उत्तर प्रदेश
देवनागरी
|
|
भारतीय संघराज्यांतलें एक म्हत्वाचें राज्य. ह्या राज्याचे उदेंतेक बिहार,अस्तंतेक पंजाब आनी राजस्थान, दक्षिणेक मध्यप्रदेश आनी उत्तरेक नेपाळ आनी तिबेट आसा.अक्षांश आनी रेखांश 23 0 52’ उत्तर आनी 77 0 3’ उदेंत ते 84 0 39’ उदेंत.
भूंयवर्णन:
[बदल]उत्तर प्रदेशाचे जमनीचे तीन प्रकार आसात. 1. हिमालयाचो दोंगरी वाठार, 2. दक्षुणेकडलो पठारी वाठार, 3. गंगेचो वाठार.
हिमालयाचो दोंगरी वाठार:
[बदल]राज्याचे उत्तरेक हिमालयाचो दोंगरी वाठार उदेंत-अस्तंत पातळ्ळा. हिमालयाच्यो तीन पर्वता वळी ह्या राज्यांतल्यान वतात. उत्तरेवटेन आशिल्ली मुखेल हिमालयाची वळ सरासरी 6,100 मी. उंचायेची आसा. तातूंत नंदादेवी, धवलगिरी, कामेट, त्रिशूल हे दोंगरमाथे येतात. दुसरी पर्वता वळ सरासरी 3,720 मी. उंचायेची आसा. तिसरी पर्वता वळ सरासरी 1,550 मी. आसा. तातूंत नैनीताल, मसुरी, अलमोडा, रानीखेत सारके कमी उंचायेची दोंगर माथे येतात. ह्या दोंगर फांट्यांमदल्यान ‘दून’ नांवाचो एक वाठार आसून थंयची जमीन पिकाळ आसा. हिमालयाची तिसरी पर्वता वळ वा शिवलीक दोंगरफांट्याक लागून न्हंयांतल्यान व्हानवृल आयिल्ल्या फातर-रेंवेचो ‘भाबर पटो’ आसा. तो अस्तंतेक 32 किमी. रूंद आसून उदेंतेक अशील जायत गेला. ताच्या सकयल्यान उदक व्हांवता.
दक्षिणेकडलो पठारी वाठार:
[बदल]सैमीक रचणूक आनी हवामान हांचेवेल्यान ह्या वाठाराचे दोन भाग केल्यात. पयलो बुंदेलखंडाच्या पठाराचो वाठार नीरा नांवाच्या फांतरांनी तयार जाली. शोण न्हंयचो उत्तरेकडलो वाठार खूब पोरन्या फांतरांनी तयार जाला.
गंगेचो वाठार:
[बदल]उत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार हातूंत आस्पावला. गंगा न्हंय आनी तिका मेळपी यमुना, रामगंगा, घागरा आनी हेर न्हंयांनी हो वाठार पिकाळ जाला. ह्या वाठाराचे उत्तरेक दोंगर येतात. ज्यो न्हंयो भाबर पट्यांत जमनीसकयल्यान व्हांवतात, त्यो ह्या वाठारांत जमनीवेल्यान व्हांवतात. ह्या वाठाराक ‘तराई’ म्हण्टात. ह्या वाठारांत रानां आसात.हांगा तण खूब लांब वाडटा.
जमीन:
[बदल]दून आनी गंगा वाठारंतली जमीन पिकाळ आशता. गंगेच्या आवांठांत 900 मी.परस चड गाळ मातयेचो थर आसता. हुंवाराचें उदक न बादपी वाठारांक बांगर आनी हुंवार लागपी वाठाराक ‘खादर’ म्हण्टत. न्हंयचे देगेलागीं आशिल्ली बारीक माती, बारीक रेंव आशिल्ली आसात. चिकण आनी काळी माती पिकावळीखातीर बरी आसता. बुंदलखंड पठार, फत्तेगढ,कानपूर आनी अलाहबाद वाठारांतली जमीन पिकाळ आसा. रेह नांवाची जमीन पीक दिना. चंबळ,बेटवा, यमुना, गोमती ह्या न्हंयांच्या वाठारांत मातयेचो कस उणो जावन व्हड फोंड पडल्यात.
न्हंयो:
[बदल]गंगा ही ह्या राज्यांतली म्हत्वाची न्हंय. भारतीय धर्म-पुराणांत तिका पवित्र मानल्या. तिचो उगम हिमालयांत 19 हजार फूट उंचायेर गंगोत्री हांगा जाता. उत्तर प्रदेशांतल्यान त बिहार, बंगाल, राज्यांतल्यान वचून बंगालाच्या उपसागराक मेळटा. हरद्वार हांगा गंगेक दोन फांटे फुट्टात. एक फांचो कनखल नांगली रावली कडल्यान दारानगररंज, गडमुक्तेशवर, शुक्रताल,अनूपशार, रृप्रयाग, मारजापूर, काशी सावन बिहारांत वता. दपुसरो फांटो मायापूरीसावन वता. तो कालव्याच्या रुपान उत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार भिजयता.
यमुनेचो उगम गंगेच्या अस्तंतेक जाता. राज्याचे अस्तंत शीमेवेल्यान कांय अंतर व्हावन,अलाहबाद लागसार गंगेक मेळटा. दक्षिण पठारी भागांतल्यान यमुनेक चंबळ, सिंद, बेटवा आनी केन ह्यो न्हंयो मेळटात. मिझीपूर राज्यांतल्यान शोण न्हंय अस्तंत-उदेंत व्हांवता. तिका मेळपी रिहाड न्हंयच्या धरणाक लागून जाल्ल्या जलाशयाचो चडसो वाठार उत्तर प्रदेशांत येता.
हवामान:
[बदल]ह्या राज्याचें हवामान सुकें आनी गरम आसा. उत्तरवटेनचो हिमालयांतलो वाठार थंड आसून पावसाचें प्रमाण चड आसा. ह्या वाठारांतलें तापमान सरासरी 12.8 0 से आसा.वर्सुकी पावस 150 सेंमी. परस चड आसता. तराई वाठारांत 100 ते 200 सेंमी. पावस आसता.जुलय-ऑगस्ट म्हयन्यांत पावसाचो नेट चड आसता.
शिंयाळ्याच्या दिसांनी तापमान 15.8 0 से. ते 18.3 0 से. आनी गिमांत 26.7 0 से परस चड आसता. सपाट वाठारांत हवामान गिमाच्या दिसांनी सुकें आनी गरम, पावसा दिसांनी दमट आनी गरम, शिंयाळ्यांच्या दिसांनी थंड आनी सुकें आसता. गिमाच्या दिसांनी तापमान 46 0 से.परस चड आसता. सकाळच्या धा वरांसावन रातच्या पांच वरांमेरेन सामको हून अस्तंत वारो व्हांवता. अलाहबाद हांगा उदेंतेकडलो चड पावसाचो वाठार भात-पिकावळीखातीर तर अस्तंतेकडलो वाठार गंव, ज्वारी ह्या पिकांक बरो आसता. शिंयाळ्यांत पुराय राज्यांत ‘पिकेचे दीस’ आसतात. केन्ना केन्नाय मात्शें बर्फ पडटा. केन्नाय शिंयाचें ल्हार येवन वता. दक्षिणेच्या वाठारांत पावस 90 ते 100 सेंमी. आसून शिंयाळ्यांतलें तापमान 1208 0 ते 18.3 0 से. आसता. गिमांत फातराळ जमीन चड तापता.
वनस्पत आनी मोनजात:
[बदल]उत्तर प्रदेशाचो 15.3% टक्के वाठार रानांखाल येता. दोंगराळ वाठारांनीच रानां चड आसात. जमनीच्या वाठारांत रान 3% टक्के आसा. दोंगरी वाठारांतल्यान रानांनी तरातरांचे रूख आसात. ह्या रानांनी शिसवी, खैर, हालद, तेडू अशीं तरेतरेचीं झाडां मेळटात. उत्तर हिमालय वाठारांत बर्च, फर, स्प्रूस, ज्यूनीपर, ब्लूपाइन, चीड, देवदार ह्या रुखांचीं व्हड रानां आसात. रानांत आनी हेराकडेन मोहाचीं झाडां खूब आसात. आंबे, पेरां, बोरां, सफरचंदां आनी नास्पती हीं फळझाडां हांगा पळोवंक मेळटात. 302 मार्च 1980 मेरेन 51,199,42 चौ.किमी. वाठार रानांखाल आशलो. सद्या व्हड प्रमाणांत झाडां मारिल्ल्यान मातायेचो कस उणो जायत गेला. तेखातीर सरकारान व्हड प्रमाणांत झाडां रोवपाची कार्यावळ हातांत घेतल्या.दोंगर आनी तराई वाठारांत वाग, चित्तो, वांस्वेल, नीलगाय, हरण, माकड व्हड प्रमाणांत आसात. मोर, रानकोंबो, तीतर असलीं सुकणींय हांगा दिसतात. तळ्यां देगांनी बफीं, बदकां, करकोचे, चक्रवाक, चातक हे पक्षीय दिश्टी पडटात.
इतिहास:
[बदल]ब्रिटीश राजवटींत ह्या राज्याचें नांव ‘संयुक्त प्रांत’ (युनायटेड प्रॉव्हिन्सिस) आसलें. भारतीय घटनेन ताका ‘उत्तर प्रदेश’ हें नांव दिलें.उत्तर प्रदेशाक एक व्हड इतिहास आसा. मिर्झापूर, बांदा, हमीरपूर जिल्ह्यांत पाशाण युगांतलीं हत्यारां तर मथुरा, बिजनौर, उनाओ आनी कानपूर वाठारांत ताम्रयुगांतल्या बाणांचे आनी भाल्यांचे फळ मेळ्ळ्यात. आर्य संस्कृतायेचीं मुळां सगळ्यांत पयलीं उत्तर प्रदेशांत धरलीं.हांगाचीं काशी, कोसल, कुरू, पांचाल हीं राज्यां आर्य संस्कृतायेचीं आसलीं. रामायण आनी महाभारत काळांत राम आनी कृष्णाचे जल्म हे भूंयेर जाल्ले. ह्या काळांतल्यो चडश्यो इतिहासीक घडणुको ह्याच वाठारांत जाल्यो. जैनाचे आदिनाथ, अजितनाथ हांचीय ही भूंय आसली. गौतम बुद्धाचे भोंवडेचे पुरावे हांगा मेळटात. ताणें गिन्यानसाधना ह्याच वाठारांत केल्ली. स्तूप, पोरने विहार हांगा दिश्टी पडटात. सम्राट अशोकाची राजाज्ञा आशिल्ले फातरपटे कालसी, मीरत,वाराणसी आनी अलाहबाद हांगा मेळ्ळ्यात. हांगा कांय काळ मौर्य राजाचो शेक चल्लो. मौर्या उपरांत इ. स. प. दुसऱ्या शतमानांत शुंग आनी तेउपरांत कण्व हांणी ह्या वाठारांचेर आपलो शेक गाजयलो. इ. स. तिसऱ्या शतमानांत क्षत्रप राज्य करताले. ताच्या फाटल्यान कुशाण आयले.चवथ्या शतमानांत मौखरी वंशाचो उदय जाल्लो. सातव्या शतमानांत हर्षवर्धन हाणें कनौजाक राज्य स्थापून आपलें राज्य वाडयलें. हर्षाच्या मरणाउपरांत कनौजाचेर यशोवर्मा राज्य चलोवपाक लागलो. णव्या शतमानांत गुर्जर प्रतिहारी हाचें राज्य आयलें.
इकराव्या शतमानांत गझनी मुहमंद हाणें बुलंदशहर, मथुरा, कनौज ह्या शारांचेर घुरयो घाल्यो. सन 1034 वर्सा अहमंद नियाल्तिगीन ह्या पंजाबच्या मुसलमान राज्यपालान, उत्तर हिंदुस्थानाचेर बनारस मेरेन घुरी घाली. हींदू लोकांच्या पंगडान ताका धांवडावन घालो. गांगेयदेव हाणें फउडें कनौजाचेर घुरी घाली. भोज, परमार ह्या राजांनी ताका हरयलो. इकरावें शतमान सोंपता आसतना चंद्रदेव गाहडवाल ह्या राजाचो शेक चल्लो. ह्याच वंशकुळयेंतलो गोविंदचंद्र हाचो 1112 ते 1155 मेरेन मगघाचेर शेक चल्लो. सन 1192 त मुहमंद घोरीन पृथ्वीराज चौहान हाका आनी 1194 त कनौजच्या जयचंद हाका हरोवन उत्तर प्रदेशांतली हिंदू सत्ता सोंपयली.बुंदेलखंड मात स्वतंत्र उरलें. उरिल्ल्या वाठारांचेर दिल्लीच्या सुलतानाची सत्ता सुरू जाली.मुहंमद तुघलक, बल्बन, अलाउद्दीन खिल्जी हे बळिश्ट राजे, आपल्या राज्यांत उप्रासपी बंडाळी मोडून काडपाक खांपे आसले. फिरोझपूर आनी जौनपूर हीं शारां ताणें वसयलीं. 1402 ते 1436 ह्या काळांत इब्राहीम शर्की ह्या सुलतानाचो शेक चलतालो. पंदराव्या शतमानाच्या शेवटाक दिल्लीच्या लोदींनी शर्की राजवट साेंपयली.
सन 1527 त, खानुवाज हांगा बाबरान राणा संग हाचो 1540 त कनौज हांगा शेरशहा हाणें हुमायूँ हाचो केल्लो पराभव ही ह्या काळांतली कांय झुजां आसात. अकबरान हो वाठार उपरांत आपल्या शेकातळा हाडलो. मोगलांची राजधानी त्यावेळार आग्रा हीच आसली. शहाजहानान तिची सोबीतकाय वाडयली. शहाजहाना उपरांत आपल्या भावांकडेन औरंगजेबान झगडीं करून राजसत्ता जोडली. ताणें आपली राजधानी दिल्लीक व्हेली. औरंगजेबान आपल्या काळांत जबर धर्मीक अत्याचार केले. ताणें कुमाऊँ राज्याचो आस्पाव मोगल साम्राज्यांत केलो.
अठराव्या शतमानांत मोगल सत्तेक देंवती कळा लागली. पयल्या बाजीरावावेळार मराठे बुंदेलखंडांत पावले. सन 1751 वर्सा मराठ्यांक आग्ऱ्याची सुभेदारी मेळ्ळी. उपृरांत ताचे सत्तेची थंय थापणूक जाली. नजीबखान रोहिल्यान अब्दालीकडेन बरेपण जोडून ही सत्ता सोंपोवपाचो यत्नूय केलो. पानिपतचे लडायेउपरांत जाट आग्ऱ्यांत आयले. दुसरो शाह आलम हाच्या वझीर नजफखानान हो वाठार मोगलांच्या शेकातळा हाडलो. पूण ताच्या मरणांउपरांत 1782 वर्सा शिंदे थंय सत्तेर आयलो. सन 1968 वर्सा बक्सरचे लडायेत सुभेदार शुजाउद्दौला हाचो पराभव जालो आनी अशेतरेन ब्रिटीश उत्तर प्रदेशांत रिगले.ल्हव ल्हव ब्रिटिशांनी अवधचे राखणेची जापसालदारकी उखल्ली. वॉरन हेस्टिंगच्या काळांत बनारसचेर इस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता आयली. वेलस्लीन रोहिलखंड, दोआब, गोरखपूर हे वाठार कंपनीक मेळोवन दिलो. लॉड लेक हाणें दौलतराव शिंदे हाका हरोवन शिंद्याच्या हातासकयलो उत्तर प्रदेशांतलो वाठार 1856 वर्सा दत्तकविधान रद्द करून जालौन, ललितपूर, जैतपूर, झांशी हीं राज्यां आनी गैरशिस्तीखाल खालसा केल्लो अवध प्रांत ब्रिटिशांनी आपल्या हाताखाल धेतलो. हे सगळे वाठार मेळून आयचो संयुक्त प्रांत घडला.
1857 वर्सा जाल्ल्या स्वातंत्र्य संग्रामांत पुराय उत्तर प्रदेशान वांटो घेतिल्लो. अवधचे तालुदार, झांशीची राणी, बिठूरचो नानासाहेब हे ह्या झुजांत मुखेल आसले. ह्या झुजाचीं मुखेल केंद्रां ह्याच वाठारांत आसलीं. इंग्लीश हें स्वतंत्रतायेचें बंड मोडून उडोवपांत जैतीवंत थारले. 1902 वर्सा वायव्य सरहद्द प्रांत घडिल्ल्यान उत्तर प्रदेशाचें नांव संयुक्त प्रांत दवरलें. सन 1935 च्या कायद्यावरवीं ह्या प्रांताक स्वायत्तता मेळ्ळी. भारतीय सुटके-झुजाचें फुडारपण करचे पासत पं.अयोध्यानाथ, पं. गंगाप्रसाद, पं. मोतीलाल नेहरू, पं. जवाहरलाल नेहरू ह्याच भारताक मेळ्ळें.भारताचो पयलो प्रधानमंत्री पं. जवाहरलाल नेहरू ह्याच राज्यांतलो. स्वातंत्र्या उपरांत रामपूर,टेहरी-गढवाल हीं संस्थांनां उत्तर प्रदेशांत विलीन जाली. बूंदेलखंडाच्या उत्तरेचो कांय भागय तातूंत जोडलो. 1950 च्या संविधानांत उत्तर प्रदेशाक ‘अ’ दर्जो मेळ्ळो. 1962 च्या चिनी आक्रमणाउपरांत हिमालयाचे शिमेवेल्या राज्याचो कांय भाग उत्तर खंड नांवान निर्मिल्लो.
राज्यवेवस्था:
[बदल]उत्तर प्रदेश हें एक भारतांतले घटकराज्य. राश्ट्रपतीन नेमिल्ल्या राज्यपालाचे मान्यतायेखाला मंत्रीमंडळ हांगाचे कारभार पळेता. मंत्रीमंडळ विधीमंडळाक जापसालदार आसता. विधीमंडळाचे 425 वांगडी आसतात. तेभायर एक अँग्लो-इंडियन वांगडी नेमतात. विधानपरिशदेचे वट्ट वांगडी 105 आसात. राज्यांतल्यान 85 खासदार लोकसभेर वेंचून येतात. राज्यसभेर 34 खासदार वेंचून काडटात. स्वातंत्र्या उपरांत चडसो काळ राश्ट्रीय काँग्रेस पक्षाची सत्ता ह्या राज्यार चलली. 1989 च्या विधानसभा वेंचणुकांत ‘जनता दल’ पक्षाक सत्ता मेळ्ळा. 13 जून 1973 ते 8 नोव्हेंबर 1973 मेरेन राज्यांत राश्ट्रपती राजवट आसली. भारताच्या सात प्रधानमंत्र्यांमदले स जाण ह्याच राज्यांतले. राज्यकारभाराचे वेवस्थेखातीर 57 जिल्हे घडयल्यात. अलाहबाद, आग्रा, उत्तर खंड, कुमाऊँ, गोरखपूर, झांशी, फैजाबाद, मीरत, रेहिलखंड,लखनौ, वाराणसी अशे इकरा येणावळ दिवपी वाठार आयुक्ताच्या हातासकल आसात. पंचायत राज्याची त्रिसुत्री येवजण 1963 वर्सा चालीक लागली.
राज्यांत 51 जिल्हा परिशदो आनी 3 अतंरीम जिल्हा परिशदो आसात. राज्यांत वट्ट 142 नगरपालिका आसात. शेतकी, येणावळ, पाटबंधारे, शिक्षण, न्याय, भलायकी, कूटुंबयेवण,सहकार रासवळ प्रकल्प, उद्येगधंदे, येरादारी, भौशीक वीज, बांदकाम आनी हेर कामां हांचो कारभार त्या त्या खात्याचे मंत्री आपले यंत्रणेवरवीं पळेतात. उच्च न्यायालय अलाहबादाक आसून एक न्यायपीठ लखनौ हांगा आसा. मुखेल न्यायाधीशाबगर एक अतिरिक्त न्यायाधीश आनी 40 दुसऱ्या पांवड्याचे न्यायाधीश आसात. राज्यांत 45 सेशन विभाग आसात.
शेतकी पिकावळ:
[बदल]भारतांतली एक अश्टमांश शेतजमीन उत्तर प्रदेशांत आस्पावल्या. हांगा वर्सुकी दोन पिकां काडटात. भात, मको, ज्वारी आनी कांय दाळी हीं पिकां सर्द आसून गंव, हरबरे, वाटाणे हीं पिकां वांयगणी आसात. 78% लोकांचो मुखेल वेवसाय शेती होच जावन आसा. सन 1986-87 त अन्नधान्याचें उत्पादन 113.20 लाख टन बाजरी आनी 13.50 लाख टन मको हाचो आस्पाव जाता. 1986-87 त जवाचें उत्पादन 7.6. लाख टन तर गंवाचें 160 लाख टन जालें. सर्षप (rapeseed) आनी सांसवांचें (mustrad) उत्पादन 11.73 लाख टनांचेर पावलें (1986-87). राज्यांतले ज्यूटाचें उत्पादन 68,000 बेल्साचेर पावलां (1986-87). भारतांतल्या वट्ट उत्पादनांतलें ऊंसाचें अर्दे उत्पादन ह्या राज्यांत जाता. सांसवां, भिकणां, तीळ,कापूस, ताग हीं मुखेल नगदी पिकां राज्यांत जातात. देशांतलें 20.6% फळ-फळावळीचें उत्पादन राज्यांत जाता. चड धान्य पिकोवपाखीर तिसरे येवजणेंत दोन लाख बांयो मारिल्ल्यो. बटाटाचे लागवडीखातीर 14 ते 17 हजार हेक्टर मेरेन जमीन वाडयली.
उत्तर आनी दक्षिण गंगा, यमुना, आग्रा, शारदा ह्या कालव्यांवरवीं 38 लाख हेक्टर जमनीक उदक मेळ्ळां. रामगंगा, मांतारीला, गंडक हे कालवे हालींच्या वर्सांनी बांदल्यात. सन 1981-82 मेरेन राज्यांतल्या कालव्यांची वट्ट लांबाय 57,250 किमी. आसली. जून 1987 मेरेन 5,44,8-548 नलिका बांयो सुरू केल्यात. त्यो 40 लाख हेक्टर जमनीक उदक दितात. देशांतलें 20% तुपाचें आनी 28% दुदाचें उत्पादन ह्या राज्यांत जाता.
खनिज संपत्ती:
[बदल]खनिज संपत्ती दोंगरी वाठारांत मेळटा. नैनीताल, झांशी आऩी मिर्झापूर हांगा लोखण मेळटा. अलमोडा आनी गढवाल हांगा जिप्सम, मेग्नेसायट, तांबे, शिशें मेळटा.गढवाल आनी डेहराडून हांगा फोस्फाराइट मेळ्ळ्यात. खनिज तेलाचो सांठो हिमालयांत आसतलो असो अदमास आसा. चुनखडी, स्लेट हिमालयाच्या विंगडविंगड वाठारांत मेळटा असो अदमास आसा. चुनखडी, स्लेट हिमालयाच्या विंगडविंगड वाठारांत मेळटा. लोखण आनी उणे प्रतीचो कोळसो मिर्झापूरच्या सिंगरौली वाठारांत आसा. रस्त्याक उपेगी पडपी मुरुम,चिकणमाती आनी कंवची करपाक वापरपांत येवपी रेंव हांगा व्हड प्रमाणांत मेळटा. देशांतलें 80% सिलिका रेंवेचें उत्पादन ह्या राज्यांत जाता.
उदकांतली पिकावळ:
[बदल]1944 सावन हांगा नुस्तेमारी कार्यावळीची खूब उदरगत जाल्या.1.165 दशलक्ष हेक्टर वाठारांतल्या उदकामदलें 0.324 दशलक्ष हेक्टर उदक आडायिल्लें आसा.1979-80 मेरेन 17,792.34 क्विंटल नुस्त्याचें उत्पादन जालें.
पर्यटन:
[बदल]पर्यटनाक हांगा खूब वाव आसा. वृंदावन, काशी, प्रयाग, मथुरा, अयोध्या ह्या सारकीं तीर्थथळां; मसुरी, नैनीताल ह्या सारकीं थंड हवेचीं थळां; आग्रा, फतेहपूर-सीक्री, लखनौ सारकीं इतिहासीक थळां पर्यटनाचे नदरेन म्हत्वाचीं आसात. फूलाचो घांट, यमुनोत्री, गंगोत्री,केदारनाथ, बद्रीनाथ, हेमकूंड, रानीखेत, अलमोडासारके जागे, श्रवस्थी, सारनाथ, कुशीनगर,संकिसा आनी कौशंबी सारकीं धर्मीक थळां हांगाय पर्यटक व्हड प्रमाणांत येतात.
उद्येगधंदे:
[बदल]उत्तर प्रदेशा भारतांतलें सगळ्यांत चड साकर पिकोवपी राज्य जावन आसा.हातमाग होवूय हांगासल्लो म्हत्वाचो उद्येग. कृषी-वेवसायाचेर आदारिल्लो साकर, कागद,खावपाचे तेल, सुतीकापड, खाण करपाचे कारखाने हांगा नेटान वयर सरकाक. वीजेचे जनित्र,रल्वेचे सुटे भाग, विजेचीं उपकरणां, मुळावीं उद्येगीक रसायनां, शिमिट हाचे कराखानेय उत्तर प्रदेशांत सुरू जाल्यात. जोतीं, चामड्या वस्तू करप, कंवचेच्यो वस्तू, सूती कापड, लोकर, शेतासारें करप, शेताक उपेगी पडपी अवजारां, रेडिओ, कानपूरच्यो रोलींग गिरणी, लोखण, पोलाद घडोवपी,बियर, सोरो, सायकली आदींचे कारखाने ह्या राज्यांत आसात.
भौशीक मळावेले उद्येग राज्यांत व्हड प्रमाणांत चलतात. भारत हेव्ही इलेक्टिकल्स-हरव्दार, इंडियन ड्रग एण्ड फार्मास्युटिकल्स-ऋषिकेश,डिझल लोकोमोटिव्ह फॅक्टरी-वाराणसी, फर्टीलायझर फॅक्टरी- गोरखपूर सिंग्रौली कोल फिल्ड-सिंग्रौली, इंडियन टेलिफोन इंडस्ट्रीज-नैनी आनी रायबरेली, हिंदुस्तान एअरनॉटिक्स,अपट्रॉन कॅपेसिटर, स्कूटर्स इंडिया लिमिटेड-लखनौ, टॅनरी एण्ड फुटवॅअर कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया,आर्टिफिशियल लिंब्स मॅन्युफॅक्चरींग कॉर्पोरेशन-कानपूर, ऑयल रिफायनरी-मथुरा अशे हे उद्येग आसात. राज्यांत 1980-81 मेरेन 5632 उद्येगीक केंद्रां आसात.
ऊर्जा:
[बदल]1960-61 व्रसा 376 मे. वा. विद्युतशक्त निर्मिल्ली. 1987-88 वर्सा 4504 मे. वा.विद्युतशक्तीचें उत्पादन जालां 71,974 खेड्यांनी आनी 40,392 हरिजन वस्त्यांनी वीज पावल्या.
येरादारी आनी संचारण:
[बदल]1980-81 वर्सा मेरेन राज्यांत 1,94,263 किमी. सांबायेचे रस्ते आसात. राज्य येरादारी यंत्रणेचे सात वाठार आसात. 6 शारांनी अतंर्गत बससेवा आसा.
उत्तर आनी उदेंत रेल्वेचे 92% आनी मध्य तशेंच रेल्वेचे 8% मेळून वट्ट 8656 किमी.लांबायेचे लोहमार्ग राज्यांत आसात. रूंद, अशीर आनी मीटर अशा तीन प्रकारचे लोहमार्ग राज्यांत आसात. आग्रा, अलाहबाद, झांशी, कानपूर, लखनौ, मथुरा, मुरादाबाद आनी वाराणसी हीं मुखेल रेल्वे जंक्शनां आसात.
आग्रा, अलाहबाद, गोरखपूर, झांशी, कानपूर, ललीतपूर, लखनौ आनी वाराणसी हांगा विमानतळ आसात. वायुदूत येरादारी वयल्या शारांनी चलता.
डाकघरां उत्तप प्रदेशाच्या चडशा सगळ्या गांवगिऱ्या वाठारांनी पावल्यांत. कांय म्हत्वाच्या गांवांनी तार करपाची टेलिफोन रपकाची वेवस्था आसा. आकाशवाणीचीं मुखेल केंद्रां लखनौ,अलाहबाद, वाराणसी, रामपूर हांगा आसात. राज्यांतलीं कांय खबरांपत्रां अशीं आसात-इंग्लीश: ‘द टायम्स ऑफ इंडिया’, ‘नॉर्दन इंडिया पत्रिका’ ‘पायोनियर’; हिंदी: ‘आज’, ‘अमरउजाला’,‘जागरण’, ‘स्वातंत्र प्रभात’, ‘अमृत प्रभात’, ‘नवजीवन’ ; उर्दू: ‘सियासत जादीद’, कौमी आवाज.
लोक आनी समाजजीण:
[बदल]भारतांतल्या उत्तर प्रदेश राज्याचो आवांठ 2,94,411 चौ. किमी.आसा. लोकसंख्या 11,03,85,874 (1981). लोकसंख्येची दाटाय: 1. चौ. किमी. क 377 लोक.दादले नी बायलांचें प्कमाण 1000:886 अशें आसा. अनुसूचित जाती-जमातीची लोकसंख्या 1,87,4,7481. 15 लाखांवयर लोकसंख्या आशिल्लीं 43 शारां तर 30 लाखांवयर लोकसंख्या आशिल्लीं अलाहबाद, अजमगड, देवरिया, गोरखपूर, मुरादाबाद, बस्ती आनी वाराणसी हीं शारां आसात. राज्यांत काम करपी लोक 2.8 कोटी आसून तातूंतले 2 कोटी लोक शेतकामती आसात.घरगुती धंद्यांत 18 लाख, कारखान्यांत 8 लाख, बांदावळ करपी 2 लाख आनी नोकरेक वचपी 4 लाख लोक आसात.
राज्याची मुखले भास हिंदी आसून, त्या फाटोफाट उर्दू भाशेक मान आसा. पंजाबी आनी बंगाली भाशाय हांगा उलयतात.
उत्तर प्रदेशांत 85% लोक हिंदू आसात. उरिल्ले चडशे मुसलमान आसात. तांचो राजकी आनी भौशीक जीणेचेर व्हड प्रभाव पडला. शिख, जैन, किरिस्तांव, बौद्ध ह्या धर्माचे लोकय राज्यांत आसात. मूळ आर्यवंशीक लोक अस्तंतेवटेन आसून, तांचो रंग गोरो आन नाक सरळ आसा. द्रविड वंशीक लोक मिझीपूर, बुंदेलखंड वाठारांत रावतात. तांचो रंग काळो आनी नाक चेपटें आसता. मंगोलाईड वंशाचे लोक हिमालय वाठारांत रावतात. तांच्या गालाची हाडां वयर सरिल्लीं आसतात.
भारतांतल्या सगळ्या धर्मांचें प्रभाव हांगा पडला. वैदिक धर्मासावन आयजमेरेनच्या सगळ्या धर्मांचो प्रभाव चित्र हांगा उबें जाल्लें दिसता. परंपरावादी सनातन धर्माचो हांगा प्रभाव आसा. राज्याचेर बहुसंख्य हिंदूचो मोटो प्रभाव आसा. बौद्ध, जैन, मुसलमान, किरिस्तांव ह्या धर्मांचेर त्या त्या धर्माच्या आदल्या परंपरांचो प्रभाव आसा. वेदांत, सुफीवाद, संतांचो, फकिरांचोय प्रभाव हांगा दिश्टी पडटा.
गांवच्या लोकांची रावपाची पद्धत सादी आनी काटकसरीची, सादारण लोक फातर वा विटांनी बांदिल्ल्या घरांनी रावतात. कांय लोक मातयेचीं घरां बांदतात. शेतकामती दादल्याचो भेस धोतर,कुडतो आनी मुंडासो तर बायलांचो रंगयाळे घागरे, सदरे, ओडण्यो असो आसता. जेवणखाणांत चड करून गंवाची टपाती, ज्वारीची वा बाजरीची भाकरी, दाळ, भाजी हांचो आस्पाव आसता.मटण-नुस्तें खावपी लोंकांचें प्रमाण उणें आसा. गरीब लोक मक्याची भाकरी करतात. गिमांत आंबे आनी मक्याच्या फुलांचो उपेग करतात. उदेंतेकडलो लोक आपल्या जेवणांत तांदळाचो उपेग करतात. सद्या शारांतल्या समाजाचेर आर्विल्ल्या विटारांचो प्रभाव पडला. पोरने चालीच्या गांवगिऱ्या वाठारांत ल्हव ल्हव नवे बदल घडटात.
श्रावणी वा रक्षाबंधन, दसरो, दिवाळी आनी होळी हे चार सण राज्यांतले चारूय वर्णाचे लोल व्हडा उमेदीन मनयतात. दुसऱ्या दिसा रामलीलेचो मोटो उत्सव जाता. तातूंत रामाचें चरित्र दाखयतात. तशेंच रावणाचे पुतळे करून लासतात. दिवाळी व्हडा उमेदीन मनयतात. होळी,रामनम, मकरसंक्रांती, कृष्णजन्माष्टम, गीताजयंती, महाशिवरात्री ह्यो परबो राज्यांत मनयतात. कुंभमेळ्याकय हांगा खाशेलें म्हत्व आसा.
मुसलमान लोक ईद-उल-फितर, इद-उल-जुहा, मीलाद-उन्नबी (पैगंबराचो जल्मदीस)मनयतात. किरिस्तांव लोक येशू क्रिस्ताचो जल्मदीस मोटे उमेदीन मनयतात.
हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत ह्या वाठारांत, जहाँगीर आनी शाहजाहाँच्या काळासावन आतांमेरेन बरेतरेन वाडलां. सगळे हिंदू-मुस्लीम गवय शास्त्रीय संगीत एकेच शैलींत गायतात.कथ्थक हें हांगाचें मूळ नृत्य आसून हेर नृत्यांचेर ताचो प्रभाव पडला. दादरा आन ठुमरी हे संगीत प्रकार हांगाच जल्मल्यात. कव्वाली, गजल, नगमा हे संगीतप्रकार हांगा नामना जोडून आसात.भारत स्वतंत्र जातकच लोकवंद, लोकनाच हांका मोटो वाव मेळ्ळो. गढवालचो थाली जद्दा नाच,मिर्झापूरचो कर्मा नाच हे लोकांचे खूब आवडीचे आसात. रामलिला खेळाक हांगा खाशेली सुवात आसा.गायनाच्या मळार बरकत अली खाँ, मुस्ताफ अली खाँ, उस्ताद जान खाँ, बेगम अख्तर,सुजाता चक्रवर्ती हे गवय, वादनाच्या मळार बहादुरखाँ, दामोदरलाल कामां, हरिप्रसाद चौरसिया,निखिल बॅनर्जी, अब्दुल करीम खाँ, अली हुसेन, कथ्थक नृत्याच्या मळार शंभुमहाराज हे फांकिवंत कलाकार आसात.
भारतीय संगीताची वाड करपाचो हेत बाळगून ‘भातखंडे युनीव्हर्सिटी ऑफ इंडियन म्युझिक’, ‘भारतीय संगीत ललित कला विद्यापीठ’, ‘कभोंज सप्तकला निकेतन’ ह्या संस्थांची थापणूक जाली.आग्रा हांगासल्लो ताजमहील आनी कोट, राजमानसिंहाची वेधशाळा, आग्रा फतेपूर सीक्री हांगासल्ल्यो मशिदी, पोरनी देवळां सारनाथ हांगाचो स्तूप, हाचेवेल्यान हांगाचे वास्तुकलेचो तोंडावळो कळटा.
भगवान कार्तिकेयाची मूर्त, गणेशनृत्य मूर्त्यो ह्यो संपन्न मूर्तीकलेच्यो देखी आसात.हालींच मथुरा वृंदावनांत बांदिल्ल्या गीता देवळांत श्रीपकृष्णाची सुंदर आनी व्हडले मूर्तीची थापणूक केल्या. ती मूर्त अप्रूप आनी पळोवपासारकी आसा.
गॅलरी
[बदल]-
उत्तर प्रदेशातील ग्रामस्थ -
उत्तर प्रदेशातील ग्रामस्थ -
उत्तर प्रदेशातील ग्रामस्थ
शिक्षण:
[बदल]राज्यांत साक्षरतेचें प्रमाण भोव उणें म्हळ्यार 27.38% आसा. बायलांमदीं हें प्रमाण 14.42 आसा (1981). राज्यांत सद्या शिक्षणाचो प्रसार नेटान चल्ला. 14 वर्सां मेरेनच्या भुरग्यांक मुळावें शिकप फुकट केलां. चलयांक धवी मेरेनचे शिकप 1965 वर्सासावन फुकट केलां.1981-82 त 19 विश्वविद्यालयां, 387 महाविद्यालयां, 13,652 सिनिअर बेझिक शाळा,72,213 ज्युनिअर बेझिक शाळा, 125 नर्सरी शाळा आशिल्ल्या. तेभायर 6 अभियांत्रिकी महाविद्यालयां, 28 तंत्रनिकेतनां, 6 डिप्लोमा संस्थ आसात. राज्यांतली म्हत्वाचीं विद्यापीठां आग्रा, अलीगढ, मुस्लीम, अलाहबाद, बनारस, गोरखपूर कानपूर, लखनौ, मिरत, रुडकी, अभियांत्रिकी, पंतनगर, कृषी हांचो आस्पाव जाता. वाराणसी संस्कृत विद्यापीठ आनी देवबंद हांगासल्लें दारुल उलूम हें इस्लामी शिक्षण केंद्र अश्यो शिक्षण संस्था आसात. अलाहबादचें हिंदी साहित्य संमेलन आनी वाराणसीची नागरी प्रचारिणी सभा हीं हिंदी भाशेचीं व्हडां केंद्रां आसात.
भाशा आनी साहित्य:
[बदल]सुर्वेके राज्याची भास हिंदुस्थानी देवनागरी लिपींत, हिंदीच्या स्वरुपांत तर उर्दू लिपींत उद्रूच्या स्वरुपांत बरयताले. देशाची सुटका जातकच हिंदी चड प्रमाणांत संस्कृताच्या वळणार गेली. अस्तंतेची हिंदी वा खडीबोली राज्याची वा देशाची भास जाली. आग्रा वाठारांत व्रज आनी लखनौ वाठारांत अवधी, ह्यो हिंदी भाशेच्यो शैली अजून प्रचलित आसात.
आजनेरेन वैदीक, संस्कृत, शुद्ध संस्कृत, प्राकृत, पाली भाशेंतल्यान साहित्य रचलां अशें न्हय, तर गढवाली, कमाऊनी, खडीबोलीस व्रज, अवधी, भजोपूरी, बुंदेलखंडी ह्या भासांनी व्हड प्रमाणांत साहित्य रचलीं आनी रचतात.
ऋगवेद ग्रंथ, ब्राह्मण, आरण्यक, उपनिषद, संहिता, स्मृती, रामायण, महाभारत.श्रीमद्भागवत आन पुराण हें साहित्य पूर्विल्ल्या काळांत हे भुंयेर रचिल्लें.
व्रज भाशेंत महावकी सुरदास हाणें श्रीकृष्णाच्या भुरगेपणाचेर पदां रचल्यात. महाकवी देव,महाकवी बिहारी, महाकवी गंग, महाकवी मोतिराम आनी महाकवी भूषण हे भाशेंतले म्हान कवी आसात.
पोरनी परंपरा लाबिल्ल्या अवधी भाशेंत संत तुलसीदास हाची सुवात खूब ऊंच आसा. ताच्या ‘रामचरित मानस’ हातूंत श्रीरामाची पुराय जीण आयल्या. हो ग्रंथ हिंदू समाजाची प्रेरणा आसा अशें मानतात. महाकवी जायसा आनी महाकवी कबीर हेच भाशा परंपरेंतले आसले.
राजा शिवप्रसाद आनी राजा लक्ष्मणसिंह हांचो हिंदी भाशेची उदरगत जावपांत व्हड वांटो आसा. भारतेन्दु, हरिश्चंद्र, सर्गेस्त आचार्य महावीर प्रसाद व्दिवेदी, सर्गेस्त आचार्य पद्मसिंह शर्मा हांचो भाशेचे उदरगतीसंबंदान जाल्लो वावर म्हत्वाचो आसा. पत्रकारितेच्या मळार पत्रकार शिरोमणी, सर्गेस्त आचार्य अंबिका प्रसाद वाजपेयी, सर्गेस्त आचार्य बाबूराव पराडकर, सर्गेस्त गणेशशंकर विद्यार्थी, सर्गेस्त संपूर्णानंद, सर्गेस्त पंडित मदन मोहन मालवीय हांचें काम तोखणाय करपासारकें आसा.
हिंदी कवितांच्या मळार सर्गेस्त राश्ट्रकवी श्री. मैथिलीशरण गुप्त हाची सुवात वयर आसा.प्रसाद पंत आनी निराला हिंदी कवितेची सुंदरकाय वाडोवंक जैतीवंत थारल्यात. डॉ. हरिवंशराय बच्चन, नरेंद्र शर्मा हांणी हिंदी कवितेंत मोलाची भर घाल्या.
कादंबरी (नवलिका) रचप्यांमदीं, प्रेमचंद हाच्या येदो व्हड तांकीचो प्रतिभासंपन्न बरोवपी जालो ना अशें मानतात. ताची ‘गोदान’ कादंबरी संवसारांत गाजल्या. हे कादंबरीचो आंतरराश्ट्रीय भासांनी अणकार जाला. सर्गेस्त वृंदावनलाल वर्मा एक व्हड इतिहासीक कादंबरीकार जावन आसा.
प्रेमचंदा फाटल्यान जैनेंद्र, अज्ञेय, चंद्रगुप्त विद्यालंकार, भगवती प्रसाद वाजपेयी,अमृतलाल नागर, राहूल सांकृतायन हांणी साहित्यांत नामना जोडल्या.
पं. गोविंद वल्लभपंत, लक्ष्मीनारायण, डॉ. रामकुमार वर्मा नाटककार म्हूण तर सर्गेस्त वासुदेव शरण अग्रवाल ‘विव्दान’ म्हूण नामना जोडून आसात. सर्गेस्त जिगर मुरादाबादी हे ‘गजल’ प्रकारचे बादशहा आसले. ताजवर नजीबाबादी आनी कायम चांदपुरी हांणी उर्दू कवितेची सोबितकाय वाडयली. ‘शायरी’ प्रकारांत सर्गेस्त मजाज लखनवी, अहसान दानीश अली सरदार जाफरी, हसरत मोहानी खूब गाजल्यात.
सद्या सगळ्या तरेच्या साहित्य प्रकारची भर पडून उत्तर प्रदेशांतलें हिंदी आनी उर्दू साहित्य समृद्ध जायत आसा.
म्हत्वाचीं थळां:
[बदल]धर्मीक, इतिहासीक आनी सैमीक नदरेन म्हत्वाचीं अशीं जायतीं थळां ह्या राज्यांत आसात.
इतिहासीक थळां
[बदल]आग्रा-शहजहानान बांदिल्लो संवसारीक नामनेचो ताजमहल हांगा आसा.दिवाण-ई-आम आनी दिवाण-ई-खास अश्यो हांगा दोन इमारती आसात.फैजाबाद, जौनपूर, झांशी, मिर्जापूर, मेरठ हीं हांगाचीं हेर इतिहासीक थळां आसात. कानपूर हें इतिहासीक तशेंच उद्येगीक शार आसा.
धर्मीक थळां:
[बदल]अलाहबाद- गंगा यमुनेचो संगम, राश्ट्रीय स्मारक-आनंदभवन हांगा पळोवंक मेळटा. कुभमेळ हांगा भरतात. हांगाचें उच्च न्यायालय, विश्वविद्यालय खूब नामना जोडून सुवात आसा. हांगा नानमेचें काशी विश्वविद्यालय आसा. अयोध्या हें एक नामनेचें तीर्थथळ.बद्रीनाथ, केदारनाथ, हरीव्दार, ऋषिकेश, मथुरा, वृंदावन, तिठूर वा ब्राम्हावर्ती आनी चित्रकूट हीं तीर्थथळांय म्हत्वाचीं आसात.
सारनाथ हें बौद्धांचें धर्माथळ आसून हांगा स्तूप आनी अशोकस्तंभ पळोवपासारखे आसात.हस्तिनापूर, इंद्रपूर आनी कुरूक्षेत्र हीं थळां पौराणिक नदरेन म्हत्वाचीं आसात.देहराडून, मसुरी, रानीखेत, अलमोडा, नैनीताल सारकीं सैमीक थळां आसात. कॉर्बेट नॅशनल पार्क, राजाजी आनी चंद्रप्रभा अभयारण्यां हांगा आसात. नकाशे काडपाचें भारतीय सर्वेक्षण केंद्र देहराडून हांगा आसा.