गया

गया बिहार राज्यांतलें पांचव्या क्रमांकाचें शार, जिल्हाकेंद्र आनी हिंदूंचें पवित्र तीर्थक्षेत्र. अक्षांश २४० ४९’ उत्तर आनी रेखांश ८५०१’ उदेंत. लोकसंख्या: २,४६,७७८ (१९८१). आवांठ: २८.६२ चौ. किमी. फल्गू न्हंयेच्या कांठार, पाटणाचे दक्षिणेक ८८ किमी. आनी कलकत्त्याचे वायव्येक ४६७ किमी. अंतराचेर हें शार आसा. ह्या शाराचे दोन भाग आसात: १. मुखेल (पूर्विल्लें) नगर २. साहिबगंज (नवें) नगर पूर्विल्ल्या नगरांत विष्णुपाद मंदिर तशेंच हेर पवित्र तीर्थां आसात. नवें नगर म्हळ्यार प्रशासन केंद्र जंय सरकारी कार्यालयां, न्यायालय, सरकिट हाउस, डाक घर, रेल्वे कार्यालय, इगर्ज, विमानतळ आनी विद्यालयां आसात.

महाभारतांत पांडवांच्या तीर्थयात्रेच्या प्रसंगान तीर्थरुप गयेचें वर्णन आसा, तें अशें:

तोत गयां समासाद्य ब्रह्मचारी समाहित:। अश्वमेधमवाप्नोति कुलं चैव समुध्दरेत्।।

(वंनपर्व ९५.९)

अर्थ- गयेक वतकच ब्रह्मचाऱ्याक अश्वमेध केल्ल्याचें फळ मेळटा आनी ताच्या कुळाचोय उध्दार जाता.

अश्वघोषाच्या बुध्दचरितांत गयेचो उल्लेख आसा. राजर्षी गय हाच्या नांवावयल्यान ह्या नगराक ‘गया’ हें नांव पडलें, अशें अश्वघोष म्हण्टा. गौतम बुध्द ह्या नगरांत गेल्लो, अशेंय तातूंत म्हळां. सुद्युम्न वा इल हाच्या गय नांवाच्या चल्याक उदेंतेकडल्या देशाचें राज्य मेळिल्लें. श्वेतवाराहकल्पांत ह्या राजर्षीन गयानगरी ही आपली राजधानी म्हूण वसयली. गया आनी उत्कल ह्या वाठाराक पयलीं ‘धर्मारण्य’ अशें नांव आशिल्लें.

वायुपुराणांत गयेच्या उत्पत्तीविशीं अशी एक कथा आसा: गयासुर नांवाचो एक महापराक्रमी असुर आशिल्लो. कोलाहल पर्वताचेर ताणें उग्र तप केलें. विष्णू ताचेर प्रसन्न जालो. विष्णून दिल्ल्या वराक लागून गयासुराचें फकत दर्शन घेवन वा ताका स्पर्श करून साबार लोक पुण्यात्मे जावन स्वर्गांत वचपाक लागले. हाका लागून यमराजाक आनी हेर देवांक हुस्को जालो. विष्णूक ही खबर कळनाफुडें तो भुयेंचेर आयलो. ताणें यज्ञ करपाखातीर म्हूण गयासुराकडेन ताचें शरीर मागलें. गयासुरान आपलें शरीर दितकच देव ताचेर प्रसन्न जालो आनी ताणें गयासुराक वर दिलो- “ हो वाठार ‘गयाक्षेत्र’ ह्या नांवान संवसारंत पवित्र तीर्थस्थान म्हूण नामनेक पावतलो. सगळे देव-देवता थंय वास करतले आनी जो थंय दहनक्रिया वा सपिंड श्राध्द करतलो, तो आपल्या पूर्वजांसयत ब्रह्मलोकांत वतलो.” तेन्नासावन गयेंतल्यो वास्तू पवित्र जाल्यो.

व्दापरयुगांत प्रभु रामान गयाक्षेत्रांत वचून आपल्या पितरांखातीर पिंडदान केल्लें आनी थंयच्या गयावळ ब्राह्मणांक रुप्याचो आनी भांगराचो अशे दोन पर्वत आनी मधुपेयाच्यो दोन न्हंयो दान-दक्षिणा म्हूण दिल्ल्यो, अशें म्हण्टात.

गयाक्षेत्रांत श्राध्द केल्यार पितरांक तृप्ती मेळटा,अशें धर्मशास्त्रांत म्हळां.‘गयाश्राध्दमस्तु पितृणामक्षय्या तृत्पिरस्तु’ असो आशीर्वाद सामान्य श्राध्दांत लेगीत आसता. देखून, आपल्या वंशांतल्या एका तरी वल्यान गयाक्षेत्रांत वचून श्राध्द करचें, अशीं इत्सा पितर धरतात.

विष्णुपदमंदिर हें गयेतलें मुखेल मंदिर. फल्गूचे देगेर हें व्हड मंदिर आसून, भितर अश्टकोनी खोलगट भागांत विष्णुपद आसा. देवळाभायर सभामंडप आनी श्राध्दनिधीखातीर दोन व्हडले मंडप आसात. लागींच एक गरुडमंदिर आसा. इंदूरच्या अहिल्याबाई होळकर हिणें १७८७ च्या सुमाराक जयपूरच्या कारागिरांकडल्यान हें मंदिर बांदून घेतलें. गयेंतली दुसरी पळोवपासारकी सुवात म्हळ्यार अक्षय्य वत. हो ब्रह्मसरोवरालागीं आसून ताचे भोंवतणी वणत आसा. हाचे उत्तरेक वटेश्वर महादेवाचें मंदिर आसा. तेभायर हांगा सुर्यकांड आनी तळ्याचे अस्तंतेक एक सुर्यमंदिर आसा. सात घोड्यांचेर आरुढ जाल्ली हांगाची सुर्यमूर्ती ओडलायणी आसा. गयेपसून लागींच ‘धर्मारण्य’ आसा. हांगा एक बांय आसा आनी ते बांयंत यात्रेकरु श्राध्दाचें पिंड उडयतात. हांगा धर्म आनी भीम हांची ल्हान मंदिरां आसात. धर्म भीमाक घेवन हांगा बापायचें श्राध्द करपाखातीर आयिल्लो आनी ताणें हांगा कांय काळ तप केल्लें अशें म्हणटात. गयेंत सुमार ४५ श्राध्दवेदी आसून प्रेतशिला, रामशिला, रामकुंड, ब्रहकुंड, काकबळी, धर्मपृष्ठ, ब्रह्मसर आनी गृध्रकूट ह्यो तातूंतल्यो मुखेल आसात.

गया नगराचे १४ मैल उदेंतेक पुनावन हांगा कांय बौध्द समाधी आसात, तशेंच १६ मैल उत्तरेक ‘बराबर’ घोलींत वण्टींचेर अशोककाळांतले शिलालेख आसात. मगध साम्राज्यांत गया हें एक म्हत्वाचें नगर आशिल्लें. हांगाची पिकावळ अशी: धान्य, चणे, गंव, ऊंस आनी तीळ. हांगाचे मुखेल वेवसाय:Nitre salt तयार करप, खणकाम (खास करून फातर आनी Mica), लाख तयार करप, मातयेचीं आनी पितुळचीं आयदनां तयार करप, रस्मी कपडे विणप. गया हें दक्षिण बिहारांतलें वेपार, उद्येग आनी येरादारी हांचें एक व्हड केंद्र आसा. गयेच्या धर्मीक माहात्म्याक लागून दर वर्सा सुमार ३ लाख हिंदू यात्री मोक्षप्राप्तीच्या उद्देशान आपल्या पूर्वजांचें गयावळ ब्राह्मणांवरवीं सपिंड श्राध्द करपाक गया क्षेत्राक भेट दितात.

गया, बोधगया: गयेचे दक्षिणेक ६-७ मैलांचेर निरंजना (नीलांजना) न्हंयेच्या कांठार ‘बोधगया’ हें बौध्दांचें पवित्र तीर्थक्षेत्र आसा. हाका ‘बुध्दगया’ अशेंय म्हण्टात. हांगा स वर्सां खर तप करतकच सिध्दार्थाक दिव्य ज्ञान मेळ्ळें आनी तो गौतम बुध्द जालो, अशें बुध्दचरित्रांत आसा. निरंजना न्हंयच्या कांठार रेंव आशिल्ल्यान ह्या वाठाराक ‘उरूवेला’ (उरू=रेव, वेला=तट) अशेंय म्हण्टाले. बेलाच्या झाडांचें रान आसा म्हूण ह्या स्थानाक ‘उरूबिल्ववन’ अशेंय म्हण्टाले. स वर्सां उपास-तापास आनी कडक तप केल्ल्यान सिध्दर्थ सामको बारीक जालो पूण तरीकूय ताका दिव्यज्ञान प्राप्त जालें ना. मागीर ताणें ‘सुजाता’ नांवाचे बायलेन दिल्लो पायस घेवन उपास सोडलो. उपरांत तो निरंजना न्हंयच्या कांठार एका अश्वत्थ (पिंपळाच्या) रुखाखाला वज्रासन घालून ध्यानस्थ बसलो. इतल्यान भूंयकांप जावन एक पाशाणखंड वयर आयलो. सिध्दार्थ ज्ञानप्राप्ती जाय म्हणसर त्या खडपाचेरूच वसून रावलो. देखून त्या पाशाणाक ‘बोधिपर्यंक’ आनी त्या अश्वत्य रुखाक ‘बोधीवृक्ष’ अशें नांव पडलें.

महाबोधी मंदिर: बोधगया हांगाचें व्हडलें, तेमक आशिल्लें ‘महाबोधी मंदिर’ ह्या नांवाचें देवूळ संवसारभर नामनेक पावलां. युआन च्वांग हाणें महाबोधी मंदिराचें जें वर्णन केलां, तें सद्याच्या मंदिरासारकेंच आसा. एका शिवभक्त ब्राह्मणान हो महाबोधी विहार बांदलो अशें ताणें म्हळां. हें मंदिर गुप्त काळांत इ. स. ५ व्या शेंकड्यांत बांदलां आसूंक जाय असो एक अदमास काडटात. सव्या शेंकड्यांत श्रीलंकेचो राजा महानामन हाणें गयेच्या बुध्द मंदिराचो जीर्णोध्दार केल्लो, असो उल्लेख बौध्द इतिहास ग्रंथ ‘महावंश’ हातूंत आसा.

हें मंदिर २ भागांत स्तूपाकार बांदलां. उंचाय १७० फूट, रुंदी ६० फूट. पयलो भाग चवकोनी आसून, वयलो भाग अशीर जायत गेलो. ताच्या माथ्यार एक लांबट तेमक आसून तेंगशेक एक स्तूप आसा. वयल्या भागाच्या चारुय वटांनी कितलीशींच कुरकुटां आसून तातूंत कांय मूर्ती बसयल्यात. गर्भकुडीच्या चारुय कोनशांचेर मुखेल मंदिराच्यो ल्हान प्रतिकृती आसात. ह्या देवळाभोंवतणी पिंपळाच्या रुखाचें एक सोबीत रान आसा आनी त्या झाडांनी लेगीत ल्हान ल्हान स्तूप आसात. ह्या प्रांगणाचे उदेंतेक एक भव्य फातराचें तोरणद्वार आसून, ताचेर हरणाची आनी शिंवाची आकृती कोरांतल्या. देवळाचे गर्भकुडींत अस्तंतेक एका पेडाचेर भांगाराचो मुलामो आशिल्ली बुध्दाची भव्य मूर्ती भूमिस्पर्शमुद्रेंत बसयल्यात. तेभायर थंय मायादेवीची एक मूर्त आनी बोधिसत्त्वांच्यो पांच मुर्ती आसात. देवळाच्या दाराभायर तीन व्हडल्यो कुडी आसात. तातूंत मदले कुडींत एक शिवलिंग आसून कुशीच्या दोन कुडींनी बोधिसत्त्वांच्यो आनी बुध्दाच्यो मूर्ती आसात. ह्या कुडींक सद्या ‘पंचपांडवमंदिर’ अशें म्हण्टात. तातूंत एक शिवलिंग आसा, तें गौडाधिपती शशांकाचे आज्ञेप्रमाण प्रस्थापित केलां अशें म्हण्टात. महंताची शिष्य थंयच्या बौध्द मुर्तीकूच पंचपांडव म्हण्टात. थंयच आद्य महंताची समाधी आसा. मंदिराचे दक्षिणेक एक व्हड तळें आसा, ताका ‘बुध्दकुंड’ अशें म्हण्टात.

बोधिवृक्ष: महाबोधी मंदिराचे अस्तंतेक एक पिंपळ आसा, ताकाच ‘बोधिवृक्ष’ अशें म्हण्टात. ह्या रुखालागींच जे सुवातीर सिध्दार्थाक संबोधी प्राप्त जाली, थंय वज्रासनाचें प्रतीक म्हूण एक व्हडलो तांबडो शिलाखंड एका पेडार बसयला. अशोक बुध्दाचो अनुयायी जालो आनी नेमान बोधिवृक्षाचें दर्शन घेवपाक लागलो, तेन्ना ताची राणी तिष्यरक्षिता हिणें तिडकीभितर तो रुख हुमटावन उडयलो. पूण अशोकान तो पर लायलो. अशोकाची चली संघमित्रा हिणें ताची एक खांदी लंकेंत व्हेली आनी अनुराधपूर हांगा रोयली. सुमार सातव्या शेंकड्यांत गौडाधिपती शशांक हाणें परत बोधिवृक्ष नश्ट केलो. पूण मगधराज पूर्णवर्मा हाणें त्या रुखाचीं कांय मुळां सोदून तीं परत थंय लायलीं अशें म्हण्टात. बौध्द लोक ह्या रुखाक पवित्र मानून ताची पूजा करतात. भरहूत आनी बोधगया हांगाच्या शिल्पकामांत नागराज आनी गजराज हे बोधिवृक्षाची पूजा करतात, अशीं चित्रां कोरांतल्यात. देखून, ही पूजा-परंपका पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आयल्या आसूंक जाय अशें दिसता. ह्या रुखाचे अस्तंतेक बुध्दपदचिन्हां आशिल्लो दोन शिला आसात. बौध्द लोकांप्रामाणूच हिंदू लोक लेगीत बोधिवृक्षाक पवित्र मानून ताका वंदन करतात. गयामहात्म्या, अग्नी पुराण, वायू पुराण ह्या ग्रंथांनी बुध्दगया आनी बोधिवृक्ष हांची महिमा गायल्या.

प्राग्बोधी: बोधगयेचे उत्तरेक तीन मैलांचेर, फल्गू न्हंयेच्या उदेंत देगेवयल्या दोंगरांत एक घोल आसा. ते घोलींत रावन शाक्य मुनीन स वर्सां कठोर तप केल्लें, म्हूण तिका ‘प्राग्बोधी घोल’ अशें म्हण्टात. युआन च्वांगच्या भोंवडेवर्णनांत लेगीत हें सुवातीचो उल्लेख आयला. थळावे लोक मात ते घोलीक ‘डुंगेश्वरी देवीची घोल’ अशें म्हण्टात.