यजुर्वेद
यजुर्वेद चार वेदांतलो दुसरो वेद. सगळ्या वैदिक साहित्यांत यजुर्वेदाक एक खाशेली सुवात आसा. यजुर्वेदांत वैदिक कर्मकांडाचेर चड बर दिल्लो आसून यज्ञसंस्थेचोय खोलायेन विचार जाल्लो आसा. वेगवेगळ्या यज्ञांनी जे खाशेले अशे मंत्र म्हणपाचे आसतात, वा जे खाशेले नेम पाळपाचे आसतात त्या मंत्रांचो आनी नेमांचो संग्रह यजुर्वेदांत मेळटा।यज्ञाचो मुखेल ऋत्विज अध्वर्यू आसाता. ताच्याच कार्याचो आस्पाव ह्या वेदांत आशिल्ल्यान ताका अध्वर्यूवेद अशेंय म्हणप जाता.
शुक्ल-कृष्णभेदः यजुर्वेदाचे शुक्ल आनी कृष्ण अशे दोन भेद आसात. तशेंच ब्रह्म आनी आदित्य अशे दोन संप्रदाय आसात. शुक्ल आनी कृष्ण अशे यजुर्वेदाचे दोन भेद कशे जाले ते विशीं म्हायती मेळटा ती अशीःयजुर्वेदाचो मुखेल आचार्य वैशंपायन हाणें याज्ञवल्क्या सारक्या जायत्या शिश्यांक शिकोवन तयार केले. फुडें ह्या दोगांत गुरू शिश्यांमदीं वायटपण आयलें.याज्ञवल्क्यान वेदविद्येक मूर्तिमंत करुन तिचें वमन केलें आनी त्या स्वरुपांत गुरुचो वेद ताका परत केलो.उपरांत सुर्याची उपासना करुन ताचेकडल्यान आपल्याखातीर वेद घेतलो. ताणें आपल्या वेदाक शुक्ल यजुर्वेद अशें नांव दिलें आनी ताच्या विरोधांत वैशंपायनाच्या पोरन्या यजुर्वेदाक कृष्ण यजुर्वेद म्हणूंक लागले.
शाखाविभाग
[बदल]सूतसंहिता, ब्रह्मांड पुराण, स्कंद पुराण हांचेभायर यजुर्वेदाच्यो १०७ शाखा आसात.पूण मुक्तिकोपनिषदाप्रमाण त्यो १०९, पतंजलीच्या मतान १०० आनी शौनकाच्या चरणव्यूहाप्रमाण ८६ आसात. स मात यजुर्वेदाच्यो फकत स शाखा उपलब्घ आसात.तांचीं नांवां अशीं- तैत्तिरीय, मैत्रायणी, कठ, कपिष्ठल, वाजसनेय आनी काण्व. हातुंतल्यो पयल्यो चार कृष्ण यजुर्वेदाच्यो आनी फुडल्यो दोन शुक्ल यजुर्वेदाच्यो शाखा आसात.शुक्ल यजुर्वेदाच्यो पंदरा शाखा आसात त्यो अशो-
जाबाल शाखा
हे शाखेची संहिता वा ब्राह्मण उपलब्ध ना.
बौधेय शाखा
हे शाखेचीं बौधायन,गौधेय,गौधायन आनी औधेय अशीं नांवां आसात. सदया हे शाखेची खंयचोच ग्रंथ उपलब्ध ना.
काण्व शाखा
हे शाखेची संहिता आनी ब्राह्मण उपलब्ध आसा.
माध्यन्दिन शाखा
हे शाखेची संहिता आनी ब्राह्मण उपलब्ध आसा.
शापेयी शाखा
हिका शापेय,शापीय,शापुय आनी साफेय अशींय नांवां आसात. हे शाखेची कांयच म्हायती मेळना.
तापनीय शाखा
कपोल शाखा
पौंड्रवत्स शाखा
आवटी शाखा
परमावटिक शाखा
ह्या शाखेचें ग्रंथ उपलब्ध नात.
पराशर शाखा
हे शाखेचें धर्मसूत्र मेळटा.
वैणेय शाखा
वैधेय शाखा
ह्या शाखांचीय कांयच म्हायती मेळना.
कात्यान शाखा
हे शाखेचें श्रौतसुत्र आनी गृह्यसूत्र उपलब्ध आसा.
वैजवाप शाखा हे शाखेचें गृह्यसूत्र उपलब्ध आसा. तेभायर औधेय वा अध्द, गालव,गौधेय,पुंड्र आनी शापत्य ह्या शाखांचो उल्लेख पुराणांत आयिल्लो आसा.
कृष्ण यजुर्वेदाच्या कांय शाखांचीं नांवां
[बदल]१.चरक शाखाः उव्वटान आपल्या शुक्ल यजुर्वेद भाश्यांत चरकसंहितेंतले मंत्र दिल्ले आसात.सायणाचार्यानय चरक ब्राह्मणांचो उल्लेख केल्लो आसा.
२.कठ शाखाःहे शाखेचे काठक संहिता,काठक ब्राह्मण,काठक आरण्यक,कठोपनिषद आनी काठक गृह्यसुत्रां इतले ग्रंथ उपलब्ध आसात.
३.प्राच्य कठ शाखाःहिचें कांयच साहित्य उपलब्ध ना.
४.कपिष्ठल कठ शाखाः हे शाखेची संहिता उपलब्ध आसा.पूण ती पूर्ण स्वरुपांत ना.
५.चारीणीय शाखाः हे शाखेची संहिता आनी शिक्षा उपलब्ध आसा.
६.वारायणीय शाखा.
७.वार्तंतवीय शाखा. ह्या दोनूय शाखांचे ग्रंथ उपलब्ध नात.
८.श्वेताश्वतर शाखाः हिचें उपनिषद प्रसिदद आसा. ९.औपमन्यव शाखा. १०.पातंडनीय शाखाः ह्या शाखांचे सदया खंयचेच ग्रंथ उपलब्ध नात. ११.मैत्रायणीय संहिताः मैत्रायणीय ब्राह्मण,मैत्रायणीयोपनिषद आनी गृह्यसूत्र इतलें हे शाखेचें साहित्य उपलब्ध आसा. १२.मानव शाखाः मैत्रायणीय शाखेची ही उपशाखा आसा. हे शाखेचे मानव श्रौतसूत्र आनी गृह्यसूत्र,गृह्यपरिशिश्ट आनी शुल्बसूत्र इतले ग्रंथ उपलब्ध आसात. १३.वराह शाखाः हे शाखेचे श्रौतसूत्र,गृह्यसूत्र,परिशिश्ट आनी गृह्यपददती इतले ग्रंथ मेळटात. १४.दुंदुभ शाखाः मैत्राणीय शाखेची उपशाखा. हे शाखेचें शाखेचें साहित्य उपलब्ध ना. १५.छागलेय शाखाः हिचेय कांयच ग्रंथ मेळनात. १६.हारिद्रवीय शाखाःहे शाखेचे ब्राह्मण,गृह्यसूत्र,खिल आनी उपखिल ह्या ग्रंथांचो उल्लेख मेळटा. १७.श्यामायन शाखा. १८.श्याम शाखाः ह्या दोनूय शाखांचें साहित्य उपलब्ध ना. १९.तैत्तिरिय शाखाः हिच्यो संहिता,ब्राह्मण,आरण्यक आनी उपनिषद उपलब्ध आसात. २०.औखेय शाखा. २१.खांडिकेय शाखाः हातूंत खांडिकेय ब्राह्मणांचो उल्लेख मेळटा. २२.आपस्तंब शाखाः हे शाखेचे श्रौतसूत्र,गृह्यसूत्र,धर्मसूत्र आनी शुल्बसूत्र उपलब्ध आसा. २३.भरव्दाज शाखाः गृह्यसूत्र आनी श्रौतसूत्र उपलब्ध आसा. २४.हिरण्यकेशी शाखाः श्रौतसूत्र,गृह्यसूत्र,धर्मसूत्र आनी शुल्बसूत्र उपलब्ध आसा. २५.बौधायन शाखाः हिचेय श्रौतसूत्र,धर्मसूत्र,गृह्यसूत्र आनी शुल्बसूत्र प्रसिद्द आसात. २६.सत्याषाढ शाखाः हिरण्यकेशी सुत्रांकच सत्याषाढ अशेंय नांव आसा. २७.आत्रेय शाखाः हे शाखेच्या साहित्याचो उल्लेख मेळना. २८.आलंबी शाखा. २९.पलंग शाखा. ३०.कमल शाखा. ३१.तंडी शाखाः हांचें कांयच साहित्य उपलब्ध ना. ३२.कलाप वा कलापी शाखाः पाणिनीच्या मतान कटशाखा ही कलाप शाखेचो अणकार. ३३.तुंबरु शाखा. ३४.उलप शाखा-ह्या शाखांविशीं कांयच म्हायती मेळना. ३५.वैखानस शाखाः हे शाखेचें श्रौतसूत्र आनी स्मार्त सूत्र प्रसिद आसात. ३६.वाधूल शाखाः हे शाखेचीं सूत्रां मेळटात. ३७.आग्निवेश्य शाखाः हे शाखेचें कल्पसूत्र आसा. ३८.कौंडिण्य शाखाः हे शाखेचें साहित्य उपलब्ध ना. ३९.हारीत शाखाः हे शाखेचे उल्लेख बौधायन आनी आपस्तंब धर्मसूत्रांत आसात.
कृष्ण यजुर्वेद
[बदल]कृष्ण यजुर्वेदाचो विवरण ग्रंथ ना. ताका लागून ऋषी,छंद,देवता आदींची स्पश्ट म्हायती मेळना. पूण कांय कांडर्षींच्या पुजेचो उल्लेख मेळटा.ह्या ऋषींच्या नांवावयल्यानूच स कांडांक प्राजापत्य, सौम्य, आग्नेय, वैश्वदेव, स्वायंभुव आनी वारुण अशीं नांवां मेळ्ळयांत आसूं येतात.तेभायर संहिती देवता,वारुणी देवता,आनी याज्ञिकी देवता अशीं नांवां मेळटात. प्राजापत्य कांडांतूच पयल्या आनी दुसऱ्या कांडांतले मंत्र आसात. अश्वमेध यज्ञाचे समाप्तीउपरांत म्हणपाच्या मंत्रांत राश्टीय भावना भरिल्ली आसा.
तैत्तिरीय संहितेंतल्यो खुबशो देवता ऋग्वेदांतल्योच आसात. पूण तातूंत रुद्र देवतेक प्रधान्य आसून एक रुद्रध्याय आसा. तैत्तिरीय संहितेचो क्रमपाठ शाकल्यान आनी पदापाठ गालवान केल्लो आसा. पूण हिरण्यकेशी सूत्राप्रमाण पदपाठाचो रचनाकार आत्रेय आसा.तांच्या सातव्या कांडांत वसिष्ठ आनी सूर्यवंशी राजा सुदास हांचीं आख्यानां आसात. तशेंच तैत्तिरीय सांहितेच्या कांय आवृत्तींनी धुतराष्ट्र,पांचाल आनी कौंतेय हांचो उल्लेख मेळटा.कृष्ण यजुर्वेदाचे तैत्तिरीय संहितेंत दर्शपूर्णमास,सोमयाग,पुनराधान,वाजपेय,राजसूय,पशुयाग,काम्यपशु,काम्येष्टी,अग्निचयनां,सत्रां,अहीनयाग आदी यज्ञांची विस्तारीत मांडावळ दिल्या. कृष्ण यजुर्वेदाच्या संहिता ह्या भागांत ब्राह्मणय खूब आयिल्ले आसात आनी ज्या भागाक ब्राह्मण म्हणटात तातूंत संहिता म्हळ्यार मंत्रभागूय खूब आयला.कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय ब्राह्मणांत जायत्यो कथा आयिल्ल्यो आसून यज्ञ हें तांचे तात्पर्य. तैत्तिरीय,महानारायण,मैत्री,कठ आनी श्वेताश्वतर ही कृष्ण यजुर्वेदाचीं उपनिषदां आसात.
शुक्ल यजुर्वेदः शुक्ल यजुर्वेदाच्या वाजसनेय संहितेंत ४० अध्याय,३०३ अनुवाक आनी १९७५ कंडिका आसात. चरणव्यूहाप्रमाण ह्या कंडिकांची संख्या १८८० आसा. जाल्यार चिंतामणराव वैद्याच्या मतान हो आंकडो १९०० आसा.हे मंत्र गद्यांत आनी पद्यांत आसात. पयल्या अध्यायाचो प्रजापती आनी निमाण्या अध्यायाचो दध्यड. आथर्वण अशे ऋषी मानिल्ले आसात. वाजसनेय संहितेच्या पयल्या अध्यायांत दर्शपूर्णमास,दुसऱ्या अध्यायांत पिंडपितृयज्ञ आनी तिसऱ्यांत अग्निहोत्र आनी चातुर्मास्य अशे याग दिल्ले आसात.शुक्ल यजुर्वेदाचो सगल्यांत म्हत्वाचो ग्रंथ म्हळ्यार शतपथ ब्राह्मण. ह्या ग्रंथाच्यो काण्व आनी माध्यंदिन अशो दोन प्रती उपलब्ध आसात.
शुक्ल यजुर्वेदाचें श्रौत्रसूत्र कात्यानान केल्लें आसून,गृह्यसूत्र पारस्करान केल्लें आसा. याज्ञवल्क्यशित्रा हो ग्रंथ ह्या वेदाच्या अभ्यासाचे नदरेन खुबूच म्हत्वाचो आसा. तशेंच हेर वेदांपरस स्वर आनी उच्चार हांचे बाबतींत शुक्ल यजुर्वेद खुबूच वेगळो आसा.
यजुर्वेदाची रचना ऋग्वेदाउपरांत जाली अशें जायत्या पंडितांचें मत आसा. वेगवेगळ्या यज्ञ यागांखतीर जेन्ना अधिकृत आनी तपशीलवार म्हायती आशिल्ल्या ग्रंथांची गरज लागली,तेन्ना यजुर्वेद निर्माण जालो. श्री विद्याधरशासेत्री भिडे हाच्या मतान ऋग्वेद,यजुर्वेद,सामवेद आनी अथर्ववेद अशे वेदांचे वेगवेगळे भाग पडचे आदीं वेदराशी एकच आशिल्ली. तिची चार वेदांनी विभागणी केन्ना जाली तेविशीं निश्र्चीत म्हायती मेळना. हे भाग पडचे आदीं वेद ब्रह्मस्वरूप म्हळ्यार प्रणवरूप जाता.
यजुर्वेदांत ऋग्वेदांतल्याच देवतांची आराधना आनी प्रार्थना आसून यज्ञांत त्याच देवतांक हविर्भाग अर्पण करपाक सांगला. पूण ह्या देवतांच्या दजर्यांत बदल जाल्लो आसा. हातूंत सामको म्हत्वाचो बदल म्हळ्यार प्रजापती विष्णु आनी रुद्र ह्या देवतांक खुबूच मान दिला.उपनिषदांत वाडीक लागिल्ली एक इश्र्वराची कल्पना यजुर्वेदांत निश्र्चित आनी सप्रमाण मांडल्या. यजुर्वेदांतल्यो नितीविशींचयो कल्पना ऋग्वेदांतल्या कल्पनापरस बऱ्योच प्रगत जाल्लयो दिसतात. थंय उंचेले नैतिक जिणेविशीं खरी तळमळ दिसता. गिन्यान,पापाची माफी,अमरत्व आदी आध्यात्मिक गुणांचे प्राप्तीविशींच्यो प्रार्थना यजुर्वेदांत खूब आसात.धनुर्वेद हो यजुर्वेदाचो उपवेद.