उमास (अमास)

असा+वस्=अमा सह वसतश्चन्द्रार्कौ यस्यांसा= अमा अर्थात सहितत्वान (एक नखेत्रांत). जे तिथीक चंद्र-सूर्य रावतात ती तीथ (हलायुध). चंद्राचे निमाणे कलेचें नांव.चांद्रमासाचो निमाणो दीस. अमाशेक चंद्र आनी सूर्य हांचे उदय आनी अस्त सादारणपणान एकदमूच जातात. अमाशेच्या राती चंद्राचो धर्तरेवटेनचो भाग पुराय काळखांत आसता. कारण अमाशेक सूर्य चंद्राच्या दुस-या अर्दांत उरता. सूर्याचें गिराण अमाशेक आसता.

अमा षोडशभागेन देवि प्रोक्ता महाकला।। संस्थिता परमा माया देहिनां देहधारिणी ।।

(स्कंदपुराण)

अर्थ: चंद्रमंडळाचे सोळावे कलेक म्हळ्यार अमाशेक, क्षयोदयादि बगर आशिल्ल्या कारणान महाकला अशें म्हणटात. ती सगळ्या प्राण्यांचे देह धारण करपी परम माया जावन आसा. पंचागांत अमाशेची तीथ ३० ह्या आंकड्यान दाखयतात. अमासहें नांव ज्योतिशाच्या प्रगतीचें दर्शक जावन आसा. ताचे पयलीं दर्श हो शब्द आयिल्लो. दर्श म्हळ्यार अमाशेउपरांतची चंद्रदर्शनाची प्रतिपदा. अमास शब्दाचो उल्लेख ऋग्वेदांत येवंक ना.

सोमार, मंगळार, बिरेस्तार, तेचप्रमाण अनुराधा, विशखा, स्वाती ह्या नखेत्रांचेर ती आयल्यार खासा पवित्र अशें मानतात. सोमारा आयल्यार तिका ‘सोमवती’ अशें म्हण्टात. ते तिथीक बायलो अश्वत्थाची (पिंपळाची) पूजा करून ताका १०८ वस्तू ओंपतात. भाद्रपद अमाशेक ‘सर्वपित्री’ म्हण्टात आनी त्या दिसा सगळ्या पितरांच्या उध्येशाखातीर श्राध्द करतात. मांत्रिक लोक मंत्रसाधनेखातीर ही रात पसंद करतात. नदरेच्या दोशाखातीर मंत्र, तंत्र, दोरे ह्या दिसा करतात. अमास ही तीथ सादारणपणान अशुभ मानतात. कापणी, मळणी, पेरणी ह्या दिसा करिनात. नवे वस्त्रालंकार धारण करिनात. धान्य, पयशे संपत्तीसंबंदान आशिल्ल्यो वस्तू दुस-यांक दिनात. हो अनाध्याय दिस म्हूण पाळटात. साधू, पीर हांच्या समाधीचें दर्शन घेतात. श्रावण अमाशेक ‘कुशग्रहणी’ तशेंच ‘पिठोरी अमास’ अशेंय म्हण्टात. वैशाखांतले अमाशेक ‘भावुक अमास’ अशें म्हण्टात. आशाढांतले अमाशेक देशकाळाप्रमाण ‘हरिता अमास’ तशेंच ‘दीपपूजा अमास’ अशेंय म्हण्टात. मार्गशीर्षांतले अमाशेक ‘महाव्रती’ अशें म्हण्टात. पौषी अमाशेक ‘बकुल अमास’ म्हण्टात. माघांतले अमाशेक ‘मौनी अमास’ म्हण्टात. दिवाळेचे परबेवेळची ‘लक्ष्मीपूजन’ही परब अमाशेचे रातीक येता. अमाशेचें मूर्तीध्यान हेमाद्रीन अशें सांगलां:-

अअमावास्या विधातव्या द्धिर्दोर्मरकतप्रभा । दर्भासनस्थिता चेयं दर्भपिण्डधरा कृशा ।।

अर्थ: दोन भुजांनी, मरकत रत्नाचे कांतीची, दर्भासनाचेर आशिल्ली, दर्भमुठ धारण केल्ली आनी कृश अशी अमाशेची मूर्त करची.