अभंग

अभंग हें एका खास मराठी लौकीक छंदाचें नांव आसा. चडशी पुर्विल्ली मराठी कविता होंवी आनी अभंग ह्या दोन लौकिक छंदांत रचल्या. होंवी आनी अभंग हे दोनूय मराठी छंद सारक्याच स्वरुपाचे आसात. होंवी हें दोनूय छंदप्रकारांचें मुळ रुप आसून होंवयेचे माळेक ‘अभंग’ म्हणटात; तरी लेगीत अभंग हो शब्द समाप्तिमुद्रा (colofon) ह्या अर्थान वापरला. पूण ताचो अभंग छंदा कडेन कांयच संबंद ना. तेराव्या शेंकड्यांतलो कानडी कवी चौडरस हो विठ्ठलाक अभंग-विठ्ठल असें म्हणटा. एकनाथ आनी हेर मराठी संतांनीय अभंग-विठ्ठल ह्या शब्दांनी विठ्ठलाचें वर्णन केलां. अभंग विठ्ठल परि मना सांडी विषय खोडी सिंधू तो अभंग विठ्ठल हाचेवेल्यान विठ्ठलाविशींच्या हेंवी-प्रबंधाक अभंग हें नांव रुढ जालां तें दिसून येता. विठ्ठलाच्या अभंग ह्या विशेशणाचें गुपीत अशें आसा की तो वृंदावनांतल्या देहुड्या कृष्णा भशेन त्रिभंग उबो नासून समचरणांचेर अभंग अवस्थेंत उबो आसा. अभंगाचें लक्षण नामदेवांन अशें सांगलाः समचरणीं अभंग। नव्हे तान-छंददो भंग। समचरणी अभंग हे शब्दसूचक आसात. ते समचरणांचेर उब्या आशिल्ल्या अभंग- विठ्ठला कडेन अभंदग छंदाचें नातें जोडटात. हाचो अर्थ असो की विठ्ठलाच्या रुपाच्या खाशेलपणा कडेन संबंदीत आसा. दात्या वयल्यो होंवयो, दळप-कांडप करतना म्हणपाच्यो होंवयो आनी वारकऱ्यांचे अभंग हातूंतलो संबंद अभेद आसा. मुळच्या महानुभावीय कवींची अभंग- रचना होंवी स्वरुपांतूच आसा.संत नामदेवान अभंग-कलेविशीं म्हळां. अभंगाची कळा नाही मी नेणत। त्वरा केली प्रीत केशीराजें।। अक्षरांची संख्या बोलिले उदंड। मेरु सुप्रचंड शर आदीं।। सहा साडेतीन चरण जाणावे।अक्षरें मोजावीं चौक चारी।। पहिल्यापासोनी तिसऱ्यापर्यंत। अठरा गणित मोज आलें।। चौक चारी आधदीं बोलिलों मातृका। बाविसाची संख्या शेवटील।। दीड चरणाचें दीर्घ तें अक्षर। मुमुक्ष विचार बोध केला।। नामा म्हणे मज स्वप्न दिलें हरी। प्रीतीने खेचरीं आज्ञा केली।। अभंग ही बावीस अक्षरां आशिल्ली लांब रचना अशें नामदेवाचें मत आशिल्लें. बावीस अक्षरांचे साडेतीन भाग. ह्या भागांक नामदेव ‘चरण’ अशें म्हणटालो. तीन भागांनी 18 अक्षरां आनी फुडलीं 4 अक्षरां मेळून 22 अक्षरां एका कडव्यांत आसतात. अशें 22 अक्षरी साडेतीन चरण वट्ट 6 घेतले म्हणटकच अभंग जाता. हें जालें व्हडल्या अभंगा विशीं. ल्हान अभंगाविशीं नामदेव म्हणटा- मुख्य मातृकांची संख्या। सोळा अक्षरें नेटक्या।। समचरणीं अभंग । नव्हे ताल-छंदो-भंग।। चौक पुलिता(?)विसर्ग। गण यति लघु दीर्घ।। जाणे एखादा निराळा। नामा म्हणे तो विरळा।। 16 अक्षरांच्या दोन (सम-) चरणांचेर उबो आशिल्लो हो अभंग. हातूंत ताल-छंदोभंग केन्नाच जायना. हेर रचनांतले गण, यति, लघु, दीर्घ, विसर्ग ह्यो कठीण गजालीजाणकार विरळ आसतात.

अभंग छंदाचे रचनेचे नदरेन तीन मुखेल प्रकार आसात. पयलो प्रकारः तीन 6 अक्षरी चरण आनी चवथो चरण ल्हान 4 अक्षरी अशी रचना आशिल्लो व्हडलो अभंग. हाकाच छंदोरचनाकारांनी ‘देवव्दार’ हें नांव दिलां. तुकाराम आनी हेर चडशा संतकवींचे अभंग हे व्हडले रचनेचे आसात. दुसरो प्रकारः हातूंतले चरण 8 अक्षरी आसतात. अभंगाच्या मोडणी प्रमाण हाचे पादाकुलक छंद आनी देवीवर अशे दोन उपप्रकार आसात. तिसरो प्रकारः दुसऱ्या प्रकारांतूच थोडो फरक करून तिसरो प्रकार घडला. केन्नाय 6 अक्षरी अशे तरेचे संयोजन हातूंत आसता. अभंगांत चरण आनी अक्षरां जायतीं आसतात. ताका लागून अभंगांचे थोड्या भोव फरकान कितलेशेच भेद जातात. इतिहासाचार्य राजवाडे हाणें पिंगलोक्त परिभाषा वापरून प्रतिष्ठा अभंग, सुप्रतिष्ठा अभंग उष्णिग् अभंग, अनुष्टुभ् अभंग, बृहती अभंग, पंक्ति अभंग, त्रिष्टुभ अभंग, जगती अभंग अशीं अभंग प्रकाराचीं वेगवेगळीं नांवां दिल्यांत. ‘अभंग’ शब्दाची फोडणिशी करतना राजवाडे म्हणटा, ‘ ज्या छंदांत भंग ना, तो अभंग. भंग म्हळ्यार कर्णमधूर गण. म्हणजेच ‘अभंग ’ म्हळ्यार गण नाशिल्लो वृत्तात्मक समचरण वा विषमचरण छंद. ’ छंदोरचनाकारांच्या मतान ‘अभंग’ हो लगत्वभेदातीत अक्षरसंख्याक पद्यप्रकार जावन आसा. प्रा. भवानीशंकर पंडिताच्या मतान अभंग मात्रिक आसा.श्री.वि.ज.सहस्त्रबुध्दे हाणें प्रा. माधवराव पटवर्धन आनी प्रा. पंडित ह्या दोगांयच्या मतांचे खंडन करपाचो यत्न केला. अभंगांतल्या प्रत्येक अक्षराच्यो 2 मात्रा धरच्यो, हें प्रा. पटवर्धनाचे मत ताका अभंग गायनाचे नदरेन पटना . प्रा. पंडिताच्या मताविशीं आपली प्रतिक्रिया परगटायतना तो म्हणटा, “ वादा खतीर अभंगाक ‘मात्रिक’ म्हणपाक हरकत ना. पूण मात्रावृत्ताचे नदरेन पळेल्यार अभंगाची रचना धील आसा ही गजाल मान्य करूंकूय जाय. बारीकसाणीन पळेल्यार 90% अभंग धील आसात अशें दिसून येतलें. अभंगाची गणना अक्षर छंदांत केल्ली आसा, तीच फावशी आसूंक जाय. ” डॉ. ना. ग. जोशी हाणें मराठी छंदोरचनेचो लयेचे नदरेन पुनर्विचार करतना, कितल्याशाच अभंग-प्रकारांचें विश्लेशण करून असें मत परगटायलां की छांदस रचनेंतलो अक्षरोच्चार दोट्टी मात्रेच्या कालमानाचो आसता हें कै. माधवराव पटवर्धनाचें मत बरोबर आसा.अभंग छंदांत पूर्विल्ले मराठींत उपाट रचणूक जाल्या. ज्ञानेश्वरा सावन तुकारामा मेरेनच्या सगल्या मराठी संतकवींनी आपल्या आत्मसाक्षात्काराच्या अभिव्यक्ती खातीर अभंगाचें माध्यम वापरलें. होवयांतल्यान मराठी संतांनी परमार्थविचार मांडलो, जाल्यार अभंगातल्यान तांणी परमार्थाचो अणभव व्यक्त केलो. भजन ह्या भक्ती प्रकारांत जीं पद्यमय भक्तीगीतां वाद्यांच्या सांगातान गातात तांकां अभंग म्हणटात आनी सादारण मनशांक हेच अभंग खबर आसतात. ह्यो पद्यरचना चडशो साधुसंतांनी रचिल्ल्यो आसात. उत्सवा निमतान गांवांतल्या ददेवळांनी उत्सवाचो एक भाग म्हूण भजन करतात. नागपंचमीक जावपी वास्को (गोंय)चो सप्ताह, आशाढी एकादशीची मडगांवची दिंडी, अष्टमीचो नागेशीं (गोंय) जावपी सप्ताह हे उत्सव तांच्या भजनाच्या कार्यावळी खातीर लोकप्रिय आसात. गोंयची कला अकादमी राज्य थराचेर भजन-सर्त दर वर्सा घडोवन हाडटा.