अकादेमी

अकादेमी पुर्विल्ल्या ग्रीस देशांत नामनेचो ग्रीक तत्वज्ञ प्लॅटो (427- 348, इ. स. प. ) हाणें थापणूक केल्ल्या विद्यापीठाक ‘अकादेमी’ अशें म्हणटात. अथेन्स शारा लागसारूच अकादमस नांवाचें एक उद्यान आसा. तातूंत सुमार 387 इ.स.प. प्लॅटोन आपल्या विद्यापिठाची थापणूक केली. तें ‘अकादेमी’ नांवान नामनेक पावलें. ‘अकादेमी’ हे नांव ‘अकादमस’ ह्या ग्रीक वीराच्या नांवा वयल्यान घेतलें असें म्हणटात. प्लॅटोच्या विद्यापीठाची सगळ्याक नामना जाली आनी हेर देशांतलेय विद्यार्थी थंय शिकपा खातीर येवंक लागले. प्लॅटोच्या काळांत एरिस्टोटल हाणेंय वीस वर्सा अकादेमींत मोलाचो वावर केलो. हे अकादेमींत तत्वज्ञान, गणितशास्त्र, सृश्टशास्त्र आनी राज्य शास्त्र हे विशय शिकयताले.

अकादेमीचो इतिहास चार कालखंडांत वांटून गेला

(1) पोरनी अकादेमीः (इ.स.प. 347-264) ह्या पयल्या कालखंडांत स्प्यूसिपस, झीनॉक्राटीझ, पॉलेमो आनी क्रेटीझ हे अकादेमीचे ‘स्कॉलर्स’ (पीठ मुखेली) जावन गेले.

(2) मदली अकादेमीः (इ.स.प. 260- 160) ह्या काळांत आर्केसिलॉस ह्या पीठमुखेल्यान अकादेमीच्या तत्वज्ञानाक वेगळेंच मोडण दिलें.

(3) नवी अकादेमीः (सुमार इ.स.प. 160 - 100) अकादेमीच्या इतिहासांत आनीक एक नवो काळखंड सुरू करपाचो भोवमान अधिपती कार्नीआडीस हाका फाव जाता. कार्नीआडीस हाणें आपल्या व्याख्यानां वरवीं सुशिक्षीत रोमन लोकांक ग्रीक तत्वगिन्यानाची वळख करून दिली.

(4) निमणी अकादेमीः (इ.स. 529 आदलो काळ) अकादेमीचो निमणो काळखंड खूब लांब आसा. अँटायओकस, प्लूटार्क, सायरीनियस, प्रॉक्लस, डामॅशियस अशीं ह्या काळांतल्या अकादेमीच्या कांय कुलगुरूंची नांवा जावन आसात. अकादेमीचो निमणो पीठमुखेली डॉमशियस हाचे कारकिर्दींत इ.स. 529 वर्सा जस्टीनियन ह्या रोमन सम्राटान सगळीं ख्रिश्र्चनेतर विद्यापीठां बंद करपाचो हुकूम काडलो. ताका लागून प्लॅटोची अकादेमी बंद जाली, आनी अशें तरेन पुर्विल्ल्या ग्रीक तत्वगिन्यानाचो अंत जालो.

संवसारांतली सगळ्यांत नामनेची अकादेमी 1635 वर्सा पॅरीस हांगा ‘आकादेमी फ्रांसॅझ’ ह्या नांवान सुरू जाली. हे अकादेमीचो उद्देश फ्रेंच भाशेचो अभ्यास आनी उदरगत करून कला आनी शास्त्र हांची फ्रेंच भाशेंतल्यान प्रगती करप हो आशिल्लो. 1816 वर्सा अकादेमीच्यो पांच शाखा जाल्यो. त्यो अश्यो – भाशा, ललित वाङमय, भौतिकशास्त्रां, कला आनी नीतिशास्त्र आनी राज्यशास्त्र. फ्रेंच अकादेमीच्या 40 वांगड्यांक ‘अमर’ ही भोवमानाची पदवी दितात.

इंग्लंडांतली सगळ्यांत पोरनी अकादेमी ‘रॉयल सोसायटी’ 1662 वर्सा भौतिकशास्त्राच्या अभ्यासा खातीर स्थापन जाली. 1754 वर्सा ‘रॉयल अकादेमी ऑफ आर्टस्’ ही अकादेमी चित्रकला, शिल्पकला आनी स्थापत्य हांच्या अभ्यासा खातीर स्थापन जाली. मानव्यविद्येच्या अभ्यासा खातीर ब्रिटीश अकादेमी 1902 वर्सा स्थापन जाली. ‘अकॅडॅमी ऑफ आर्टस् अँड लेटर्स’ ही अमेरिकेंतली साहित्य, संगीत आनी चित्रकला ह्या मळावेल्या नांवाजल्ल्या कलाकारांनी व्हडली संस्था आसा. अश्यो आनी हेर जायत्यो अकादेमी सगळ्या प्रगत देशांत स्थापन जाल्ल्यो आसात. इंग्लंडांतली सगळ्यांत पोरनी अकादेमी ‘रॉयल सोसायटी’ 1662 वर्सा भौतिकशास्त्राच्या अभ्यासा खातीर स्थापन जाली. 1754 वर्सा ‘रॉयल अकादेमी ऑफ आर्टस्’ ही अकादेमी चित्रकला, शिल्पकला आनी स्थापत्य हांच्या अभ्यासा खातीर स्थापन जाली. मानव्यविद्येच्या अभ्यासा खातीर ब्रिटीश अकादेमी 1902 वर्सा स्थापन जाली. ‘अकॅडॅमी ऑफ आर्टस् अँड लेटर्स’ ही अमेरिकेंतली साहित्य, संगीत आनी चित्रकला ह्या मळावेल्या नांवाजल्ल्या कलाकारांनी व्हडली संस्था आसा. अश्यो आनी हेर जायत्यो अकादेमी सगळ्या प्रगत देशांत स्थापन जाल्ल्यो आसात.

स्वतंत्रताये उपरांत भारत सरकारान कला, साहित्य, संस्कृताय, नाटक, संगीत हांकां उत्तेजन दिवपा खातीर तीन अकादेमींची तापणूक केली.

(1) संगीत नाटक अकादेमी (1953): नृत्य, नाटक, चित्रपट आनी संगीत ह्या कलांक उत्तेजन दिवपा खातीर आनी भारतीय सांस्कृतीक एकचार सादपाच्या हेतान हे अकादेमीची थापणूक जाली. हे अकादेमीच्या वावराचें स्वरूप अशेः प्रादेशीक संस्थांक कार्यावळींनी एकसुत्रीपण हाडप, चर्चासत्रां घेवप.

(2) साहित्य अकादेमी (1954): साहित्य अकादेमी मार्च, 1954 वर्सा स्थापन जाली. उर्बा दिवपा खातीर साहित्य अकादेमी भारतीय बरोवप्यांक पुरस्कार आनी मानचिन्हां दिता. भारतीय भाशातल्या आयच्या ग्रंतांची वळेरी तयार करप, संस्कृत साहित्य (महाकाव्यां आनी पुराणां) उजवाडावप, एके भाशेंतलें साहित्य हेर भाशांनी अणकारप असो वावर अकादेमीन हातांत घेतला. दर वर्सा उजवाडाक येवपी दरेक भाशेंतल्या बऱ्यांतल्या बरे साहित्यकृतींक अकादेमी 25,000 रुपयांचो पुरस्कार दिता. ललित कला अकादेमी (1954): हे अकादेमीची थापणूक ऑगस्ट, 1954 त जाली. अकादेमीचो मुखेल वावर चित्रकला, शिल्पकला, स्थापत्य आनी हेर कला

हांच्या अभ्यासाक आनी संशोधनाक उत्तेजन दिवप हो जावन आसा. ह्या खेरीज प्रादेशीक अकादेमींच्या कार्यावळींनी एकसुत्रताय हाडप, कलेविशीं साहित्य उजवाडावप आनी कलाकृतींचीं राश्ट्रीय प्रदर्शनां घडोवन हाडप होय वावर अकादेमी करता.

दर एका राज्यांत त्या त्या राज्याची भास आनी ते भाशेंतले साहित्य, कलाकुसर हांची उदरगत सादपा खातीर अकादेमीची थापणूक केल्ली आसा. गोंयांत कोंकणी भास, साहित्य आनी संस्कृताय हांची उदरगत सादप खातीर ‘गोवा कोंकणी अकादेमी’(*) सरकारान घडयल्या. तशेंच गायन, नृत्य, नाट्य, वाद्य ह्या कला प्रकारांचो अभ्यास जावंचो म्हूण कला अकादेमी(*) घडयल्या. तेचपरी मराठी भास आनी साहित्य हांची उदरगत करपाक ‘गोमंतक मराठी अकादेमी’ वावुरता.