अळमी

अळमी

(इंग्लीश- मशरूम, टोडस्टूल; संस्कृत- कवक; हिंदी- कुकुरमुत्ता, धिंग्री, गुच्छी, खुंभी; मल्याळम्- नायकोडे/कुनु; मराठी- भूछत्र, अळंबी, कावळ्याची/कुत्र्याची छत्री).

पावस पडूंक लागतकच सत्रेभाशेन जमनींतल्यान तशेंच लाकडांतल्यान वयर सरपी वनस्पत म्हळ्यार अळमी. अळमी म्हळ्यार बुरशी वा चित्याचो एक प्रकार अळमी हेर वनस्पती प्रमाण आपलें अन्न तयार करूंक शकना. अन्ना खातीर हे वनस्पतीक कसल्या तरी सेंद्रिय पदार्थाचेर आदारून रावचें पडटा. अळम्याची गणना बुरशीच्या ‘अॅस्कोमायसीट्स’ आनी ‘बेसीडीयोमायसीट्स’ ह्या प्रकारांत जाता. बुरशीच्यो सादारणपणान एक लाखावयर जाती आसात. हातूंतल्यो फकत १००० जाती पारंपारिक रितीन खावपाक वापरतात. अळम्याच्यो कांय जाती विखाळ आसतात. पूण कृत्रिम रितीन अळम्यांची लागवड करतात तेन्ना विखारी जातीचो भंय आसना. ५० परस चड जाती आयज जगांत कृत्रिम रितीन पिकयतात.

इतिहास काळांतलो वापर

अळम्यांचो खावपाखातीर उपेग जातालो असो उल्लेख आनी पुरावो पयलींच्या बरपावळींत मेळटा. इजिप्त देशांतले पूर्विल्ले फेरो राजा आपल्या जेवणांत अळम्यांचो आस्पाव करताले. ग्रीक आनी रोमन अळम्यांक देवाचें अन्न मानताले. मेक्सिकोंतले अॅझटेक जमातींतले लोक अळम्यांचो वापर करताले. वेंदा भितर बरयल्लो सोमरस तयार. करचे खातीर विखयाळ्या अळम्यांचो उपेग करताले अशें बऱ्याच विव्दानांचें मत आसा. वेळ काळांत आनी महाभारत काळांत अळमी खावप निशिध्द मानताले.

सादारण वर्णन

अळमें सादारण पणान पेल्ल वा सत्रे सारकें दिसता. हे सत्रेक वा पेल्लाक दांडो आसता. हाचो कांय वांटो जमनी भितर आसता आनी तो बरींच वर्सां जिवो उरता. दर वर्सा फाव त्या ऋतूंत सत्रे भशेन वा पेल्ल भाशेन दिसपी आकार जमनींतल्यान भायर सरता. अन्नाची पुरवण सोंपसर जमनी भितरलो वांटो जियेता आनी वर्सांतल्यान एकदांच जमनी वयर किल्लता. परिस्थिती फाव तशी नासल्यार अळम्याचें बीं मरता.

सैमांत अळम्यांची उत्पत्ती कशी जाता हाचें बऱ्याच लोकांक गिन्यान ना. झाडांची उत्पत्ती जशी बियां पसून जाता तशीच अळम्यांची उत्पत्ती बियां पसून (spores) जाता. अळमी फुटल्या उपरांत ताचे तोपये सकयल जें पातळ आवरण आसता तें फुट्टा आनी तातूंतल्यान कितलींशींच अळम्यांची बियां भायर पडटात. हातूंतलीं कांय बियां थंयच सकयल पडून उरतात, तर कांय बियां वाऱ्यान जळींमळीं पातळटात. कांय बियांचो प्रसार वायटी, मुयो हांचे वरवीं जाता. हीं बियां बरोच काळ मेरेन सुप्तावस्थेंत उरतात. ते उपरांत फाव तशेंच तापमान आनी ओलसाण मेळटकच ताचे पसून अळमीं किल्लून येतात.

कृत्रीम लागवड

सगळ्यांत पयलीं कृत्रिम पध्दतीन अळम्यांची लागवड करपाक १६५० वर्सा फ्रांस देशांत सुरवात जाली. उपरांत अशी लागवड इंग्लंडाक सुरू जाली. एकुणिसाव्या शतमानांत एमेरिकेंत अळम्यांची कृत्रिम लागवड जावंक लागली. भारतांत अशी कृत्रिम लागवड १९६१ वर्सा सावन सोलन हांगाच्या अळमी संशोधन केंद्राचेर सुरू जाली.

अळम्याच्यो खावपा सारक्यो जाती ह्या सगळ्या जातींची कृत्रिम पध्दतीन लागवड करप शक्य जावंक ना. भारतांत जांची कृत्रिम पध्दतीन लागवड करतात त्यो म्हत्वाच्यो जात म्हळ्यार- १.

बटन अळमी (अॅगेरिकस बायस्पोरस) २. ऑयस्टर वा धिंग्री अळमी (प्लुरोटस जात) ३. पॅडी स्ट्रॉ वा भाताच्या तणार वाडपी अळमी (वोलवारियेला जात).बटण अळम्यांची कृत्रिम लागवड युरोप, अमेरिका, तैवान, कोरिया ह्या देशांनी व्हड प्रमाणात जाता. पॅडी स्ट्रॉ हे जातीच्या अळम्यांची लागवड हाँगकाँग, थायलँड, फिलीपीन्स,इंडोनेशिया, मलेशिया ह्या देशांनी व्हड प्रमाणांत जाता. धिंग्री अळम्यांची लागवड इटली देशांत चड प्रमाणांत जाता. भारतांत पॅडी स्ट्रॉ प्रकारच्या अळम्यांची लागवड कोईमतूर, कानपूर, म्हैसूर,बंगळूर, दिल्ली हांगा करतात. बटन अळमी हिमाचल प्रदेश, जम्मू काश्मीर हांगाच्या उण्या तापमानांत बरीं जाता. धिंग्री अळम्याची लागवड पंतनगर, बंगळूर, म्हैसूर, कोइमतूर हांगा जाता. हालींच्या काळांत धिंग्री प्रकारच्या अळम्यांची कृत्रिम लागवड करूंक सुरवात जाल्या. धिंग्री आनी पॅडी स्ट्राँ ह्या प्रकारच्या अळम्यांची लागवड करप बरेंच सोंपें आसता.

धिंग्री अळम्यांची लागवड

ह्या प्रकारची लागवड करचे खातीर २०° ते ३३° से. तापमानाची गरज आसता. हांची लागवड भाताच्या तणाचेर, मक्याच्या तणाचेर, भाजयेच्या पानांचेर करूं येता. भाताच्या तणाच्या ३ – ५ सेंमी. लांबायेचे कुडके करतात. हें तण सुकें आसचें पडटा आनी तें पोरनें आसूंक फावना. हे कुडके ८ – २४ वरां उदकांत बुडोवन दवरतात. उपरांत ते ८५° से.तापमानाच्या उदकांत १० – १५ मिनटां खातीर बुडोवन दवरतात. हे भिजिल्ले कुडके मागीर जाळयेचेर दवरुन चड आशिल्लें उदक निस्तयतात. ३ – ४ वरां हे तणाचे कुडके थंड करतात. ३० ×५० सेंमी. आकाराच्या पोलिथीनच्या पोतयेक कोनशाक सकयल दोन बुराक करून तातूंत १० सेंमी. उंचाये मेरेन तण घालतात. ह्या तणाच्या थराचेर उपरांत अळम्याचें बीं ( स्पॉन ) हाचेर वयर परतून १० सेंमी. भाताच्या तणाचो थर घालतात आनी वयर बीं घालतात. अशे तीन थर घालून पर्थून ताचें बीं फाफडून पोतयेचें तोंड बांदतात आनी ही पोती एके कुडींत दवरतात. १८ ते २० दिसांनी पोतयेंत बुरशीची वाड जाता आनी पिशवी धवी फुल्ल जाल्ली दिसता. ह्या वेळार पॉलिथीनची पोती पिंजून काडटात आनी तणाचेर दिसाक दोन फावट उदकाचो फवारो मारतात,तशेंच जे कुडींत अळमी किल्लत घालतात ते कुडीचे वण्टीचेर उदकाचो फवारो मारतात. पोती पिंजल्या उपरांत सुमार ७ – ८ दिसांनी अळमी काडचे खातीर तयार जातात. हीं पयलीं अळमी काडटकच ८ – १० दिसांनी परतून अळमी मेळटात. अशे तरेन सगळींच तीन फावट अळमी मेळटात. एका पोतयेंतल्यान सुमार ७०० ते ८०० ग्रॅ. अळमी मेळटात.

पॅडी स्टॉ अळम्यांची लागवड:

ह्या प्रकारच्या अळम्यांची लागवड करचे खातीर २५° ते ३८° से. तापमानाची गरज आसता. ताका लागून गोंयांत फेब्रुवारी ते मे ह्या काळांत, हे जातीच्या अळम्यांची लागवड करतात. ताजें भाताचे तणय ह्या तेंपार बरेंच मेळटा. सुमार एक कि. वजनाचें तण घेवन ताच्यो तीन पेणयो करून त्यो १८ – २४ वरां मेरेन उदकांत भिजयतात. उपरांत त्यो १० मिनटां खातीर ८०° से. तापमानाच्या उदकांत दवरून तांचे वयलें उदक निस्तायतात. मागीर ४ ते ६ पेणयांचे थर लाकडाच्या चौथऱ्याचेर दवरून ताचेर अळम्याचें बीं शिंपडायतात. उपरांत परत ४ ते ६ पेणयांचे थर दवरून बीं शिंपडायतात. अशे ४ - ५ थर करतात. निमाणें बीं शिंपडटकूच ताचेर तण घालून बीं धांपतात. उपरांत ताचेर प्लास्टिकचें आवरण धांपून तें १० दिसांनी काडटात. ह्या वेळार बारीक आकाराचीं अळमी दिसूंक लागतात. उपरांत ३ - ४ दिसांनी अळमी काडचे खातीर तयार जातात. पयलें पीक काडून जाल्यार उपरांत ७-१० दिसांच्या अंतरान ३ - ४ फावट अळमी काडूंक मेळटात. एके फावटीक ३ - ४ किलो अळमी मेळटात.

अळमी काडटकच १२ वरां मेरेन ताजीं उरतात. फ्रिजांत थंड तापमानात दवरल्यार अळमी तीन दिसां मेरेन ताजीं उरतात. अळमी चड दीस तिगोवपाचीं आसल्यार तीं सुकवन दवरूंक येता.मात जेवणांत वापरपाच्या वेळार हीं सुकयल्लीं अळमीं १० मिनटां उदकांत बुडवन दवरचीं पडटात.

अळमी पुश्टीक आनी रुचीक बरीं आसतात, म्हूण लोक चड पसंत करतात. अळम्यांत प्रथिनांचें, जीवन सत्त्वांचें आनी क्षार द्रव्यांचें प्रमाण भरपूर आसता. तातूंत पिश्टमय पदार्थ आनी स्निग्ध पदार्थ उण्या प्रमाणांत आसतात. जपानांत जाल्ल्या संशोधनांतल्यान अळम्यांत कर्करोग बरो करपाची शक्त आसता हें सिध्द जालां. व्हडलें गोंयच्या शेती संशोधन केंद्राचेर अळम्याच्या कृत्रिम लागवडी विशीं संशोधन चालू आसा. ह्या केंद्रांत लागवडी विशीं प्रशिक्षण दितात. थंय धिंग्री आनी पॅडी स्ट्रॉ ह्या जातींच्या अळम्यांचे बीं विकत मेळटा. गोंय विद्यापीठाच्या सूक्ष्म जीवशास्त्र विभागांत गोंयच्या अळम्यांचेर १९८५ सावन संशोधन चालू आसा.