अर्धमागधी

प्राकृताचे उदीच्य, प्रतीच्या, मध्यदेशीय, प्राच्य आनी दाक्षिणात्य अशे पांच भेद जाणकारांच्या मतान आसात. अर्धमागधी हें प्राच्य प्राकृताचें एक रुप. कोसल देशांत रावपी लोक ही भाशा उलयताले. हो वाठार आतां अयोध्या शार आनी ताच्या दक्षिणे कडल्या वाठारांत आसा. अर्धमागधीचें नांव देशाप्रमाण न्हय, पूण ते भाशेच्या स्वभाव धर्माक लागून अशें जालां.अर्धमागधींत शौरसेनी, मागधी आनी महाराष्ट्रीय ह्या तीनय प्राकृत भाशांचो प्रभाव दिसता. कांय व्याकरणकारांनी तर तिका ‘महाराष्ट्रीमिश्रार्धमागधी’ अशेंय नांव दिलां.

भरत हाणें नाट्यशास्त्रांत अर्धमागधीक, एके स्वतंत्र भाशेची सुवात दिल्या. पूण विश्वनाथ हाणें तिका गुप्तचर, राजपुत्र आनी शेट लोकांची भास अशें म्हळां. विश्वनाथाचें हें मत त्या काळच्य बऱ्याच व्याकरणकारांनी मान्य केलां. मुद्राराक्षसांतलो गुप्तचर ‘क्षपणक’, प्रबोधचंद्रांतलीं कांय पात्रां, अर्धमागधी उलयतना दिसतात. तशेंच भास हाणें आपल्या ‘कर्णभार’ ह्या नाटकांत कर्णाच्या तोंडांतपसून अर्धमागधी घाल्या.अर्धमागधी हेर प्राकृत भाशां परस लोकप्रिय आनी समृध्द आशिल्ली अशें म्हणटात. कोसल प्रांतांत हिचो वापर जाल्ल्या कारणा बौध्द आनी जैन ह्या दोनय धर्माच्या प्रचाराची भास अर्धमागधी आशिल्ली. जैन पंडितांनी हे भाशेक समेस्त भाशांची जननी म्हळां. जैन धर्माच्या श्वेतांबर पंथाच्या मुनींनी अर्धमागधींत ‘सुत्तां’ बरयलीं, ग्रंथ रचले आनी बरेच कडेन भोवन उपदेश केलो. भाशा सोपी करचे खातीर तांणी सगळ्या भाशांतली उतरां अर्धमागधींत घालीं. अशे तरेन ही भास सादारण मनशां मेरेन पावली. महावीरान हेच भाशेंतल्यान उपदेश केलो.

तीर्थंकरांनी बरयिल्लीं सुत्तां-समवायोग सुत्त, आयारंदग सुत्त हे भाशेचे सोबीत दाखले जावन आसात. आयारंगसुत्त भाशाविज्ञानाचे नदरेन म्हत्वाचो ग्रंथ आसा कारण तातूंत अर्धमागधीचें सगळ्यांत पोरनें रुप पळोवंक मेळटा.

भाशा विज्ञानाचे नदरेन अर्धमागधी मागधीपरस सामकी वेगळी. तिची वेवस्ता, प्रत्यय वेवस्था सगळेंच वेगळ्या स्वरुपाचें आसा. देखीक-

1. मागधींतले ‘स’ आनी ‘ल’ अर्धमागधींत ‘श’ आनी ‘र’ जाताः-

पुलिशे (मागधी)-पुरुसे (अर्धमागधी), नले (मागधी)-नरे (अर्धमागधी).

2. मागधींत प्रथमा ‘अ’ ह्या स्वरान दिसता; अर्धमागधींत ती ‘ए’ वा ‘ओ’ ह्या स्वरांत दिसता.

3. अर्धमागधींत संयुक्त स्वर आसल्यार एक व्यंजन नाशें जाता आनी तांच्या पयलींचो स्वर दीर्घ जाता. देखीक- भुक्तं (संस्कृत) –भुतं (अर्धमागधी)- भुत्तं (मागधी).

अर्धमागधीचे कांय खासा गूण म्हळ्यारः

1. बरेच कडेन व्यंजन ना जावन ते सुवातेर अर्दस्वर जाता. देखीकः सागर-सायर, स्थित-ठिय.

2. ‘क’ चे सुवातेर ‘ग’ जाता. देखीकः अशोक-असोग, श्रावक-सावग.

3. भूतकालीन तृतीय पुरुशाचें बहुवचन ‘इंसु’ ह्या प्रत्ययान मांडटातः

पुच्छिंसु, गच्छिंसु आदी.

4. ‘त्वा’, ‘ल्यप्’ हांचे सुवातेर ‘इतु’ प्रत्यय येता. देखीकः ‘श्रुत्वा-सुणित्तु’, ‘ज्ञात्वा’- ‘जाणितु’, ‘अपहूत्य’- ‘अवाहट्टु’.

5. तदिधताचे बरेच भेद अर्धमागधींत मेळटात.

ही भास चडशी धर्मप्रसारा खातीर वापरिल्ल्यान तातूंत त्या काळावयलें बरेंच साहित्य निर्माण जालें आनी त्या कारणाक लागून ती सगळ्या लोकां मेरेन पावंक शकली.

- डॉ. पुष्पा पै

संदर्भः 1.कुलकर्णी, कृ.पां., मराठी भाषाः उदगम व विकास, पुणे; 2. वर्मा, धीरेन्द्र, हिन्दी भाषा का इतिहास.