आर्जेन्टिना
देवनागरी
|
|
दक्षिण अमेरिकेच्या दक्षिण वाठारांतलें राश्ट्र. अक्षवृत्तीय विस्तार 22˚ ते 55˚ दक्षिण आनी रेखावृत्तीय विस्तार 54˚ 20' ते 73˚ अस्तंत. आर्जेन्टिनाचे उत्तरेक बोलीव्हिया,इशान्येक पाराग्वे, उदेंतेक ब्राझील, उरुग्वाय आनी अटलांटीक म्हासागर, दक्षिणेक अटलांटिक म्हासागर आनी अस्तंतेक चिली. क्षेत्रफळ 27,77,815 चौ. किमी. आर्जेन्टिना हें नांव आर्जेन्टम् (चांदी) ह्या लॅटीन शब्दावयल्यान आयलां.
भूंयवर्णनः
[बदल]भूंयरचणूकेचे नदरेंतल्यान देशाचे चार वांटे जातातः 1. अँडीज दोंगर वाठार, 2. पॅटागोनिया, 3. पँपास आनी 4. उत्तरेवटेनचो गरम हवामानाचो वाठार.
अँडीज दोंगरान आर्जेन्टिनाचो 30% वाठार व्यापला. ह्या वाठारांत बरेच निद्रीस्त ज्वालामुखी आसात. हातूंतल्या वट्ट तेमकांतल्यो एकवीस 6,200 मी. परस ऊंच आसात. हातूंतलें 7,034 मी. उंचायेचें अॅकन्काग्वा हें सगळ्यांत म्हान दिसता.
अँडीजचे उदेंतेवटेन उत्तरेचे रिओ नेग्रो न्हंयसावन ते दक्षिणेवटेन मॅगलेन म्हळ्यार सामुद्रधुनीमेरेन पॅटागोनिया पातळ्ळां.
पँपास हो एका थराचेर आशिल्लो वाठार. हांगा सगळ्या वटांनी तण दिसता. हांगाची जमीन पिकाळ जावन आसा.
उत्तरेकडलो वाठार अँडीज दोंगर आनी पाराना न्हंय हांचेमदीं आसा. थंय चिखोल खूब आसा. मनीस वस्तीक ही सुवात समा ना.
पाराना ही हांगाची सगळ्यांत व्हडली न्हंय. तिची लांबाय 4,184 किमी. आसा. ला प्लाताक मेळचेपयलीं 193 किमी. मेरेन हिका बरेच फांटे फुटल्यात आनी परत एकठांय आयल्यात. हे न्हंयचे रचणूकेक लागून हांगाचो वाठार पिकाळ जाला. ला प्लाता भायर देल, व्हाये, दुल्से, प्रिमेरो, सेगुंदो, तेर्सेरो, क्वार्तो आनी किंतो ह्या सारक्यो न्हंयो हांगा आसात.
आयरेस, पँपास, कार्दोव्हा ह्या प्रांतानी आनी पॅटागोनिया वाठारांत ल्हान व्हड तळीं आसात. हातूंतली कांय खाऱ्या उदकाचीं आसात. हवामानः देशाच्या विस्ताराक लागून हवामानाचे विंगडविंगड प्रकार आसात. जानेवारी हो सगळ्यांत गरम म्हयनो. जून, जुलय हे म्हयने सगळ्यांत थंड. उत्तरेवटेन चाको वाठारांत गिमाच्या दिसांनी गरमी 48˚ से. मेरेन पावता जाल्यार दक्षिणेवटेन पॅटागोनिया वाठारांत शिंयाच्या दिसांनी - 16˚ से. सकयल पावता. उत्तरेवटेन हवामान केन्नाय थंड जाल्यार केन्नाय चड गरम आसता. त्या मानान दक्षिणेवटेन दर्याक लागून हवामान सम आसता. दक्षिण ध्रुवावेलें वारें अस्तंतेच्या वाठारांतल्यान येवन अँडीज वाठारांत पावस हाडटा. पूण हें वारें थंड आसता. त्या मानान अँडीजच्या उदेंतेकडल्या वाठारांत वारें गरम आसता. ह्या वाऱ्याक ‘ झोंडा ’ म्हणटात. आर्जेन्टिनाचे इशान्येवटेन पावस 50 ते 100 सेंमी. मेरेन पडटा जाल्यार हेर वाठारांनी पावसाचें प्रमाण एकसारकें नासता. पँपास आनी इशान्येच्या वाठारांनी ‘ पँपेरोस ’ ह्या वाऱ्यांक लागून वादळां जातात.
वनस्पत आनी मोनजातः
[बदल]उत्तर आर्जेन्टिनांतल्या रानांनी आनी चिखलाच्या वाठारांनी तरांतरांचीं जनावरां आसात. जाग्वार, प्यूमा, रानमाजरां, कोले, कॅपिबारा, आर्माडिलो, मुयो खावपी प्राणी ह्यासरके प्राणी चड प्रमाणांत दिश्टी पडटात. तणाच्या वाठारांनी तरांतरांचे किडे, रिया, ऑटर, वीझल, ऑपॉसम सारकीं जनावरां आनी शहामृग, टिनॅमो सारके पक्षी आसात.न्हंयांभितर तरेकवार जातीचें नुस्तें भरपूर प्रमाणांत सांपडटा. स्पेनांतल्यान हाडिल्लीं गोरवां हांगा बरे तरेन वाडलीं जाल्यार कांय पळून वचून रानवटी जालीं. जगांतल्यो 10 टक्के वनस्पतीच्यो जाती हांगा आसात. क्वेब्राचो, येर्बामाते, सायप्रस, पायन, लार्च, ओक, च हे रुख आनी पँपास वाठारांत तण आसा. ‘ आम्ब ’ हो रुख हांगाचो राश्ट्रीय रुख मानतात.
इतिहासः
[बदल]इतिहासतज्ञांच्या मताप्रमाण युरोपीय हांगा पावचेपयलीं ह्या वाठारांत सुमार 3,00,000 लोक रावताले. आशिया खंडांतल्यान येवन हांगा ते 20,000 वर्सांपयलीं पावले अशेंय एक मत आसा. 15 व्या शेंकड्यामेरेन हांगा ‘ इंडियन ’ लोकांची बरीच वस्ती आशिल्ली. हांचेर इंका संस्कृतायेची सत्ता आशिल्ली अशें मानतात कारण बरेच लोक क्वेचुआ ही इंकांची भाशा उलयताले. ह्या लेकांचें पोट शिकार आनी शेतवेवसायाचेर चलताले अशें मानतात.
व्हेस्पूची हाणें 1501-02 वर्सा रिओ द ला प्लाताचो सोद लायलो. खुआन दियाझ दे सोलिस ह्या स्पॅनीश मनशान 1516 वर्सा हांगा पयलें पावल दवरलें पूण ताका हांगाच्या इंडियन लोकांनी मारून उडयलो. ते उपरांत 1526 वर्सा सेबेस्टियन कॅबट आनी दियेगो गार्सिया हे थंय पावले.दोगांयमदीं झगडीं जाल्ल्यान ते रोखडेच स्पेनांत परतले. फुडें पेद्रु द मेंदोंसाच्या फुडारपणाखाल स्पेनान हांगा आपली वसणूक करपाचो यत्न केलो. निमाणे मारतीनेस दुमींग इराल हो ला प्लाता वाठारांत घुसलो आनी 1539 वर्सा ताणें आसूनसियोन हो गांव तयार केलो. हेंच हांगाचें पयलें स्पॅनिश शार थारलें. फुडें खुआन दे गाराय हाणें पाराग्वाय न्हंयचेर 1573 वर्सा सांताफे बंदर आनी 1580 वर्सा बुएनॉस आयरेस ह्या शाराची थापणूक केली. हांगाच्यान स्पेनच्यो वसाहती वाडूंक लागल्यो. सगळ्या वसाहतींचेर आसूनसियोनची सत्ता आसताली आनी पेरु हांगाचो राज्यप्रतिनिधी राज्यकारभार चलयतालो. वसाहतींक स्पेनचे कायदे लागू जाताले. ताका लागून वसाहतींची चड उदरगत जावंक पावली ना. फुडें ब्रिटन आनी पोर्तुगाल हांचो वेपार चोरयां जावंक लागलो. तो बंद करचेखातीर 1776 वर्सा स्पेनान ला प्लाता हो स्वतंत्र प्रांत तयार करून थंय राज्यपालाची नेमणूक केली. ह्या प्रांतांत तेन्ना आयचें आर्जेन्टिना, पाराग्वाय, उरुग्वाय आनी बोलीव्हियाच्या कांय वाठारांचो आस्पाव आशिल्लो. ब्रिटीशांनी 1806-07 वर्सा केल्ल्या झुजाक बुएनॉस आयरेसच्या लोकांनी बरेतरेन जाप दिली. ह्या झुजाउपरांत हांगाच्या लोकांक आत्मविस्वास आयलो आनी स्वतंत्रतायेची तांकां आस लागली. 25 मे 1890 दिसा एके नागरिक समितीची (Junta) थापणूक जाली. हे समितीन स्पेनचो राजा फेर्दीनांद, जाका नेपोलियनान हरयल्लो, ताच्या नांवान राज्य करपाचें थारायलें. हो दीस आजूय स्वतंत्रताय दीस म्हूण मनयतात. खडेगांठ स्वातंत्र्यझुजारी होसे द सान हाच्या फुडारपणाखाल तुकूमान हांगा नागरिक मंडळान क्रांती करून 4 जुलय 1886 दिसा ला प्लाता प्रांताच्या स्वतंत्रतायेची घोशणा केली. ताका लागून स्पेनची हांगाची सत्ता सोंपली. ला प्लाता वाठाराचे पाराग्वाय, उरुग्वाय आर्जेन्टिना आनी बोलीव्हीया हे चार स्वतंत्र देश जाले.
बेर्नार्दिनो रिव्हादाव्हीया हो 1826 त आर्जेन्टिनाचो राश्ट्रपती जालो. ताणें बरेच कायदे हाडून सुदारणा केल्यो पूण देशाभितरल्या झुजांक लागून ताका राजीनामो दिवंचो पडलो. 1829-52 ह्या काळांत खुआन मानुयेल द रोसास राश्ट्रपती जालो. तो हुकुमशहा आशिल्लो. ताका हुस्तो होसे द उरकीसा ह्या ताच्याच अनुयायान सत्तेवेल्यान सकयल देंवयलो आनी देशाभायर धांवडायलो. तेन्ना रोसासान देशाभायर धांवडायल्ले आलेबर्दी, मित्रे, सारमिएन्तो सारके देशभक्त परत देशांत आयले. ताचो पालव घेवन उरकीसन 1853 वर्सा संविधान तयार केलें, पूण ताका मान्यताय मेळपाक उणीच धा वर्सां लागलीं. हें आर्जेन्टिना गणराज्याचें पयलें लोकशाय संविधान. फुडें जनरल मित्रेच्या (1862-68) सत्तेखाला आर्जेन्टिनान बरीच उदरगत केली. ताच्या उपरांत सत्तेर आशिल्लो सारमिएन्तो हो देशभक्त आनी फुडारिल्ल्या विचारांचो आशिल्लो. 1874 त निकोलस आवेलान्दा राश्ट्रपती जालो. तो 1880 मेरेन सत्तेर उरलो. 1880 ते 1912 मेरेन बरेच जाण सत्तेर आयले पूण हो काळ म्हळ्यार राजकी अंदाधुंदीचो जावन केलो. 1912 वर्सा रोके पेन्ना ह्या राश्ट्रपतीन गुप्त मतदानाची पध्दत हांगा चालू केली. ताका लागून 1916 त इपोलितो इरिगोयेन हो जहाल उदारमतवादी राश्ट्रपती जालो. 1852 ते 1880 हो राश्ट्राचे बांदावळीचो आनी 1880 ते 1916 चो काळ रुढीवादी राज्यपरंपरेचो काळ अशें मानतात. हाच्या उपरांत 1916 ते 1930 मेरेन जहालमतवादी सत्तेर आयले. 1930 ते 1943 मेरेन परत रुढीवादी परंपरा मानपी पंगडाच्या हातांत सत्ता आशिल्ली. ह्या काळांत युरोपांत निर्माण जाल्ल्या फॅसिझम, नाझीवाद हांचो आर्जेन्टिनातल्या घडणूकांचेर परिणाम जालो. जर्मन गुप्तहेर देशभर पातळ्ळे. 1946 मेरेन हुस्तो, रॉबेर्तो कास्तियो, रॉसन आनी रामिरेझ हे राश्ट्रपती जाले. हाच्या उपरांत सत्तेर आशिल्ल्या आंदेल्मीरो फॅरॅल हाणें 1945 त जर्मनीआड झूज उबारलें. हाका लागून आर्जेन्टिनाक ‘पॅन अमेरिका ’ आनी संयुक्त राश्ट्रांत प्रवेश मेळ्ळो. झुजाच्या काळांत पॅरॉन सारको लश्करी अधिकारी आपली शक्त वाडोवन 1946 वर्सा राश्ट्रपती जालो. ताणें स्वताक कामगारांचो फुडारी जाहीर करून तांचो तेंको मेळयलो.
ताणें बेगोबेग यत्न करून कामगार आनी प्रस्न सोडयले. कांय धंद्याचें राश्ट्रीकरण केलें. पूण ह्यो सगळ्यो सुदारणा करतना ताणें मतस्वातंत्र्य, संघटनास्वातंत्र्य सारक्या लोकशायेच्या तत्वांचो गळो अंदिल्लो. न्यायालयां, खबरपत्रां, शिक्षण संस्था हांचेर बंधनां घालीं. धर्मीक फुडाऱ्यांचें फाटबळ मेळवचेखातीर धर्मशिक्षण सक्तीचें केलें. ह्याच काळार लोकांमदीं बरीच नामनेची आनी प्रिय आशिल्ले ताचे बायलेक, इव्हाक मरण आयलें (1952). हे गजाली उपरांत पॅरॉनाचीय लोकप्रियता देंवली. 1955 वर्सा धर्मीक फुडाऱ्यांकडेन कामगार संघटनेच्या विशयावेल्यान ताचे मतभेद जाले. त्याच वर्सा जून म्हयन्यांत बंड जालें आनी सगळी सत्ता लश्कराकडेन आयली.निमाणो 9 सप्टेंबर, 1955 दिसा पॅरॉन सत्ता सोडून देशाभायर गेलो. जनरल लॉनार्दी हो सत्तेर आयलो. पूण रोखडोच आरांबुरु हाणें ताका पयस केलो आनी स्वता राश्ट्रपती जालो.
पॅरॉनान देश सोडलो पूण ताचे विचार, ताणें बायलो आनी कामगार हांचेखातीर हाडिल्ल्यो सुदारणा ह्या गजालींक लोक विसरले नात. 1958 त फेब्रुवारी म्हयन्यांत लश्करी राजवटीन जेन्ना वेंचणुको जाहीर केल्यो तेन्ना पॅरॉनच्या फाटीराख्यांच्या पालवान जहालमतवादी उमेदवार आर्तूरो फ्रॉन्दीझी वेंचून आयलो. पॅरॉन पक्षाचेर बंदी आशिल्ली पूण तांच्यो कार्यावळी परत वाडीक लागल्यात हें जाणा जावन नोव्हेंबर 1958 वर्सा आणीबाणी जाहीर केली आनी तांची चळवळ आळाबंदा हाडली. पूण सैन्यांतले अधिकारी फ्रॉन्दीझी हो पॅरॉन फाटीराख्यांक लागून सत्तेर आशिल्लो हें विसरले नात. 29 मार्च 1962 वर्सा बंड जावन सिनेटचो अध्यक्ष गुयदो हाका राश्ट्रपती केलो. हाचे उपरांत 1962 वर्सा डॉ. इलिया सत्तेर आयलो. पूण देशभर पातळिल्लो असंतोश आनी सैन्यांतल्या अधिकाऱ्यांवांगडा ताचें पटना जाल्ल्यान तो बेजार जालो. अर्थीक परिस्थिती सामकी वायट जाल्ली. ताका लश्करी अधिकाऱ्यांनी सत्तेवेल्यान काडून उडयलो.
हाचे फुडें 1973 मेरेन सैन्यांतले अधिकारीच एकामेकांकडेन झुजून सत्ता झोमून घेवंक लागले. देशाक कोणचीच अशी थीर राजवट मेळ्ळीना. 1973 वर्सा पॅरॉन परत वेंचून आयलो आनी राश्ट्रपती जालो. ताची बायल इझाबेल हिका ताणें उपराश्ट्रपती केली. जुलय 1974 त पॅरॉनाक मरण आयलें आनी इझाबेल कांय काळ राश्ट्रपती जाली. तिचे राजवटींत सत्तेचें केंद्रीकरण जालें आनी तिणें आपल्या सगळ्या विरोधकांक चिड्डून उडोवपाक सुरवात केली. देशांत पातळ्ळ्यि अंदाधुंदीचो फायदो घेवन लश्करी अधिकाऱ्यांनी परत बंड केलें आनी सत्ता हातासली. 1976 ते 1981 मेरेन लेफ्टनंट जनरल जॉर्ज राफाएल व्हिदेला हो देशाचो राश्ट्रपती जालो. सैन्यांतल्या अधिकाऱ्यांक सत्तेचो हावेस निर्माण जाल्ल्यान हांगाची सत्ता आपल्या हातांत घेवंक तांचे मदीं झुजां आनी झगडीं चालूच अशिल्लीं. व्हिदेला फाटल्यान व्हियोला आनी ताचे फाटल्यान लिओपाल्दो गाल्तेरी सत्तेर आयलो. हाणें फॉकलंडच्या जुंव्याक लागून 1982 च्या फेब्रुवारी म्हयन्यांत ब्रिटनाकडेन झूज मांडलें. आर्जेन्टिनातल्यान सैन्य धाडून जुव्यांचेर जैत मेळयले, पूण तीन सप्तकांउपरांत ब्रिटिशांचे नाविकदळ थंय पावलें आनी तांणी आर्जेन्टिनाचेर जैत मेळयलें.ह्या झुजाचो परिणाम गाल्तेरीचेर वायट तरेन जालो आनी जून 1982 त ताका सत्ता सोडची पडली. देश कारभाराचीं सूत्रां मेजर जनरल रेनाल्दो बिग्नोन हाणें आपल्या हातांत घेतलीं.बिग्नोनान राजकीय पक्षांक वावुरपाची मेकळीक दिली आनी वेंचणुको जाहीर केल्यो. 30 ऑक्टोबर 1983 दिसा जाल्ल्या वेंचणूकांउपरांत राऊल आल्फोन्सान राश्ट्रपती जालो. लश्करी अधिकाऱ्यांच्या हातांतलें बावलें जाल्लो आर्जेन्टिना बऱ्याच काळाउपरांत नागरी प्रशासनाखाल आयलो.
राज्यवेवस्थाः
[बदल]आर्जेन्टिना 22 प्रांतांचे एक संघराज्य आसा. केंद्र सरकाराचे फाटीराखे आनी थळाव्या लेकांचे हित सांबाळपी लोक हांचे बरोच काळ जाल्ल्या झुजाउपरांत हांगा संघराज्याची थापणूक जाली. 1853 वर्सा तयार केल्लें संविधान अमेरिकन संविधानाचेर आदारिल्लें आशिल्लें. हातूंत उपरांत कितल्याशाच फावट बदल केल्यात. 1947 सावन हंगा बायलांक मतदानाचे अधिकार मेळ्ळे.
केंद्र सरकाराचे तीन वांटे आसात. कार्यकारी (Executive), विधीमंडळ (Legislature) आनी न्यायसंस्था (Judiciary). कार्यकारी अधिकार राश्ट्रपतीच्या हातांत आसतात.
राश्ट्रीय संसद दोन घरांनी भरताः प्रतिनिधी मंडळ (Chamber of Deputies) आनी राज्यमंडळ (Senate). हांगा राजकी पक्ष बरेच आसात. सद्याक राश्ट्रीय थराचेर सात पक्ष मुखेल आसात.
अर्थीक स्थितीः
[बदल]दक्षिण अमेरिकेभितर आर्जेन्टिना अर्थीक नदरेन बरोच फुडें आशिल्लो देश जावन आसा. हांगा गंव आनी मक्याचें भरपूर पीक येता. पँपास वाठार शेतवडीखातीर फाव सारको आसा आनी चडशी पिकावळ ह्या वाठारांत जाता. गंव आनी मको हे भायर ऊंस, फळां, तंबाखू हांची पिकावळ म्हत्वाची आसा. पशुधनाक लागूनय आर्जेन्टिनाचे अर्थीक उदरगतीक मदत जाता.
हांगाच्या खणींनी तरेकवार धातूंची सांठवण आसा. पूण ह्या धंद्याची आजून चड उदरगत जाल्ली ना. शिशें, जस्त, रूपें, भांगर, तांबें, मँगनीज, युरेनियम हांची बरीच सांठवण हांगा आसा,पूण खण उद्येगाचेर चड लक्ष न दिल्ल्याकारणान आर्जेन्टिनाक लोखण, कोळसो सारक्या गजालींची आयात करची पडटा.
सैमीक तेल आनी वायू हांचें उत्पादन मात बरेंच फुडें पावलां. ह्या गजालींक लागून आर्जेन्टिनाक इंधनाखातीर कोणाचोच आदार घेवंची गरज पडना.
उदकांतली पिकावळ बरीच आसा आनी ह्या धंद्याक फाटबळ दिवपाक सरकार यत्न करता. पूण चिली, पेरु हांच्यामुखार आर्जेन्टिनाचो नुस्त्याचो वेपार सामकोच उणो आसा.
कारखाने आना हेर उद्येगधंदे हांगा दिसानदीस वाडत आसात. कारखान्यांभितरलें 65% उत्पादन बुएनॉस आयरेस वाठारांतल्यान येता. ह्या वाठारांत इद्येगधंद्याचें प्रमाण सगळ्यांत चड आसा. रबराच्यो वस्तू, कपडे, वाहनां, रसायनीक पदार्थ हांचे कारखाने चडशे ह्याच वाठारांत आसात. हेर वाठार जंय कारखाने आनी हेर उद्येगधंदे वाडीक लागल्यात ते म्हळ्यार कॉर्डोबा (वाहनां, स्टील, लांकडाच्यो वस्तू), सांता फे (वाहनांची जुळवणी, यंत्रां, कागद, दुदापसून तयार जावपी पदार्थ), मेंदोझा (सोरो, रसायनीक द्रव्यां, फळां सुकोवप), रुझारिओ (तेल, ट्रॅक्टर्स, मांस सुकोवप), तुकुमान (साखर कारखाने), चाको वाठार (कपडो आनी भंगसाळी). 1978 वर्सा पेट्रोलियम उत्पादन सगळ्यांत चड आशिल्लें; ताच्या खाला सोरो, शिमीट, स्टील, हांचो क्रम लागतालो.
भौराश्ट्रीय (Multinational) कंपन्यांनी बरेंच भांडवल हांगाच्या उद्येगधंद्यांनी घालां. 1977 वर्सा आर्जेन्टिनाक भेट दिवपी पर्यटकांची संख्या 13,50,000 इतली आशिल्ली. पेसो हें हांगाचें अधिकृत चलन.
येरादारी आनी संचारणः
[बदल]आर्जेन्टिनांत दक्षिण अमेरिकेंतल्या हेर देशांपरस रेल्वेनीर्ग चड आसात. रेल्वेमार्गांनी सगळ्या प्रांतांक जोडल्यात. 43,500 किमी. लांबायेच्या वट्ट रेल्वेमार्गांपैकी 56% बुएनॉस आयरेस, कोर्डोबा आनी सांता फे ह्या प्रांतांनी आसात.
रस्त्यांची लांबाय 2,90,200 इतली आसा. रस्त्यांवेल्यान जावपी येरादारीचें प्रमाण बरेंच व्हडलें आसा. 70% शेतकी उत्पादनाची येरादारी रस्त्यांवेल्यान जाता. शारांच्या वाठारांत कोलॅक्तीव्हो, (Colectivo) म्हळ्यार टॅक्सी सेवा आसा. ही टॅक्सी सेवा थाराविक मार्गांवेल्यान येरादारी करता.
रिओ दे ला प्लाता न्हंयतल्यान आनी ह्या न्हंयच्या हेर फांट्यांतल्यान बरीच येरादारी चलता. येरादारी करपाक लायक अशे 11,000 किमी.लांबायेचे जलमार्ग आसात. देशांत सात मुखेल आनी हेर 20 बंदरां आसात. आयात- निर्यातीचे सगळे वेव्हार चडशे ह्या बंदरांतल्यान जातात. बंदरां येरादारीचो 75% वांटो उखलता.
आएरोलिन्यास आर्जेन्टिना ही विमान येरादारी सांबाळपी मुखेल संस्था. राश्ट्रीय आनी आंतरराश्ट्रीय मार्गांचेर येरादारी करपी हे संस्थेकडेन तीस विमानांचो ताफो आसा. हे भायर ऑस्ट्रल लिन्यास आयेरियास, लिन्यास आयेरीयास देल एस्तादो, त्रांसपोर्तेस आयेरियास बुएनॉस आयरेस ह्यो संस्था देशाभितरल्या विमान येरादारीचो भार सांबाळटात.
हांगाच्यान उजवाडाक येवपी खबरांपत्रां आसात. हांचो वट्ट खप 26,82,000 परस चड आसा. रेडिओ आनी दूरदर्शन क्षेत्र बरेंच फुडारिल्लें आसा. 66% परस चड लोक दूरदर्शनाचो लाव घेतात. संचारण क्षेत्रांत आर्जेन्टिना सुदारिल्ल्या देशांकडेन सर्त करपाइतलो फुडें पावला.
लोक आनी समाजजीणः
[बदल]1986 वर्सामेरेन आर्जेन्टिनाची लोकसंख्या 3,10,30,000 इतली आशिल्ली. शारांच्या वाठारांनी रावपी लोकांची संख्या 2,22,69,000. लोकसंख्या देशभर समान ना. बुएनॉस आयरेस वाठार चड गर्देचो जाल्यार पॅटागोनिया सारकील्या वाठारांत लोकसंख्या सामकीच उणी आसा.
चडशे लोक युरोपीय वंशाचे आसात. आर्जेन्टिनांत जे पयलीं युरोपियांआदीं लोक रावताले तांकां काबार करूंक युरोपियनांक चड वेळ लागलो ना. आतां इंडियन्स बरेच उणे आसात. स्पॅनिश आनी इंडियन हांची भरसण ह्या देशांत कमी जाल्ल्यान ‘ मॅस्तिझो ’ (मिश्रवंशीय) ची संख्या सामकीच उणी आसा आनी ती लेगीत अँडीज दोंगराच्या वाठारापुरती मर्यादित आसा. लॅटीन अमेरिका उपखंडांतलो सगळ्यांत चड गोऱ्या लोकांचो हो देश. हांगा शेतांचेर काम करच्याखातीर आनी ल्हान सान हेर कामांखातीर गरीब मेस्तिझोंक वापरून घेतले. वयर मळब, न्हिदपाखातीर जमीन, फिरपाक घोडो, आंगार जीन्स, खावंक गायचें मास आनी पिवपाक तांबडो सोरो अशे परिस्थितींत जगपी ‘ गाउचो ’ (Gaucho) वर्ग हांगा तयार जालो. हांची जीण आनी जीणेविशींच्यो काव्यकथा आर्जेन्टिनाचे संस्कृतायेचो एक वांटो जावन आसा.
आज मेस्तिझो उणे आसले तरी 19 व्या शेंकड्यांच्या मध्यामेरेन तांचें प्रमाण बरेंच आशिल्लें. तें कमी करपाचो यत्न जाणून बुजून जालो. सारमिएन्तो, मित्रे आनी आलेबर्दी हांचे राजवटींत हजारांनी युरोपीयांक फुसलावन ह्या देशांत हाडले आनी तांकां हांगा वाडूंक मदत केली.1852 वर्सा गोऱ्या लोकांचे प्रमाण 2.75% आशिल्लें, तें 1947 त 89% जालें. लोकसंख्येत जाणून बुजून केल्ल्या ह्या बदलांक लागून हांगा जाती-जमातींभीतर झगडीं जालीं नात. पूण युरोपीयनांमदीं अटालियन, स्पॅनिश, फ्रेंच, इंग्लीश, जर्मन, स्वीस, ऑस्ट्रियन, पोल, स्कँडिनेव्हीयन, स्लाव अशे ल्हान व्हड वांटे जाल्यात. समाजीक आनी राजकी जीणेचेर ह्या विंगड विंगड पगडांचो प्रभाव दिसता. इटालियन चड आशिल्ल्यान देशांतल्या चडशा वाठारांभितर अटालियन नांवां सहज वळखून मेळटात. देखीकः पॅरोन हो मूळ इटालियन. विंगड विंगड वांशिक,भाशीक आनी सांस्कृतिक संस्कार घेवन येवपी ह्या लोकांचेर स्पॅनिश भाशा आनी हांगाची एक खाशेली संस्कृताय हांचो परिणाम जावन एक नवोच समाज हांगा जल्माक आयला.
कॅथलिक धर्म हो हांगाच्या राज्याचो धर्म, पूण बाकिच्या धर्मांक आनी पंथांक स्वातंत्र्य आसा. कॅथलिक धर्मपीठाच्या मळार हांगाच्या राश्ट्रपतीक खास अधिकार आसात. बिशपासारक्या धर्मगुरूंची नेमणूक राश्ट्रपती करता आनी पोप जे आदेश दिता ते राश्ट्रपतीच्या मान्यतायेबगर हांगा लागू जायनात.
चडशे लोक कॅथलिक आसल्याकारणान तांचे सण आनी परबो देशभर दबाजान मनयतात. इटली देशांत दिश्टी पडपी विंगड विंगड देव-दवतांचीं ल्हान व्हड देवळांय हांगा दिसतात.
आर्जेन्टिनातल्या लोकांक मांस खावपाची चड आवड. मांस खवपाच्या बाबतींत ह्या देशांचें प्रमाण जगांत सगळ्यांत चड आसा. तांबडो सोरो हे सगळ्या लोकांचें आवडीचें पेय. चडशे लोक निरोगी, उमेदी आनी उत्सवप्रिय आसात. नाचगाण्याचो शौक सगळ्या लोकांमदीं दिसून येता. गाउचो आनी स्पॅनिश ह्या नांचांच्या भरसणींतल्यान बरेच नवे नवे नाचाचे प्रकार तयार जाल्यात. फुटबॉलचो खेळ हांगा सामको लोकप्रिय. ह्या खेळाक लागून आर्जेन्टिनान संवसारांत नामना जोडल्या.
कुटुंबपध्दत भारतीय पध्दतीक बरीच लागीं आसा. व्हड एकठांय रावपी कुटुंबां, जाण्ट्यांक मान आनी अधिकार, बायलांची सुवात ह्यो गजाली हांगाच्या लोकांभितर भारतांतल्या लोकांभाशेन आसात. इव्हा पॅरॉन सारके बायलेच्या कर्तुपांतल्यान देख घेवन बऱ्योच बायलो दादल्यांवांगडा वावुरतना दिसतात. कला कुसरीचेर युरोपीय पध्दतीचो प्रभाव स्पश्ट दिसता.
शिक्षणः
[बदल]राश्ट्रीय साक्षरतेचें प्रमाण 93% आसा. जगांत हे गजालींत आर्जेन्टिनाचो क्रमांक 26 वो लागता. 6 ते 14 वर्सां मेरेनचें सात वर्सांचें शिक्षण फुकट, समान आनी सक्तीचें आसता.ताच्या उपरांत पांच वर्सांचें उच्च माध्यमिक शिक्षण आसता. मार्च ते डिसेंबर मेरेन एक शिक्षणीक वर्स आसता. पूण थंडेच्या वाठारांनी हें सप्टेंबर ते मे मेरेन आसता. स्पॅनिश ही शिक्षणाची भास, पूण मुळाव्या आनी माध्यमिक पांवड्यांचेर इंग्लीश आनी फ्रेंच भाशांतल्यानय शिक्षण दितात.
नागरी सेवेंतल्या काम करप्यांमदीं सगळ्यांत चड वांटो म्हळ्यार शिक्षकांचो. शिक्षणाच्या मळार शिक्षकांची परिस्थिती बरी आसा. प्रौढ साक्षरतेचें काम बऱ्याच मोट्या प्रमाणांत चालू आसा.
सरकारी शाळांभायर हांगा खाजगी शाळाय बऱ्योच आसात. आर्जेन्टिनांत 13 राश्ट्रीय, चार प्रांतीय आनी 23 खाजगी विश्र्वनिद्यालयां आसात. शिक्षणाच्या मळार हो देश सुदारिल्ल्या देशांपरस चड वेगळो ना. हांगा सगळे तरेचें शिक्षण दिवपाची वेवस्था आसा. आर्जेन्टिनातले बरेचशे विद्यार्थी शिक्षण घेवंक अमेरिका, फ्रांस, कॅनडा, अस्तंत जर्मनी, ब्रिटन, इटली, स्पेन,उरुग्वाय आनी चिली ह्या देशांनी वचून रावल्यात. विज्ञान आनी तंत्रगिन्यानाच्या शिक्षणाक हांगा चड म्हत्व दितात आनी सरकारी पालवान ह्या शिक्षणाची उदरगत करपाचे यत्न नेटान चालू आसात.
भाशा आनी साहित्यः
[बदल]आर्जेन्टिनाची भाशा स्पॅनिश, पूण मूळ इटालियन लोकांच्या संख्येक लागून तांचे भाशेचो आनी उच्चारांचो परिणाम जावन ती मात्शी वेगळे तरेची जाल्या. बुएनॉस आयरेस शारांतल्यान उजवाडायल्ले ग्रंथ सगळ्या लॅटीन अमेरिकेंत पावतात.
साहित्याचो प्रसार हांगा शिक्षणाचें प्रमाण चड आसल्या कारणान बऱ्याच नेटान जाला.एचेव्हेर्रीआ (1905-51), लूगानेस लेओपाल्दो (1874-1938), बॉर्जेस, ऑकांपो, मित्रे (1829-1906), सारमिएंतो (1811-1888), आर्नांदेझ (1834-86), रॉमेरो, माएआ ह्यासारके लेखक आनी कवी नामनेचे जावन आसात. सावेद्रा लामास (1936), आवसाय (1947) हांकां नोबेल इनाम मेळ्ळां पूण तें साहित्यांत न्हय. रवींद्रनाथ टागोराचें साहित्य हांगा एका काळार बरेंच लोकप्रिय आशिल्लें.
म्हत्वाचीं थळाः
[बदल]दक्षिण अटलांटिकाच्या लागचें मार देर प्लाता, अँडीज वाठारांतले सान कार्लोस दे बारीलोचे, नायगारा परस ऊंच आनी रुंद आशिल्लो इग्वासा धबधबो, पँपास हीं थळां आपल्या सैमीक सोबीतकायेन सगळ्यांक लागीं हाडटात. मेंदोंसा, कोर्दोबा आनी तुकुमान हीं इतिहासीक शारां तशेंच बुएनॉस आयरेस हें राजधानीचें शार पळोवपासारकें आसा.
