कोंकणी कवितांचो समाजाचेर प्रभाव

भास अभिव्यक्तीचें प्रभावी साधन, आनी तीच अंतर्मनाक सादोवन जाग हाडटा अशें म्हळ्यार अतिताय जावंची ना. आमचो अंदल्लो स्वास, घुस्मटमार, उमाळे, उत्फर्के तिच्याच माध्यमांतल्यान तर आमी व्यक्त करतात. केन्ना केन्ना हे तळमळे, हुस्के दुस-या खातीर आसतात जाल्यार कांय फावटी ते स्वताचेच आसतात. दुस-याक उपदेश करप होवूय एक मनीस जातीचो स्वभाव आनी ह्या सारक्या कार्याक फावोशें, भाशे परस उत्तम अशें साधन कितें आसूं येता ? खंयचेय भाशेच्या लिखीत रुपाचो विचार करतात तेन्ना तिचें साहित्यीक रुपच चड आक्रमक आनी प्रभावी थारता. कारण मुळांत साहित्यीक भौसा वांगडा जियेता आनी हाकाच लागून तर ताच्या बरपांत समाज प्रभावीपणान पडबिंबीत जाता.कोंकणी भाशेतल्या हेर साहित्य प्रकारां वांगडाच कविता ह्या साहित्य प्रकारान लेगीत हें प्रभावी रूप आपणायलां आनी साबार आव्हांनाय पेल्ल्यात. कारण मुळांत कवी कोणाचीच भीड, पर्वा करिनासतना आपले उमाळे, हुस्के कागदार मांडटा.

खरें म्हळ्यार कविता वा हेर साहित्य प्रकार मुळांत आस्वादकांची वा वाचप्यांची मनरिजवण करतात. पूण प्रत्यक्षात फकत हांगां मेरेन सिमीत रावनासतना ह्या सगल्याच्या पलतडी वचून समाज प्रबोधन, अस्तित्वाची वळख, आमची लागणूक, आध्यात्मीक नदरेन समृध्द, देशप्रेम, भाशाप्रेम, निती - मुल्ल्यांची पोसवण, जिवीता कडेन पळोवपाची नदर, समाजीक,संस्कृतीक आनी भौशीक जीण समृध्द करप, ह्या आनी हेर गजालींची पुरवण करपाचें काम कविता करता.

खास करून कोंकणी कवितेचो ह्या साबार गजालींच्या नदरेतल्यान विचार जाता तेन्ना तिवूय भोव सक्षम आनी प्रभावी थारल्या हें तिच्या प्रवासाचेर नदर मारल्यार स्पश्ट जाता.अभ्यासपा खातीर गोंय मुक्ती आदली, मुक्ती उपरांतची आनी एकविसाव्या शेंकड्यांतली कविता अश्या तीन भागांनी तिका वाटून घालूं येता.तिचो प्रत्यक्ष जांव अप्रत्यक्ष समाजाचेर पडिल्लो प्रभाव, ह्या नदरेन तिचो विचार करतात तेन्ना खास करून मुक्ती आदलो आनी मुक्ती उपरांतचो काळ आनी ह्या काळांत घडिल्ल्या घडामोडिनी ती अदीक लोकप्रीय आनी अभिव्यक्तीचें तांकीवंत हत्यार जालां म्हणपाचें धाडस करूं येता. कोंकणी कवी / कवियत्रिनी काळ आनी परिस्थितीची जाणीव दवरून उत्कृश्ठ आनी प्रभावी काव्य रचना केल्या आनी तांचो हो यत्न ह्या परिस्थितीत खूब प्रभावी आनी लाभदायक थारला.

1910 वर्सा शणै गोंयबाबांचो ‘रवळुचो रवळेराव आनी गोंयकारांचो मुंबैकार’ हो स्वतंत्र पयलो वयलो कविता संग्रह उजवाडाक आयलो. ह्या दिर्घ अश्या कटाव काव्यातल्यान पासून ते कोंकणी मायेच्या भुंयपुतांक आपलें अस्तित्व, स्वाभिमान शेणयना जावंक एकेतरेन शिटकायताच म्हणू येता.

कोंकणी कवितेक खरो फुलार आयलो तो गोंय सुटके खातीर. 18 जून 1946 ह्या दिसा राममनोहर लोहियान गोंयांत येवन सुटके झुजाचे चळवळेची ज्योत पेटयली आनी तातूंतल्यानच स्फूर्त घेवन कोंकणी कविनीं आपल्या कवितांतल्यान भौसाक आपल्या भुंयेविशीचो हुस्को निर्माण करून खडबडून जागो केलो.खास करून कविवर्य बाकीबाब बोरकारांच्या

‘महात्मा गांधी आयलो रे,

गोंयांत आमच्या पावलो रे

लोहियान हाडलो बावटो ताचो,

मडगांव शारांत लायलो रे’

ह्या सारक्या कवनांक लागून भौसा भितर खरी स्फूर्त आनी नेट येवपाक कारण थारलें. तेन भायर बाकीबाबांच्याच ‘सात लाख गोंयकार आमी’, ‘भारताच्या ध्वज्या म्हज्या’ (पांयजणां- कविता संग्रह) ह्या सारक्यो कविता मुंबय आकाशवाणी वेल्यान त्या वेळार वितरावप जाताल्यो. ह्या सारक्या कवितांनी भौसा भितर एकचाराचो मंत्र फुंकलो, हावेस जागयलो, वांगडाच मायभूंयेविशी कर्तव्याची आनी जापसालदारकेची जाणीव करून दिली.

परक्यां कडच्यान आमची भूंय मुक्त जाली पूण, तरी लेगीत वास्तवांत आमी पारतंत्र्यांतूच आसा म्हणपाचें दर घडियेक सामान्यान अणभवलां आनी कोंकणी कवीक तर हाची सुलूस स्वातंत्र्या उपरांत रोकडीच लागलेली आनी ‘अजून सरूंक ना संगर आमचें’, स्वातंत्र्य न्हय, स्वातंत्र्य न्हय’ ह्या सारक्या कवितांतल्यान बाकीबाब आदिफुडेच भौसाक शिटकायता.घरचेच भेदी सत्तेच्या, संपत्तेच्या आडासाक रावून कारस्थाना, कट रचीत आसले तेन्ना कवी मनोहरराय सरदेसाय लेगीत म्हणटा :

‘अजून आसात पिडपी हांगा,

अजून आसात नाडपी हांगा

तरणे तशे दांडगे तुमी,

अजून कशे रावल्या वोगे

हड्डयांतले इंगळे आज,

धगधगून जांव दी जागे’

गळसणून पडिल्ल्याक तांच्या बळाचेर, हिकमतीचेर प्रतीउत्तर दिवंक असल्याच कवितांनी स्फूर्त दिल्या.अश्याच कांय घरच्याच भेदिनी स्वार्थ आनी सत्तेच्या हांयसांक भुल्लुसून आपलेच आवयक शेजा-याकूच विकपाक येवजिली आनी आपले कार्य तडीक व्हरूंक, हांगा भाडोत्री प्रचारकूय हाडले. पूण हेरां वांगडाच कोंकणी कविनीं लेगीत आपल्या कवितांतल्यान भौसाचें मतपरिवर्तन करून आनी कसल्याच हांयसांक भुलनासताना संघप्रदेशा वटेन कौल लावंक नीज गोंयकाराक शिटकायलो.

बाकीबाबांची ‘सोळा तारीख’ कविता सांगता :

‘चूड दाखौन हाडलो म्हारू नष्ट्यो ताज्यो कळा,

तुका म्हाका जोखुंक भावा येता तारिख सोळा’

वा ताचीच ‘सांतेरेचेर कौल’ ही कविता जांव वा त्या काळार कवी मनोरराय सरदेसाय आनी हेरांच्यो ‘O Herald’ त येवपी कविता जांव तांणी गोंयकारांक फुडाराचो आनी सत्याचो दिश्टावो घडयलो. आनी हाची पावती म्हण संघप्रदेशा वटेन कौल लागलो.

‘हे मातयेचे आमी

हे मातयेचीच भास आमगेली

हे भौस-भाशेचोच हो भौस मगा’ (ह्या थळाचे आमी थळावे गा - वंशकुळाचें देणें - नागेश करमली)

हें पटोवन दिवपाचो यत्न 1987 आदी कवी नागेश करमली वांगडा हेरांनी आपल्या कवितांतल्यान केल्लो. ‘कोंकण आमचो देस, आवै कोंकणी भास’ हें नमन गीत बयाभावान (का.श्री. नायक) 1946 गायिल्लें.कोंकणी आमची भास आनी तीच आमच्या जाण्ट्यांली मिरास आनी तीच आमचें खरें अस्तित्व हें हड्डें फोडून कोंकणी कवितेनूय सांगलां आनी सांगत आयल्या. कवी बयाभाव, बाकीबाब धरून आयच्या नवोदीत कविच्यो कविता लेगीत हेंच सांगत आयल्यात. पूण,

‘मामा – पापा, नाना – नानी

सवंय जाल्या ताळ्याक'

आवयक कोनशाक दवरून

सासूं – मांयक दसयल्या गळ्याक’

अशे उद्गार ‘स्वतंत्र गुलाम’ सारक्या कवितेतल्यान काडून आयज लेगीत कवियत्री ग्वादालूप डायस भाशेच्या बाबतीत चलयल्लें घाळपण भौसाच्या तोंडार मारता. कवी समाजाचो वांगडी, भौसाचो एक वांटो आशिल्ल्यान समाजाचेर आयिल्लीं संकटां ताकाय बादतात. देखून त्या त्या वेळार प्रासंगीक कविता ताका स्फुरतात आनी आपली लागणूक वळखून तो समाजाक जागयता, सत्याचो दिश्टावो घडयता. कोंकणी कवितेन लेगीत हेंच केलां.

समेस्ताचें कल्याण जावंचें, उजू वाटेन ते वच्चें ह्या खातीर आपल्या जिणेच्या अणभवातल्यान दर घडियेक व्यक्तीगत जाल्यार, कांय फावटी भौशीक उपदेश, शिटकावण्यो आनी प्रोत्साहन कवी दिता.म्हळ्यारूच ताची कविता समाज प्रबोधनाचे कार्य करता.

मुक्ती उपरांत गोंयांत राजकीय, समाजीक, संस्कृतीक मळांचेर बदल घडूंक लागले. मेकळ्या गोंयचीं जीं सपनां हांगाच्या भौसान पळयिल्लीं तांकां पुरायपणान वेर गेली. सामान्याची, उपेक्षीतांची गचीच आवळ्ळी म्हळ्यार जाता. पूण जेन्ना जेन्ना संद मेळ्ळी तेन्ना तांकाच कंठ फुटलो आनी कवितेकूच हत्यार करून तांणीं आपलें आनी सहबांधवांचें उमाळे, हुस्के, घुस्मटमार व्यक्त केले. आनी म्हत्वाचें म्हळ्यार, तांका स्फूर्त दिली, तांचो स्वाभिमान जागयलो, तांच्या कतृत्वाची जाणविकाय करून दिली. ‘आमी’(वंशकुळाचें देणें) सारक्या कवितेतल्यान नागेश करमली म्हणटा,

‘आमी ?

आमचींच मर्णां जियेल्ले

युगात्म्याक कळसाक

अभिषेक केल्ले,

उज्या-मोडांत घालून घेवनय

आमचो बावटो खांदार मारिल्ले’. आनी तांचीच ‘सांवार’ सारकी कविता सांवारकूय आफोवणें दिता.

र.वी. पंडीताचे कवितेंतलो ‘गावडो’ लेगीत कोणांक भियेना. तो सांगता :

‘जाय तशे कांडांत

जाय तितले कांडात

जाय तितलीं वर्सां कांडात.

कांडीत रावात.

पळोवया तरी’

तुमचो नेट!’(हांव गावडो - म्हजें उतर गावड्याचें)

उच्चवर्गीयांच्या धेकाखाल वावुरतल्या हांगासरल्या गावड्याक कविच्यो ह्यो काव्य वळी उर्बा आनी स्फूर्त दितात. आनी तितल्याच खरसाणेन आनी आत्मविश्वासान कवी संजीव वेरेंकारांची ‘क्रांती’ ही कविता म्हणटा :

‘आतां क्रांती

फकत सभाघराच्या

माचयेवेल्यान येवचीना

क्रांती !

शेतांतल्या कणसां कणसांतल्यान

दर्याच्या दर एका ल्हारांतल्यान

रेवेंच्या कणाकणातल्यान

मळबांतली पेट्टी नक्षत्रां

झोबून घेवपाचो हावेस

बाळगून येतली’..... (क्रांती, भावझुंबर-संजीव वेरेंकार)

हे तरेच्या स्फूर्तदिण्या, स्वाभिमान जागोवपी वातावरण निर्मीतीची गरज आशिल्ली आनी तोच यत्न कोंकणी कवितांनी केलो.

फकत भौतीक जीणूच न्हय तर आमची आध्यात्मीक जीण लेगीत समृध्द कोंकणी कवितेन केल्या. देव देवतांची सासाय आमचेर मागताना आमच्या ब-या करण्यांनीच स्वर्ग सूख प्राप्त करूं येता आनी तें ह्याच धर्तरेचेर जोडून हाडप शक्य आसा कारण परमात्म्याचो राबितो तर ह्या चराचरात आसा

‘जल्म दिवपी जीण फुलोवपी

पृथ्वी मनीसकुळयेची

ईश्वराच्या पुण्य राबित्यान

हिची सासाय सासाणाची’ (भविष्य दिश्टावो- सर्ग घडपाक धर्तरेचो- प्रकाश पाडगांवकार)

कवी प्रकाश पाडगांवकारांच्यो ह्यो वळीच हें सत्य सांगून वतात.

ह्या धर्तरेर आमी मनीस म्हण जियेताना मनिसपणान जियेवप गरजेचें ना तर त्या मनिसपणाक कसलो अर्थ ? ही मनिसपणाची मुल्यां रुजोवंक कविता दर घडियेक शिटकायता :

‘दार भरून वोतता तेन्ना

शेजा-याच्या दारार मार

तुज्या देण्यान मात तरी

कमी जायत तांचो भार’ (अशेंच जगचें आसा – भूंयफोंड)

कवी तोमाझिन्यु कार्दोजाचीय ‘असोच जिये’ कविता हेंच सांगता.

आमी भोवभाशीक, भोवधर्मीक, भोवजातीय, आदी सारक्या अनेकतेत एकता आशिल्ल्या प्रांतात रावतात. हेच एकतेतूच आमचें बळगें दडिल्लें आसा. आनी ह्या खातीर धर्म, जाती, भास सारक्या मुद्यांवेल्यान वाद घालीनासताना ह्या देशांत शांतीन रावचें असो संदेशूय जायत्यो कोंकणी कविता दिवन वतात.

जिवातांत जैत जोडूंक कश्ट, त्रास कडचे पडटात. अपेसांच्या, निर्शेणेच्या भोंव-यातूय सापडटात. पूण असल्या वेळार :

‘उजवाडाशीं पावंक जाय ?

काळखांत उडी मार.

जिविताचो हेतू जाय ?

कश्टान चलची वाट.’ (धीट पावलां - नवी आंकरी -फा.लीनु द सा)

अशे तरेच्या कवितांतली उतरांच दर घडियेक समेस्तांक उर्बा आनी बळ दिवन वतात.

आयज आमी शारांतल्या चकचकाक भुल्लुसून शारां कडेन आकर्शीत जाल्यांत. ह्या खातीर शारां उपाट भरल्यात, कॉक्रिटाची रानां उबी जाल्यात आनी ह्या रानांनी आमचें मनीसपणूच साणलां, आपलो, सखो कोणूच थंय नासता :

‘कॉक्रिटाच्या ह्या रानांत

कितलेशेच दीस जाले

हांव अडाणी

शेणिल्ल्या मनिसपणाचो

सूर सोदता

पूण सूर जुळना सूर मेळना (कॉक्रिटाच्या रानांत- गांवांतली सांज- संजीव वेरेंकार)

अशें कवी संजीव वरेंकार ‘कॉक्रिटाच्या रानांत’ कवितेंत खंतीन सांगता आनी मुखार म्हणटा :

‘अजून मूळ धरना

देखून मन म्हजें

सोदता वचूंक आतां

आसलें तशें गांवां’ (अजून मूळ धरना- गांवांतली सांज- संजीव वेरेंकार )

कविची हीं उतरां गांवाची ओड लायल्या शिवाय रावना. शारांतली जीण कितली पोकळ, फोपशी हाची जाणविकाय दिवपी आनी गांवां कडेन आशिल्ली आमची नाळ जोडून दवरपाक आनी आमच्या थळाव्या दायजाची राखण करपाक लेगीत कोंकणी कविता दर घडियेक आमकां जागयता.

आयज लेगीत आमच्या स्वातंत्र्याचेर, स्वाभिमानाचेर कोणूय गदा हाडटा तेन्ना गळसणून वचनासताना आमी रियेक्ट जावंक जाय, ‘मोड जावंक जाय’ (अवसर- कविता संग्रह) अशें श्रीकांत पालसकारांची कविता म्हणटा.राजकीय फुडा-यांक आमचे फुडारपण करुंक, राजकारभार सुरळीत चलोवंक आमी विचून काडटात. पूण हे प्रतिनिधीच, कर्तव्य विसरून सत्तेच्या बळार उरफाटे भौसाचेच शोशण करतात.कवी निलबा खांडेकरांची ‘देश’ कविता हें सत्य सांगता जाल्यार तांच्योच ‘चीयर्स’, ‘सुर्यवंशी’ कविता ह्या दारिद्र्या, पिळणूकी आड बंड करून उठूंक भौसाक स्फूर्त दितात.

आमचे स्वार्थी प्रवृत्तीक लागून सैमाचें संतुलन आमी हालयलां देखून ‘दोश कोणाचो’ ? कवितेत :

‘सूख सोडून भोग घेतलो

देखून सैम कल्मलें

देवाचो कांय दोश ना

ख्यास्त ताणें धाडूंक ना

आमच्याच हातांनी आमचोच फोंड

खणाला हातूंत दुबाव ना’ (दोश कोणाचो ? -भुंयफोड- ग्वादालूप डायस)

म्हणून कवियत्री ग्वादालूप डायस फकत सैमाचो भोग, शोशण करिनासतना ताच्या संवर्धना खातीर वावरूंक सांगता.

ह्या आमच्या समाजान आदी काळा सावन अस्तुरेक सदांच हीण लेखल्या. भौशीक जिणच न्हय तर तिच्या मनांक लेगीत बेडयो बांदून तिका जगपाक प्रवृत्त केल्ल्या. पूण, तिकाय मुक्तपणान, स्वछंदपणान वावुरपाचो अधिकार आसा. कोणाच्याच बंदेपणात, दबावाखाला वावुरपाची तिका गरज ना. तिका आतां कंठ फुटून आक्रमक जावन ती म्हणटा :

‘तेदेवेळार उज्यातल्यान जल्माक आयिल्ली

आयज उजो जावन वस्त्राक पडिल्लो हात

लासून उडोवंक

नारीची नारायणीय जावपी

हांव द्रौपदी’.... (हांव द्रौपदी- अंतर्गाज- मीलन वांयगणकार)

तशेंच ‘हांव सवणें’, ‘लक्षीम’ ‘चौकटींतलें चित्र’(अमिताच्यो कविता) ह्या सारक्या सर्गेस्त अमिता सुर्लकार जाल्यार ‘सती’(मोग-या आटी) ह्या सर्गेस्त शांती तेंडूलकाराची कविता, हेच तरेन समेस्त अस्तुरेचो स्वाभिमान जागोवन तिच्यात बंडखोर वृत्ती निर्माण करून, क्रांती करूंक तिका प्रेरीत करता.

समाजांतल्या ब-या - वायट घडणूकांचे पडसाद सरळ साहित्यांत पडटात. कारण साहित्यकाराची नदर चौकस आसता आनी म्हत्वाचें म्हळ्यार खंयचेय गजालीचो पुरस्कार जांव विरोध करप जितलें लिखणेच्या माध्यमातल्यान प्रभावी थारूं येता आनी सामान्या मेरेन पावोवन ते तांच्या मनां, काळजांत रुजोव येता तितलें आनी कित्यानूच सोंपेणी जावंक शकना.