियर ऑस्ट्रेलियाचे अस्तंत दर्यादेगेर पावलो.
इंग्लंडचे रॉयल सोसयटीन कॅप्टन कुक हाच्या फुडारपणाखाला 1768 वर्सा हांगा एक भोंवडेकाराचो पंगड धाडिल्लो, हो पंगड न्यूझूलंड सावन ऑस्ट्रेलियाचे उदेंत दर्यादेगेर 1770 वर्सा पावलो. उपरांत 1772 आनी 1776 ह्या वर्सांनी कॅप्टन कुक हाणें पर्थून ऑस्ट्रेलियाची भोंवडी केली. हाका लागून युरोपीय भोंवडेकाराक उर्बा आयली.
अमेरिकेची व्हड अशी वसाहत हातांतल्यान गेल्या उपरांत ग्रेट ब्रिटनाक थंयसावन आयिल्ल्या लोकांखातीर, तेचभशेन इंग्लंडांतल्या गुन्यांवकारांक दवरचे खातीर पयस अशा एका वाठाराची गरज आशिल्ली, तेन्ना पयले वसाहतीचो गव्हर्नर म्हूण 1787 वर्सा अणभवी कॅप्टन आर्थर फिलीप हाका नेमलो. ताच्या वांगडा ताका 1,000 लोक दिले. तांतले 736 जाण बंदखणीत गेल्ले गुन्यांवकार आनी उरिल्ले अधिकारी, शिपाय हे आशिल्ले. 26 जानेवारी 1788 दिसा तो ‘बॉटनी बे’ ह्या जाग्यार पावलो. पूण हो वाठार ताका मानवलो ना आनी ताणें पोर्ट जॅक्सन (सिडनी) हांगा पयले वसाहतीची थापणूक केली, सुर्वेक अन्नाक लागून ताका इंग्लंडाचोच आलाशिरो घेवचो पडलो, तेभायर दिसासदीस गुन्यांवकारय वाडटाले. ताणें अधिकाऱ्यांक जमनी दिल्यो आनी हंटर न्हंयचे देगेर शेतवड सुरू केली. दुन्यांवकारांमदल्या कांय जाणांक काम दिवन ल्हव ल्हव थंयचें भुयेचेर ताणें संशोधन चालू केले, पूण ताच्या अधिकाऱ्यांकडल्यान ताका जाय तसो आदार लाबलो ना. 1792 वर्सा, ताची भलायकी इबाडली, ताका लागून तो इंग्लंडाक परतलो. इतलें मजगतीं थंयचें वसाहतीचीं सुत्रआं आपल्या हातांत घएवन पोरन्या अधिकाऱ्यांनी सगळो वेपार, मेंढरां पोसपाचो उद्देग, सोऱ्याचो धंदो हाचेर आपलो शेक गाजयलो आऩी सुमार 6,000 हेक्टर जमीन आपलेभीतर वांटून घेतली. हांच्यामदीं मेरिनो मेंढरां कलागून गिरेस्त जाल्लो, जॉन मॅकआर्थर हो फुडारी आशिल्लो. पोरन्या अधिकाऱ्यांनी कायदोय आपल्या हातांत घेतिल्लो ताका लागून बंदखणीतल्या आनी बंदखणीभायल्या गुन्यांवकारांचें हाल जातालें. जॉन हंटर (1795-1800) गव्हर्नर म्हूण आयलो, पूण ताका ही परिस्थिती बदलप जमलेना. ताच्या उपरांत पी. जी. किंग (1800-1806) गव्हर्नर जालो. हो खडेगांठ मनीसय कांयच करूंक शकलो ना. पूण त्याचवेळार मॅकआर्थर आनी दुसरो एकलो वयल्या पांवड्यावेलो आधिकारी हांच्य मदीं कांय कारणांक लागून झगडीं जालीं आनी मॅकआर्थर इंग्लंडाक धाडून दिलो. मॅकआर्थर इंग्लंडाक येवनआपल्या अधिकाराचो राजीनामो दिलो आनी मेंढरां पोसपाच्या धंद्याखातीर तो पोरतो ऑस्ट्रेलियांत पावलो. किंग हाका ह्या सगळ्या भानगडीक लागून परतो आपयलो आनी विल्यम ब्लाय (1806-1808) हाका गवर्नर नेमलो. ह्या वेळार पोरन्या अधिकाऱ्यांची दडपशाय तेंगशेर पाविल्ली आनी ताचो परिणाम एका ल्हानशा लश्करी क्रांतीत जालो. अधिकाऱ्यांनी ब्लाय हाका अटक केली आनी सगळीं सुत्रां आपल्या हातांत दवरली. लॅक्लॅन मॅक्वेरी (1809-1821) हो ऑस्ट्रेलियाक गवर्नर म्हूण गेलो आऩी ब्रिटन सरकारान पोरन्या अधिकाऱ्यांक ऑस्ट्रेलियांत आपोवन घेतले. मॅक्वेरी हाणें हांगाची परिस्थिती सुदारली आनी गुन्यांवकारांक मार्गार हाडले. ताचे उपरांत टॉमस ब्रिस्बेन (1821-1825), राल्फ डार्लिंग (1825-1830), रिचर्ड बूर्क (1830-1838), जॉर्ज गीप्स(1838-1846), हे गवर्नर जावन गेले. ह्या काळांत हांगा बरेच बदल घडून आयले. गुन्यांवकारांक बऱ्योच सवलती दिवन तांची समजीक आनी अर्थीक परिस्थिती सुदारली.1828, वर्सा सुमार 60,000 हेक्टर जमीन सगळ्यांक वांटली. ह्या काळांत कांय फुडाऱ्यांकडल्यान वसाहतीचे स्वतंत्रतायेची मागणी मुखार आयली. ताका लागून 1842 वर्सा ब्रिटीश पार्लिमेंटान एक विधेयक हाडून वसाहतींच्या नव्या कायदेमंडळाच्या सभासदांची संख्या वाडयली. तांतले 12 जाण राणयेन नेमराचे आशिल्ले आऩी 24 जामंक खाशेल्या अर्थीक पंगडांनी वेंचपाचे आशिल्ले. ह्या राजकी घडणुकां वांगडा न्यू सावथ वेल्स वसाहतींचो वाठार वाडटालो आनी ल्हव ल्हव हेर वाठारांचोय सोद लागतालो. लोक जागृताय आनी अर्थीक थारपाणाक लागून समाजांत भांडवलदार, जमीनदार ह्या सारके वर्ग तयार जावंक लागले. वसाहतीक स्वंतंत्र, स्वायत्त करपाचे यत्न मॅक्वेरी हाणें केले. आदल्या गुन्यांवकारांआड आसिल्ले कायदे थोडे भोव बदल्ले.पयलींच्या गुन्यांवकारांक राजकी हक्क जाय आशिल्ले आनी हेराचो ताका विरोध आशिल्लो. बेंजामीन बॉयड, डब्ल्यू. सी. वेंटवर्थ, मॅकआर्थर हाणीं 1835 वर्सा ऑस्ट्रेलियन पेट्रिएटिक असोसिएशनची थापणूक केली आनी आपलो प्रतिनिधी इंग्लंडाक धाडलो. ह्या काळांत ब्रिटीश वसाहत दिसानदीस ह्या खंडाचेर वाडत आशिल्ली.
1850 वर्सा न्यू सावथ वेल्सासावन व्हिक्टोरिया कुशीक पडलो. न्यू सावथ वेल्सासारके हेर सगळ्या वसाहतींक अधिकार मेळ्ळे. व्हिक्टोरिया, दक्षिण ऑस्ट्रेलिया, टास्मानिया हांणीं आपलीं संविधानां तयार केलीं. ह्यो राजकी घडणुको चालू आसतना ऑस्ट्रेलियांतलें भोंवडेकार जमीन आनी उदका मार्गांनी नवे नवे वाठार सोदीत आशिल्ले. हातूंत समाजांतल्या सगळ्या थरांतले मनीस आशिल्ले. ग्रेगरी ब्लॅक्सलॅड, विल्यम लॉसन आनी डब्ल्यू. सी. वेंटवर्थ हांणी हरयाळेच्या वाठारांनी घुसून लॅक्सन न्हंयच्या प्रवाहाआड वचपाचे प्रयत्न केले आनी कांय न्हंयांची म्हायती मेळयली. जॉन औक्सली, एव्हान्झ आनी एलन कनिंगहॅम हांणी उत्तरेवटेन भोंवडी केली, जाल्यार हॅमिल्टन ह्यूम आनी विल्यन हॉवेल हांणी दक्षिणेवटेन भोंवडी करून न्हंयांची खबर मेळयली (1824). कॅप्टन चार्लस् स्टुअर्ट हाणें 1828 ते 1830 ह्या वर्सांनी अस्तंतेची भोंवडी करून न्हंयांचे मूळ आनी प्रवाह हांचेविशीं चडानचड म्हायती घेतली. न्यू सावथ वेल्स आनी न्यू हॉलंड हो एकूच एकमेकांक तेकिल्लो वाठार आसा, हो सोद तेन्ना लागलो. एडवर्ड एअर हाणें 1840-41 वर्सा मध्य ऑस्ट्रेलियांच्या मीठागरांचो सोद लायलो. 1844 आनी 1860 वर्सा फ्रिड्रीख लायखार्ट आनी मॅरडॉएल हांणी जमनीवेल्यान ऑस्ट्रेलियाची चारूय दिकांनी भोंवडी केली आनी नव्या वाठारांचो साद लागूंक पावलो.
1850 त, ऑस्ट्रेलियांत भांगर मेळटा हें समजलें आनी हाका लागून इतिहासीक एक वेगळें मोडण मेळ्ळें. काणाकूच पाचारिनासतना लोक भितरल्या वाठारांनी वचून रावंक लागले व्हॉक्टोरिया वसाहतींत भांगर सोदून दितल्यांक व्हड व्हड तस्त्रीपो जाहीर केल्यो, ताका लागून हे वसाहतींत भआंगर चड मेळपाक मदत जाली. 1856 वर्सा, भांगराक लागून जाल्ल्या अर्थीक वडावांगडा राजकी मळार लोकांक प्रौढ मतदानाचो अधिकार मेळ्ळो आनी ऑस्ट्रेलियांत लोकशायेची सुवात जाली.
समाजांत तशे खासा वर्ग आशिल्ले, पूण बायलांक अधिकार मेळचें खातीर आनी मात्सो काळ रावचें पडलें. 1881 त, व्हिक्टोरियांत कायदेमंडळाची मुदत 10 वर्सांवेल्यान 6 वर्सांचेर हाडली.
जमनीचे मालके संबंदीचे कायदे जावन शेतांतल्या कामेऱ्यांक चड काम मेळ्ळें. शेतवाडीचो उद्देग एक मुखेल उद्देग करपाचे नदरेंतल्यान यत्न सुरू जाले.
भांगराचो सोद ते संघराज्य निर्मणी हे मजगतीं ऑस्ट्रेलियांत कामगार संघटनांची थापणूक जाली. 1890 च्या संपाक अपेस मेळ्ळ्या उपरांत कामगारांक राजकी हक्काची गरज कळून आयली. 1901 मेरेन ह्या कामगेर संघटनांनी प्रत्यक्षांत राजकी सत्ता जरी मेळयलीना, तरीपूण आपल्या संघटनांच्या नेटार तांणी विंगड विंगड राजकी पंगडाचे चेपण हाडून आपले फायदे करून घेतले.
आपल्या वसाहतींतल्या उद्देगधंद्यांक राखण मेळचेखातीर न्यूसावथ वेल्सखेरीच हेर वसाहतींनी 1860 ते 1900 मेरेन जकात (excise) राखणेचें धारण घेतलें. खबरापत्रांनी हे गजालीक बरोच तेंको दिलो. 1864 वर्सा व्हिक्टोरीयान हें तत्व आपणायलें, जाका लागून न्यू सावथ वेल्साकडेन ताचे संबंद इबाडले. हाचे परिणाम दक्षिण ऑस्ट्रेलियाचेरूय जालो.
गोरे सोडून हेर लोक हांगा येवपाविशींचें ऑस्ट्रेलियाचें धोरण बरेंच गाजलां. चीन वा हेर देशांतल्या उणो पगार धेवपी कामेऱ्यांक लागून हांगाच्या लोकांचे जीणेचो पांवडोदेंवतालो आनी बरेंच नैतिक आनी समाजीक प्रस्न उप्रासताले, हाकालागून तांचेर बंदी घाली. हेर प्रस्नांचेर मतभेद आशिल्ल्या ऑस्ट्रेलियांतल्या सगळ्या विंगड विंगड पंगडांचे हे गजालीचेर एकमत जालें.
1893 वर्सा, ऑस्ट्रेलियांतली देंवपी अर्थीक परिस्थिती संघराज्याचे निर्मणेखातीर उपेगी थारली. 1850 आनी 1860 त, सगळ्या वसाहतींचे एक राज्य आसचें अशें बरेच यत्न जालें.
जानेवारी 1895 त, एक संघराज्य आसचें, अशें वसाहतीच्या मुखेल्यांक दिसूंक लागलें. मार्च 1897 त, एडिलॅड हांगा सगळ्या वसाहचींच्या प्रतिनिधींची बसकां जाली. संघराज्याचें संविधिन तयार करतना कांय प्रस्न उप्रासले. संघराज्यांत मध्यवर्ती सत्तेक कितले अधिकार आसचे, तशेंच अस्तंत ऑस्ट्रेलिया सारक्या उण्या लोक संख्येच्या वाठारांक फाव ते प्रतिनिधी कशें आसचें, हे सारक्या प्रस्नांचेर विवर्सून चर्चा जाली. दोन सप्तकांनी संविधानाची सादारण रचणूक जाली. ह्या संविधानाक व्हिक्टोरिया, टास्मानिया आनी दक्षिण ऑस्ट्रेलियाच्या लोकांनी भोवमतान मान्यताय दिली. न्यू सावथ वेल्सांत मात जाय तशें भोवमत मेळिल्ल्यान प्रस्न निर्माण जालो. न्यू सावथ वेल्साचो मुखेली जॉर्ज रीड हाणें राज्यांच्या मुखेल्यांची भेट घेवन कांय सुटोवण्यो दिल्यो. ताचे उपरांत सुदारणां केल्ले संविधान न्यू सावथ विल्सान मान्य केलें. ब्रिटीश संसदेन हें विधेयक 9 जुलय 1990 दिसा मान्य केलें. ह्या वेळार अस्तंत ऑस्ट्रेलियनय संघराज्यांत येवपाक तयारी दाखयली आनी निमाणी 1 जानेवारी 1901 दिसा ऑस्ट्रेलियन संघराज्याची थापणूक जाली.
संगराज्याचे थापणुकेक लागून राश्ट्र भावना खर जायत गेली. उणी लोकसंख्या आनी ब्रिटनाची पावलापावलाक जाय पडपी मदत हांका लागून परराश्ट्र धोरणांत ऑस्ट्रेलियाक कांयच करप शक्य नाशिल्लें. पूण अर्थीक मळार तांकां सुदारणा करूंक संद मेळ्ळी. अर्थीक प्रस्न देशभर आशिल्ल्यान केंद्र सत्तेच्या अधिकारांची शीम वाडोवपाचे यत्न जाले. कामगार संघटना आनी वावराड्यांचो पक्ष (Labour Patry) हांचें म्हत्व वाडलें. कामगारां खातीर खासा कायदें निर्माण जाले. बदलत वचपी परराश्ट्र राजकरणाक लागून राखणेची गरज वाडली. पॅसिफिक महासागरांत जर्मनी खवदळ घालूंक लागलो. 1912 वर्सा, राखणे दळींची ब्रिटीश पद्धतीचेर रचणूक जाली.
ऑस्ट्रेलियांत 1914 वेंचणूकांचें वातावरण तयार जाल्लें आसतानाच पयलें म्हाझूज चालू जालें. वेंचणूकांत उदारमतवादी आनी वावराड्याचो पक्ष ह्या मुखेल पक्षांनी ब्रिटनच्या धोरणाक फाटबळ दिलें. जोसेफ कुक ह्या उदारमतवादी फुडाऱ्याक वेंचणूकेंत हार खांवचीं पडलीं आनी अँड्र्यू फिशर हो वावराड्यांच्या पक्षाचो मुखेली पंतप्रधान जालो. 3 ऑगस्टाक ब्रिटनच्या झूजाक सुरवात केल्या उपरांत ऑस्ट्रेलियाचें नाविक दळ इजिप्ताक लडाय करूंक पावलें. फिशरच्या उपरांत विल्यम ह्यूज पंतप्रधान जालो. ताच्या धारणांचेर खर टीका जाली. झूज सोंपतकूच शांतताय परिशदेक ह्यूज हाजीर रावलो. ऑस्ट्रेलियन राश्ट्रवादाचो ताणें प्रसार केलो. अमेरिकन राश्ट्रपती विल्सन हाच्या आदर्शवादी विचारांचेर ताणें टीका केली. जगाच्या राजकरणांत ताणें ऑस्ट्रेलियाक खासेलो जागो मेळोवन दिलो. झूजाक लागून ऑस्ट्रेलियाक कांय फायदे जाले.युरोपीय देशांच्या सत्तासर्तींतल्यान पयस आशिल्ल्यान ऑस्ट्रेलियाचो वेपार वाडलो. लोखणाच्या वेवसायाक बरें दीस आयले. ह्यूजाक 1932 त राजीनामो दिवचो पडलो. रॉजर्म ब्रूस आनी अर्ल पेझ हांचें सरकार अधिकाराचेर आयलें. ह्या मंत्रीमंडळांतल्या बऱ्या येवजणींक लागून ऑस्ट्रेलियाची उदरगत जाली. 1928 च्या वेंचणुकांत वावराड्यांच्या पक्षाक भोवमत मेळ्ळें.1931 वर्सा, अधिराकाचेर आयिल्ल्या युनायटेड ऑस्ट्रेलिया पक्षान 1934 च्या वेंचणुकांनी हार खाली, पूण कंट्री पक्षावांगडा कबलाक करून 1937 वर्सा अधिकाराचेर येवपांत येस मेळयलें.1939 त, आर. जी. मेझिंझ पंतप्रधान जालो. 1941 वर्सा, जॉन कर्टिन हो वावाड्यांच्या पक्षाचो मुखेली पंतप्रधान जालो. दोन म्हाझुजांमदलो काळ ऑस्ट्रेलियाक बरोच त्रासांचो गेलो.
दुसऱ्या म्हाझुजांत ऑस्ट्रेलियाचो वांटो म्हत्वाचो आसा. ऑस्ट्रेलियाचें हवाई दळ मध्यउदेंतेक गेलें. जानेवारी ते मार्च 1941 मेरेनचे लडायेंतऑस्ट्रेलियान जैतिवंत काम केलें.जर्मनी आनी इटलीच्या घुरयांक लागून आफ्रिकेंत लडाय करपी ऑस्ट्रेलियाचें सैन्य एकसुरें पडलें. आठ म्हयनें तें झुजतालें, ताका विसव घेवपाची गरज आशिल्ली. ऑस्ट्रेलियाचो जनरल ब्लेमी हाणे तशी मागणी केली. चर्चिलान ती मनार घेतलीना. पूण मेंझिंझ आनी ताच्या हेर वांगड्यांनी जनर ब्लेमीक फाटबळ दिलें. कांय दिसांनी चर्चे उपरांत थंयचें लश्कर फाटीं घेतलें. ह्या मतभेदाचो परिणाम ऑस्ट्रेलियांतल्या राजकरणाचेर जालो. वावराड्यांच्या पक्षान जपानाच्या घुरयांची भिरांत दाखोवन दिवन समेस्त ऑस्ट्रेलियन सैन्याक फाटीं आपोवपाची मागणी केली.ऑक्टोबर 1941 त दोनूच मुखेल पक्ष वेंचून आयलें, पूण वावराड्याच्या पक्षान हेरांकडेन तडजोड केलीना. निमणे, झुजाच्या काळाखातीर कारभार चलोवपाखातीर एका मंडळाची नेमणूक जाली,पूण ह्या मंडळाचो कारभार चलोवपाखातीर एका मंडळाची नेमणूक जाली, पूण ह्या मंडळाचो कारभार फाव तसो जालोना.
कर्टिन अधिकाराचेर आयलो आनी जपानान घुरी घाली. (7 डिसेंबर 1941) ऑस्ट्रेलियान ह्या संकश्टाक बरेभशेन जाप दिली. झुजाउपारंत ऑस्ट्रेलियाच्या परराश्ट्र धोरणांत म्हत्वाचो बदल जालो. झुजा काळांत ऑस्ट्रेलिया आनी अमेरिका एकमेकांक बरेंच लागीं आयले. ऑस्ट्रेलियांतय साम्यवादाआड जाणविकाय बरीच आशिल्ली. 1951 वर्सा, अँझूस कबलात जाली.ऑस्ट्रेलिया सीटो संघटनेचोय प्रतिनिधी जालो. 1956 वर्सा, सुएझ प्रस्नाचेर ब्रिटनाक तेंको दिवपी कांय राश्ट्रांमदीं ऑस्ट्रेलियाय आशिल्लीं. राश्ट्रकुल आनी संयुक्त राश्ट्रांवरवीं आशियांतल्या देशांकडेन ऑस्ट्रेलियान संबंद जोडले.
1955 सावन वावराड्यांच्या पक्षांत फूट पडली आनी तातूंतल्या कांय जाणांनी नवो डॅमोक्रॅटिक पक्ष निर्माण केलो. वावराड्यांच्या पक्षाचेर साम्यवाद्यांक तेंको दिल्ल्याचो आरोप जालो. चीनाक मान्यताय दिवपाच्या प्रस्नावेल्यान हे मतभेद सुरू जाले. 1955 ते 1972 ह्या काळांत ऑस्ट्रेलियाच्या सत्तेमळार बरेच बदल जाले. होल्ट, जॉन, गॉर्टन, मॅकमाहॉन हे पंतप्रधान जाले. 1972 वर्सा वावराड्यांच्या पक्षाचो फुडारी गॉफ व्हिटलॅम विंटून येवन पंतप्रधान जालो. एप्रिल 1974 त, म्हयन्यांत व्हिटलॅम हाणें संसद बरखास्त केली. पूण ताचो वावराड्यांच्या पक्षाक कसलोच फायदो जालो ना. 1977 त डॉनाल्ड पीप हाच्या फुडारपणाखाला डॅमोक्रेटिक पक्षाचें सरकार आयलें, पूण वावराड्यांच्या हक्षान ल्हव ल्हव आपली शक्त वाडयली. 1983 वर्सा, तांचें सरकार आयलें आनी रॉबर्ट जे. हॉक राश्ट्रपती जालो.
राज्यवेवस्था
[बदल]1790 मेरेन ऑस्ट्रेलियांत सुमार 6 ब्रिटीश वसाहतींची पुरायपणान थापणूक जाल्ली. ह्या वसाहतींचें प्रशासन 19 व्या शेंकड्यां मेरेन ब्रिटनाकडल्यान चलतालें. संविधानाचें नदरेंतल्यान 1850 चो वसाहतीविशींचो कायदो बरोच म्हत्वाचो आसा. ताच्या पयलीं थळाव्या वसाहतींत कांय गजालीं भितर स्वतंत्रताय दिवन प्रशासनाचे अधिकार तांच्याचकडेन दिल्ले. 19 व्या शेंकड्याच्या शेवटामेरेन चडश्यो सगळ्यो वसाहती थळावी स्वतंत्रताय भोगताल्यो.
ऑस्ट्रेलियाचें संविधान अमेरिके भशेन संघराज्याचें (federation)आसा. संघराज्य आनी हेर राज्यां हांचे अधिकार संविधानांत स्पश्टपणान बरोवन दवरल्यात. संविधानाक सगळ्यांत चड म्हत्व आसा. संविधानाचे नेम संसद आनी राज्यांतलीं विधीमंडळां, न्यायसंस्था आनी नागरिक हांकां बंदनकारक आसतात. संघराज्याचे कायदे संसदेक करपाचो अधिकार आसता. संसदेच्या प्रशासनाखाला परराश्ट्र धोरण, राज्यांतलो वेपार, रिणां घेवप, राखण, टपाल हेसारकीं म्हत्वाचीं खातीं आसता. संघाची संसद सीनेट आनी हावस ऑफ रिप्रॅझेंटेटिव्हज् अशा दोन घरांनी बसपी आसा.
ऑस्ट्रेलिया संघराज्याची संसद आनी राज्याचीं विधीमंडळां हांच्या प्रतिनिधींची वेंचणूक मतदारां कडल्यान जाता. हावस ऑफ रिप्रॅझेंटेटिव्हज् तूंत 124 सभासद आसतात. सगळ्या राज्यांक सिनेटाखातीर सारकेच सीनेटर वेंचपाटो अधिकार आसा. मुखेल पक्ष म्हळ्यार वावराड्यांचो पक्ष, उदारमतवादी पक्ष हे आसात. हालीं हालीं कंट्री पक्ष, डेमोक्रॅटिक पक्ष हेय मुखार येवंक लागल्यात. सीनेट स वर्सांच्या काळाखातीर आसता, ताचे अर्दे सभआसद दर तीन वर्सांनी निवृत्त जातात. दुडवांविशींचीं विधेयकां सीनेटात येनात. संयुक्त बसकांभितर हावस ऑफ रिप्रेझेंटेटिव्हिजचें मत चड म्हत्वाचें आसता, मंत्रीमंडळांत चडशें सभासद तांचे आसतात. दोनूय सभाघरांमदीं मतभेद जाल्यार दोनूय घरां बरखास्त करपाचो गवर्नर जनरलाक अधिकार आसता. घटक राज्यांभितर क्वीन्सलँड सोडल्यार हेर सगळीं विधीमंडळां दोन घरांचीं आसतात.
कार्यकारी सत्ता केंद्रांतल्या मंत्रीमंडळाच्या हातांत आसा. कायदे मंडळांत भोवमत आशिल्ल्या पक्षाचो फुडारी पंतप्रधान जाता. हाची नेमणूक गवर्नर जनरल करता. घटक राज्याच्या प्रशासनाखाल थळाव्यो स्वराज्य संस्था आसता. रस्ते, पूल बांदप, भलायकी,उदकापुरवण हीं खातीं घटक राज्याच्या अधिकारांत येता. थळाव्या स्वराज्य संस्थांची निर्मणी, अधिकार, अर्थवेवस्था ह्या सारक्यो गजालीं घटक राज्यां थारयतात. संविधानाप्रमाण उच्च न्यायालयाची थापणूक जाल्या. ह्या न्यायालयांत एक मुखेल न्यायाधीश आनी 6 न्यायाधीस आसतात. हांची नेमणूक मंत्रीमंडळांच्यो सुचोवण्यो घेवन गवर्नर जनरल करता. संघराज्यात उच्च न्यायालयाच्या पांवड्यावेलीं आनी दोन न्यायालयां आसता. तीं म्हळ्यार फॅडरल कोर्ट ऑफ बँकरप्ट्सी आनी कॉमनवेल्थ इंडस्ट्रियल कोर्ट. ऑस्ट्रेलियांतले न्यायपद्धतीचो सगळ्यांत उंचेलो अधिकार इंग्लंडातल्या प्रिव्ही काउन्सिलाकडेन पयलीं आशिल्लो. पूण 1967 वर्सा तो रद्द केलो.
राखणे खात्याक राखणे विशींचें धोरण थारावपा वांगडाच राखणे कडेन संबंद आशिल्लें उत्पादन, पुरवण, संशोधन हींय खातीं सांबाळचीं पडटात. राश्ट्रांत तळ बांदपाखातीर परवानगी दितात. पयलें म्हाझूज, दुसरें म्हाझूज हेभायर कोरिया आनी व्हिएतनाम झूज हातूंत ऑस्ट्रेलियान वांटो घेतिल्लो. चिनाच्या अणुस्फोटा उपारांत ह्या देशान राखणेचेर चड लक्ष दिवंक सुरवात केल्या.
अर्थीक स्थिती
[बदल]ऑस्ट्रेलियाचे वट्ट जमनींतली 34% जमीन शेतवडीखातीर उपोगी पडना. 42% जमनींत पावस उणो पडटा आनी थंय मेंढरां पोसपाचो उद्देग व्हडा प्रमाणांत आसा.उरिल्ल्या 24% जमनींत शेतांखातीर जाय तसो पावस पडटा, पूण हो वाठार चडसो दोंगरी आनी उण्या कसाच्या शेतजमनीचो आसा. फकत सुमार 8% जमनींत बरें शेत पिकता, पूण हातूंतलीय चडशीं मेंढरां, गोरवां पोसपांत खर्च जाता.
19 व्या शेंकड्याच्या सुर्वेक सावन अर्थीक-समाजीक परिस्थितींत म्हत्वाचें बदल घडून आयले. शेतांत यंत्रां लायिल्ल्यान गवांचें पीक व्हडा प्रमाणांत येवंक लागलें. गायच्या मांसाकय बरीच मागणी आयली. ऑस्ट्रेलियाच्या वायव्य वाठारांतलो गोरवां पोसपाचो वाठार, व्हिक्टोरिया आनी न्यू सावथ वेल्स हांचे अस्तंतेवटेनचे वाठार तशेंच ग्रेट ऑस्ट्रेलियन बाइट भोंवतणचो वाठार हांगा जमनीपोंदा उदक मेळटा. जमनीच्या पोटांत 2,133 मी. मेरेन खोलायेच्यो बांयो मारल्यात, हांका आर्टेशियन बांयो म्हणटात. असल्या सुमार 7,500 वयर बांयो हांगा आसात. तातूंतल्यान दर दिसा 1.4 अब्ज लिटर परस चड उदक मेळटा. वट्ट मेंढरांतली सुमार 20% आर्टेशियन बांयच्या उदकाचेर जियेतात.
गेरवांक खावड म्हूण उपेगी पडपी पाचव्या तणाचें हांगा बरेंच पीक येता. मेंढरां पोसप हो हांगाच्या अर्थवेवस्थेचो मुखेल उद्देग. जगांतल्या वट्ट लोकरींतलें 30% लोकरीचें उत्पादन हांगा आसा. मेंढरांच्या उद्देगा इतली उदरगत गोरवां पोसपाच्या धंद्यांत जावंक ना. मजेखातीर हाडिल्ल्या सोशाचें प्रमाण ऑस्ट्रेलियांत बरेंच वाडलें आनी व्हडा प्रमाणांत तण खावन तांणी गोरवां-मेंढरांचेर उपाशीं मरपाची पाळी हाडली. हाका लागून सोशांचो बंदोबस्त करपाखातीर हांगाच्या सरकारान लाखांनी डॉलर खर्च केले.
जमनींवेल्या पिकावळीभितर 67.9% गंव, पाचवी गोरवांच्या खावडीची वरण 14.9%, सादें तण 10% ही हांगाची मुखेल पिकावळ जावन आसा. हेभायर भाजीपालो, फळां हांचेंय हांगा बरेंच पीक येता. गंवाच्यो तरेकवार जाती हांगा सांपडटात. तांतल्यो गेबो, बेनक्युबिन आनी बंगाला ह्यो थळाव्यो लोकांमदीं बऱ्योच नांवाजिल्ल्यो आसात. वट्ट पिकावळींतलो सुमार 72% गंव निर्यात जाता. ओट, बार्ली, ज्वारी, तांदूळ, मको हांचीय ऑस्ट्रेलिया निर्यात करता.
हेर पिकांभितर ऊंस, मसमी भिकणां, तंबाखू, कापूस हीं बऱ्याच प्रमाणांत जातात. ह्या पिकांखातीर बरीच चड जमीन राखून दवरल्या. क्वीन्सलँडच्या दर्यादेगेवेल्या वाठारांत ऊंस चड जाता. लिनसीड (linseed-सिणबियां) चे पिकावळींतल्यान मेळपी तेल देशांतल्या तेलाची गरज 20% नी भागयता. द्राक्षांचे मळे सावथ ऑस्ट्रेलिया, व्हिक्टोरिया आनी न्यू सावथ वेल्स ह्या राज्यांनी चड आसात. द्राक्षांचो सोरो काडप होय एक मुखेल धंदो जाला. व्हिक्टोरिया, न्यू सवाथ वेल्स आनी टास्मानिया हांगा बटाटंचेंय पीक बरेंच येता.
हांगाच्या खण उद्देगाक 1842 सावन न्यू सावथ वेल्स राज्यांत मेळिल्ल्या ताब्यांचे सांठवणींतल्यान सुरवात जाली. ताचे उपरांत ल्हव ल्हव हेर राज्यांनी तरेकवार खनिजांचे सोद लागले आनी ऑस्ट्रेलियाचे अर्थीक वेवस्थेक एक नवें फाटबळ मेळ्ळें. पेट्रोलियम, रॉक फॉस्फेट, सैमीक गंधक, कथिल हेसारक्या खनिजांचें हांगा उत्पादन सामकेच उणें आसा, पूण हेर खनिजां बऱ्याच प्रमाणांत मेळटात. धातू खनिजांभितर तांबें, शिशें, चांदी, भांगर, लोखण हेसारकीं मुखेल आसात. तेभायर कोळसो आनी हेर अधाती खनिजांय हांगा व्हडा प्रमाणांत सांपडटात. खण उद्देग पुरायपणान सरकाराच्या हातांत आसा. ह्या उद्देगाचेर सरकार नियंत्रण दवरतात आनी तेविशींचीं धोरणां थारायतात.
न्यू सावथ वेल्स राज्यांत 90% बिट्यूमिनस आनी सेमी अँथ्रायट कोळसो आसा. तेङायर हेर खनिज संपत्ती ह्या खंडांत बऱ्याच व्हड प्रमाणांत मेळटात. रुटायल आनी झिरकॉन ह्या खनिजांच्या मळार जगांत ऑस्ट्रेलिया सगळ्यांत फुडें आसा. डोलोमायट, फ्लूओरस्फार, मॅग्नेसायट,चुनखडी, मीठ हांचेय सांठे हांगा मेळटात.
उदकांतले पिकावळींत नुस्त्याचें प्रमाण उणें जाल्ल्या कारणान हांगा नुस्तें आयात करचें पडटा. मुटेल, ऑस्ट्रेलियन सॅमन आनी ट्यूना हांचें प्रमाण वट्ट उत्पादनाच्या 40% आसा. कॉड, स्नॅपर, फ्लॅटहेड, मॉरवोंग, डेमर्सल, शार्क सारकें नुस्तें हांगा आसा. खोल दर्यांतल्या नुस्त्यांभितर स्पॅनिश मॅकरल, बॅराकुडा, जॅक मॅकरल, ट्यूना ह्या नुस्त्यांक चड मागणी आसा. कुल्ल्यो आनी तरांतरांचीं सुंगटां हांगा सांपडटात. मोतयांच्या उत्पादनांत ऑस्ट्रेलियाचो वांटो चड म्हत्वाचो आसा. थर्सडे आयलंड, टॉरेस, ब्रूम, डार्विन हांगा दर्यांतलीं मोतयां मेळटात. ह्या मोतयांक लागून ऑस्ट्रेलिया मोतयांच्या उत्पादनांत जगांत सगळ्यांत फुडें पावलां.
हांगाच्या वट्ट उत्पादनमोलाच्या सुमार 60% उत्पादनमोल कारखान्यांतल्या उद्देगांतल्यान मेळटा. उद्देगीक धातूं, यंत्रां आनी वाहनां, अन्न, पेयां आनी तंबाखू, कपडो, रसायना, रंग, कागद हांचे कारखाने हांगा बरेच आसात. चडशे कारखाने राज्यांच्या राजधानींनी आसात. शारांमदीं वट्ट लोकसंख्येतले 73% कामगार आसात. न्यूकॅसल, वुलनगाँग, पोर्ट केंब्ला, गीलाँग आनी लॉस्टेस्टन ह्या शारांनीय व्हड कारखाने आसात. दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत बोटी बांदपाच्या उद्देगाक बरेंच म्हत्व आयलें. सिडनी, न्यूकॅसल, व्ह्याल्ला, मेलबॉर्न आनी ब्रिस्बेन हांगा बोटी बांदपाचे व्हड कारखाने आसात. मोटारगाडयो, रेडिओ, टेलिव्हिजन आनी हेर वीजेचेर चलपी यंत्रां हांचें उत्पादन हांगाच जाता. देशांत तेल शुद्ध करपाचेय बरेच कारखाने आसात. लोकर तयार करपाचे 135 परस चड कारखाने, तशेंच पायतणां, स्फोटक द्रव्यां, ग्रीज तयार करपाचेय कारखाने हांगा बऱ्याच प्रमाणांत आसात. कारखान्यांच्या उद्देगांक लागून व्हड परंपरा आशिल्ली कामगार चळवळ हांगा बरीच जागृत आसा.
आयात निर्यातींत ब्रिटन हांगा सगळ्यांत चड निर्यात करपी देश. तेभायर अमेरिका, जपान, अस्तंत जर्मनी, कॅनडा आनी अरब देश हांच्यायकडल्यान ऑस्ट्रेलियांत आयात जाता. ह्या सगळ्यां देशांक ऑस्ट्रेलिया लोकर, मांस, गंव, दूद, साकर, फळफळावळ आनी खनिजां हांची निर्यातय करता.
ऑस्ट्रेलियन डॉलराक जगाचे बाजारपेठेंत बरेंच मोल आसा. रिझर्व बँक ऑफ ऑस्ट्रेलिया ही हांगाची मुखेल बँक आसा. 1968 वर्सा, हांगाच्या उद्देगधंद्याक आनी सैमीक संपत्तीच्या वेपारीक तेंको दिवपाखातीर ‘ऑस्ट्रेलियन रिसोर्सेस डॅव्हलपमेंट बँक‘ हे बँकेची थापणूक जाली. ते भायर बऱ्योच वेपारी आनी बचत बँको हांगा आसात.
येरादारी आनी संचारण
[बदल]रस्ते आनी रेल्वेमार्ग बांदपाच्या कामाक हांगा 19 व्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दासावन सुरवात जाली. हांगा सुमार 8,04,753 किमी. लांबायेचे बरे रस्ते आसात (1984). रस्त्यांचो उपेग गांवगिऱ्या वाठारांनी येरादारी करपाक चड जाता. पयसुल्ल्यां वाठारांनी मेंढरां आनी गोरवां तशेंच पिकावळ व्हरपांत रस्त्याचो बरोच हातभार लागता. 1984 वर्सा वट्ट रेल्वे मार्गाची लांबाय 39,251 किमी. आशिल्ली. दर राज्यांतल्या रेल्वेमार्गांचेर त्या त्या राज्याच्या सरकाराचें नियंत्रण आसता. खण-उद्देग, रानां-उद्देग, साकर-उद्देग हांतूत रेल्वेमार्गांचो येरादारी खातीर बरोच उपेग जाता.
ह्या देशांत उदकांतले मार्ग येरादारीखातीर उपेगी पडनात. पूण हेर देशांकडेन वेपार करपाच्या नदरेंतल्यान हांगाचीं बंदरां बरींच म्हत्वाचीं आसात. हांगा सुमार 100 वयर बंदरां आसात. सिडनी, मेलबॉर्न, फ्रीमँटल (पर्थ), पोर्ट एडिलेड, गीलाँग, पोर्ट केंब्ला, व्ह्याल्ला, ब्रिस्बेन आनी होबार्ट हीं बंदरां मुखेल आसात. देशांतलीं आनी देशांभायलीं बरीचशीं शारां हवाई मार्गांनी जोडल्यांत. हवाई येरादारीक हो देश सामको आद्रश थारला. 1980 मेरेन ऑस्ट्रेलियांत देशाभितरल्या हवाई मार्गांचेरूच 1,10,00,000 लोक एका वर्साक प्रवास करताले, क्वांटाज एअरवेज ही आंतरराश्ट्रीय येरादारी करपी सरकारी विमान कंपनी जावन आसा. ब्रिस्बेन, पर्थ, मेलबॉर्न, सिडनी, डार्विन हांगा आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसात. सुमार 400 हेर विमानतळ हांगा आसात.
दूरध्वनी, दूरचित्रवाणीह्या मळार ऑस्ट्रेलियाची बरीच उदरगत जाल्या. संचारणाच्या मळार युरोपीय देशांचो पांवडो ऑस्ट्रेलिया हुपूंक पावला. ऑस्ट्रेलियांत 63 दिसाळीं आसात ‘ऑस्ट्रेलियन’ दिसाळें सगळ्यांत चड लोकप्रिय आसा. तेभायर ‘द सिडनी मॉर्निंग हॅराल्ड’ आनी मेलबॉर्नच्यान उजवाडाक येवपी ‘एज’ हीं जिसाळीं प्रसिद्ध आसात. अर्थकारणाचेर खबरो दिवन ‘फायनान्शियल रिव्यू’ हें दिसाळें आनी ‘नॅशनल टायम्स’ हें सातोळें देशभर पावता.
लोक आनी समाजजीण: 1982 वर्सा ऑस्ट्रेलियाची लोकसंख्या सुमार 1,51,75,000 इतली आशिल्ली. हातूंत आदिवासींचोय आस्पाव आसा. हे आदिवासी वेस्टर्न ऑस्ट्रेलिया, नॉर्दन टेरिटरी, उत्तर क्वीन्सलँड आनी सावथ ऑस्ट्रेलिया ह्या वाठारांनी रावतात. हे भायर आशियाई आनी पॉलिनेशियन वंशाचेय लोक हांगा रावतात. लोकसंख्येची दांटीय (density) हांगा बरींच उणी आसा. 50% परस चड लोक शारांनी रावतात.
ऑस्ट्रेलियन प्रशासनाच्या धोरणांत आप्रावासन (immigration) हो एक मुखेल प्रस्न आसा. 19 व्या शेंकड्याच्या शेवटाक सावन गोरे सोडून हेर सगळ्यां लोकांक हांगा येवन रावपाचो हक्क न्हयकारलो. तरीपूण सुमार 1959 वर्सा हो कायदो मात्सो बदल्लो. आशियांतले विद्यार्थी शिक्षणाच्या निमतान बऱ्याच प्रमाणांत हांगा आयले.
भलायकेच्या नदरेंतल्यान हो एक सोमको फुडारिल्लो दोश आसा. गरम हवामानांत जावपी घातकी रोग हांगा नात. ह्या देशांत पुराय पणान धर्मस्वतंत्रताय आसात. चडशें लोक किरिस्तांव,हांतले कांय रोमन कॅथलिक जाल्यार कांय प्रॉटेस्टंट आसात. हेर धर्मांचेय लोक ऑस्ट्रेलियांत आसात.
हांगा कामाक ब्रिटन, अमेरिका ह्या देशांसारके म्हत्व आसले तरी हांगाच्या लोकांक विसव घेवपाचो भोव नाद. बायलांची सुवात समाजांत बऱ्याच उंचल्या पांवड्यार आसा. कपड्यांच्या विशयांत हांगा जरी युरोपीय पद्धत आसली तरी हवामानांतले गरमेक लागून सुती आनी सैल कपडे घालप लोकांक चड आवडटा. बियरीक ह्या देशांत बरीच मागणी आसा. दादले-बायलो बियर व्हडा आवडेन पियेतात. तांच्या सदाच्या जेवणांत गायचें मांस आनी मटन चड आसता. किरिस्तांव धर्माचें सगळे सण आनी उत्सव ह्या देशांत मनयतात.
कला आनी खेळामळार हांगाचे लोक चड भर दितात. चित्रकलेच्या मळार युरोपांत आयिल्ले विंगड विंगड प्रभाव हांगाचे चित्रकलेचेर दिसून येता. सर टॉमस गिल हो 19 व्या शेंकड्यात नामनेचो चित्रकार जावन गेलो. आदिवारी चित्रकलेच्या मळार मार्गारेट प्रेस्चन हाणें जगभर नामना मेळयलीं. तेभायर कॉनरॅड मार्टेन्स, टॉम रॉबर्टस्, फ्रेडरिक मॅक्यूबिन, सर आर्थर स्ट्रीटन, लिंड्झी हॉल, रुपर्ट बूनी, जॉर्ज लँबर्ट, इमॅन्युएल फॉक्स सारके चित्रकार, सर बॅरट्रॅम माकेनल,लिंडन डॅड्सवेल, डब्ल्यू. लेस्ली बोल्स, एडमंड ब्लॅकेट सारके शिल्पकार हांगा जावन गेले. तेभायर रॉयग्रांवड्स, रॉब्रट हॅडॉन सारके वास्तुशिल्पज्ञ आपले कलेक लागून अज्रंवर जाल्यात.
नाट्यकलेच्या मळार ऑस्ट्रेलियांत युरोपाभितर जे प्रमाणांत उदरगत जाली, तितली जावंक पावलीना आनी सिनेमाच्या मळारय हीच परिस्थिती आसा. संगीताच्या मळार मात हांगासर बरींच उदरगत जाल्या. हांगाच्या गांवप्यांनी आनी संगीतकारांनी जगभर नामनां मेळयल्या.
टेनिस, क्रिकेट, पेंवप ह्या खेळांक हांगा चड म्हत्व आसा. मोटारींच्यो सर्ती, घोड्यांच्यो सर्ती आनी जगाच्या खेळा सर्तीभितर आस्पाव जाल्लें हार सगळे खेळ हांगाच्या लोकांनी आपणायल्यात. ऑलिंपिक सारक्या खेळासर्तींनी ऑस्ट्रेलियान आपलो पांवडो दाखोवन दिला. रॉड लेव्हर, एशलीकपूर, पॅट कॅश आनी अशे कितलेशेच नामनेचे टेनिस खेळगडे ह्या देशांत तयार जाले. डॉन ब्रॅडमनसारको म्हान क्रिकेट खेळगडो ह्याच देशांत तयार जालो. तेभायर संवसारीक विक्रम करपी डॅनिस लिली, चॅपेल भाव, एलन बॉर्डर ह्या सारके कितलेशेच क्रिकेट खेळगडे ऑस्ट्रेलियान जगाक दिल्यात.
हांचीय संख्या तशी बरीच आसा. राश्ट्रीय थराचेर आनी संवारीक साहित्यांत नामना मेळिल्लें साहित्य ह्या दोनूय नदरांतल्यान हांगाच्या साहित्याची बरीच उदरगत जाल्या. गद्य बरोवपांत हेन्री हँडेल रिचर्डसन (1870-1946) खिस्तीना स्टीड, कॅथरिन प्रिचर्ड आनी पॅट्रीक व्हयट हांचीं नांवां बरींच गाजल्यांत. काव्यांच्या मळार क्रिस्तोफर बेनन (1870-1932) जेम्स मॅकॉली आनी ज्यूडिथ रायट हांणी नामना मेळयल्या. पॅट्रीक व्हायट हाका ताच्या साहित्याक लागून 1973 वर्सा नोबेल इनाम फाव जालें. एदो व्हडलो मान मेळोवपी हो पयलोच ऑस्ट्रेलियन साहित्यीक.
म्हत्वाचीं थळां
[बदल]शिक्षण
[बदल]भुगोलीक परिस्थितीचो परिणाम शिक्षणाचेर कसो जाता हाची बरी देख ऑस्ट्रेलिया कडल्यान शिकूंक मेळटा. स व्हड शारां, हेर ल्हान व्हड गांवां, फांफडून गेल्ली लोकवस्ती, वयर सकयल आशिल्ली भूंय, अशें परिस्थितींत इंग्लंडातल्यान हाडिल्ले शिक्षण पद्धतीक हांगा एक नवीच दिका मेळ्ळ्या.
फकत शंबर वर्सांभितर ह्या शिक्षणाची वाड जाल्या. 1866 सावन ताका संघटित रूप आयलें. 1872 सावन दरेक राज्यान राज्यशासित शिक्षण पद्धतीची थापणूक केली. सरकारी फुडारपणाखाल आनी सरकारी खर्चान फुकट, सक्तीचें आनी धर्मनिरपेक्ष शिक्षण हांगा सुरू जालें.
म्हायती आनी आंकडेवारी उजवाडाक हाडप, संशोधनाक पुरस्कार दिवप, आदिवासींचें शिक्षण आनी खासा शिक्षणाक अर्थीक पालव दिवप, इतलेंच काम केंद्रशासन करता. राज्यांतलीं शिक्षण वेवस्था त्या त्या राज्याचो शिक्षणमंत्री पळयता. साक्षकतेचें प्रमाण 99% वयर आसा.
शिक्षण दिवपाची मुखेल जापसालदारकी जरी सरकाराची आसली, तरी खाजगी संस्थांचो म्हत्वाचो वांटो आसा. सादागणपणान 75% भुरगीं खाजगी शाळांनी शिकतात. ह्या खाजगी शाळांक सरकारी अनुदान मेळना. दानाचेर ह्यो संस्था चलतात. 75% ते 80 % विद्यार्थी रोमन कॅथलिक पंथाच्या शाळांतल्यान शिक्षण घेतात. उरिल्ले हेर पंथांच्या आनी स्वतंत्र शाळांतल्यान शिकतात. शिक्षणाचो पांवडो बरोच ऊंच आसा.
शिक्षणाच्या मळार दरेक राज्याक स्वतंत्र अधिकार आशिल्ल्या कारणान, शिक्षणाची रचणूक, फी पद्धत, अभ्यासक्रम ह्या गजालींचेर स्वतंत्र धोरण आसता. सक्तीचें फुकट शइक्षण सव्या वर्सा सुरू जावल चवदा-पंदरा वा सोळा वर्सांचेर सोंपता. मुळावें आनी माध्यमीक धरून बारा वर्साचें शिक्षण सोंपल्या उपरांत विश्वविद्यालयांत वचूंक मेळटा. बारा वर्साची ही रचणूक कांय जाग्यांचेर 6+6 जाल्यार कांयकडेन 8+4 अशी आसा. मुळाव्या शिक्षणा उपरांत बौद्धिक, तांत्रिक नाजाल्यार शेतकी विशयां सारकिल्या उंचेल्या महाविद्यालयांनी वचूंक मेळटा.
भाशा आनी साहित्य
[बदल]बरोवपाची आनी उलोवपाची भाशा इंग्लीश आसा. तरीपूण ऑस्ट्रेलियांतल्यो ज्यो आदिवासींच्या भाशा आसात, तांकां ऑस्ट्रेलियन भाशा म्हूण वळखतात.ऑस्ट्रेलियांतलें हवाई येरादारीक लागून थंय पर्यटनाची उदरगत जायत चल्ल्या. सिडनी, ग्रेट बॅरियर रिफ, ब्लू मावंटन्स हांगा पर्यटक चड येतात. कॅनबरा हें राजधानीचें शार. हांगाचें प्राणी संग्रहालय नामनेचे आसा. ब्रिस्बेन, पर्थ, मेलबॉर्न हांगा 1956 त ऑलिंपिक सर्ती जाल्ल्यो. तेभायर एडिलॅड हेंय शार खेळा मळाक लागून आनी थंय जावपी कलामळाक लागून नामनेक पावलां.