अमृत

अमृत=‘नास्ति’ मृतं (मर्ण) यस्मात् तत्= जें पिल्ल्यान मरण येना, ताका अमृत म्हळां (हलायुध).ताका पीयुष आनी सुधा अशीं आनीकय नांवां आसात. अमृत हें एक रसायन आसून ताचे उत्पत्तीची कथा पुराणांत अशी सांगल्याः- ‘एक दीस इंद्र ऐरावताचेर बसून वतालो. ताचें तें वैभव पळोवन दुर्वास ऋषीचें मनं प्रसन्न जालें. ताणें आपल्या गळ्यांतली माळ काडून इंद्राचेर उडयली, पूण इंद्रान वयलेवयर ती झेलून घेवंक ना, ताका लागून ती माळ हत्तीच्या पेंदा पडली. तें पळोवन दुर्वास ऋषीक संताप आयलो. ताणें रागान इंद्राक श्राप दिलो. ‘तुजें वैभव, गिरेस्तकाय नश्ट जावं!’ तो श्राप खरो जालो. राक्षसांनी सर्गाचेर घुरी घालून इंद्रपदाचेर आपलो अधिकार गाजयलो. ताका लागून इंद्राक आपलें राज्यशिंवासन सोडचें पडलें. ब्रह्मासयत सगळे देव मागीर विष्णूक शरण गेले. विष्णून देवांक धीर दिवन म्हळें, ‘तुमी राक्षसां कडेन बरेपणान इश्टागतीचें नातें दवरात आनी तांच्या आदारान क्षीरसागराचें मंथन करात. तातूंतल्यान अमृत भायर सरतलें. तें पितकच तुमी अमर आनी बळीश्ट जातले. मागीर राक्षस तुमकां हारोवंक शकचे नात.’ राक्षसांचो राजा बली हाचे कडेन देवांनी तेविशीं उलोवणी केलीं आनी जें अमृत भायर सरतलें तातूंतलो अर्दो वांटो दिवपाचें मान्य केलें. राक्षसांक ही अट मान्य जाली. मागीर मंदार पर्वताची रवी आनी वासूकीची दोरी करून देव आनी राक्षसांनी क्षीरसागरांचें मंथन केलें. त्या वेळार विष्णून कांसवाचें रूप घेवन मंदार पर्वताच्या सकयल रावन आदार दिलो. जाल्यार शिवान वासुकींचें वीख पियेवन क्षीरसागराचो वाठार नितळ दवरलो. हाका लागून शिवाचें आंग निळें पडलें. क्षीरसागराच्या मंथनातल्यान चवदा रत्नां भायर सरलीं. अमृत हेंवूय तातूंतलेंच एक रत्न. धन्वंतरी अमृताची कळसुली घेवन वयर आयलो. तें पळोवन राक्षसांनी तांचेर घुरी घाली आनी अमृत फारायलें. ताका लागून देव परते विष्णु म्हऱ्यांत गेले. विष्णून तांकां राक्षसाक तोंड दिवपाचें उतर दिलें. विष्णून एके सुंदर बायलेचें रूप घेतलें आनी तो मंथनाच्या जाग्यार आयलो. (विष्णूच्या ह्या रूपाक पुराणांत मोहिनी रुप म्हळां.) मोहिनीचें सोबीत रूप पळोवन राक्षस भुल्लुसले आनी तिच्या फाटल्यान लागले. “हांव सगळ्यांक अमृत वांट्टां.” अशें सांगून विष्णून अमृताची कळसुली आपणाल्या ताब्यांत घेंतली आनी देवांच्यो आनी राक्षसांच्यो वेगवेगळ्यो पंगती बसयल्यो. तिणे ददेवांचे पंगतींतल्यान अमृत वाडपाक सुरवात केली. राक्षसाचे पंगतीक राहू नांवाचो राक्षस आलसो. ताका दिसलें अमृत देवांचे पंगतीक सोंपल्यार आपूण शेणटलों, म्हूण तो गुप्त रुपान देवांचे पंगतीक येवन बसलो. चंद्र सुर्यान ताचें कपट वळखलें, तांणी रोखडेंच मोहिनीक तेविशीं सांगलें. मोहिनीन कळाव लायनासतना सुदर्शनचक्रान राहूची तकली उडयली. पूण राहुचे तकलेक अमृताचो स्पर्श जाल्ल्यान ताची तकली तुटल्यार लेगीत तो अमर उरलो. मोहिनीन देवांनी तांकां हारयले. मोहिनी रोखडीच गुप्त जाली (भागवत पुराण 8.6.11).

आपूण अमर कसो जातलों ही चिंता वेदकाळा सावन मनशाक लागल्या.

यदग्नेS मर्त्यस्त्वं स्यामहे मित्रमहं अमर्त्यः

सहसःसूनवाहुत।। (ऋग्वेद 8.19.25)

अर्थः हे अग्नी हांव अमर ना. इश्टागतींचो आनी मोगाचो उजवाड आशिल्लो तूं मात अमर आसा. हावें आनी तुवें एक जावचें (आनी तुज्या सारकें अमर जावंचें.)

काण्व सौभरीन भौसांचो उमाळो ह् वरवीं उक्तावन दाखयला. वैदिक ऋषीची प्रतिभा अमृताच्या सोदा खातीर पुराय संवसाराचो थाव घेता, आनी सर्गाच्या निमाणे शीमेमेरेन पावता,इतकेंच न्हय तर ते शीमे मुखार वचपाची तांची तयारी आसता. वैदिक लोक जेवचे पयलींचे क्रियेक अमृताचें उपस्तरण (बसका) आनी जेवणां उपरांतचे क्रियेक अमृताचें अपिधान (धाकणें)अशें समजताले. ऋग्वेदांत उज्याक अमर म्हळां. त्या वेल्यान वेदोत्तर साहित्यांत सगळ्या देवांक अमर्त्य म्हळां. तांकां ‘अमर’ अशें नांव मेळ्ळां. ‘अमृत=सोम’; सोम म्हळ्यार अमृत आनी हो रोस ददेवालें खासा पेय अशें मानलां (शतपथ ब्राह्मण 9.5.1.8), ‘हांव सोम पिलों आनी अमर जालों.’ अशें काण्व प्रगाथ हो म्हणटा (ऋग्वेद 8.48.3). शतपथांत हें उतर जायते फावट आयलां. ताका सर्गांतलें पेय वा रोस म्हळां. वायुपुराणांत अमृताचो संबंद सोमा कडेन जोडीनासतना चंद्रा कडेन जोडला. पुराण काळांत सोमाचो वाली कडेन (वल्ली कडेन) आशिल्लो संबंद सोडून चंद्रा कडेन जोडपाक येवंक लागलो, हांची ही एक देख आसा. वैदिक साहित्यांत जेपरीं आदित्य, अग्नि, अप ह्या देव-देवतांक जशें अमृत म्हळां. तेचपरी प्राण, हिरण्य, ऋक्, रूच(दिप्ति), सर्ग सारक्या हेर वस्तूंक अमृत म्हळां. (श.ब्रा.9.12.2; 3.9.4.4.5 ; तै.ब्रा. 1.7.6.3 ;1.3.7.5). अमृताक लागून मरण चुकता अशें शतपथांत म्हळां (10.2.6.19). ‘मृत्योर्मा अमृतं गमय’= मर्णा कडल्यान म्हाका अमृता कडेन व्हर ही उपनिशदांची प्रार्थना आसा. ह्या वयल्या नियाळांतल्यान अमृत म्हळ्यार कितें तें कशें करतात? हेविशीं म्हायती मेळना. शतपथ रचपाकय ते खबर नासूंये. त्या पासत शंबर वर्सां वा त्या परस चड आयूष्य जगप म्हळ्यार अमृत अशें स्पश्टीकरण दोन तीन कडेन वाचूंक मेळटा (श.ब्रा.9.5.1.10; 10.2.68). चंद्र मंडळांतल्यान अमृतमय बिंबाचे कुडके कृष्णपक्षांत देव प्राशन करतात आनी दोन कुडके पितर फाटले वटेंन येवन पितात अशें विष्णुपुराण सांगता (2.12). अस्तंतेच्या देशांनी अँब्रोशिया नांवाचें खाण आनी नेक्टर नांवाचें पेय अमरत्व दिवपी मानतात. ग्रीक पुराण आनी होमरचें इलियड हांच्या वेल्यान हे खाण सुवादीक आशिल्ल्याचें समजता. अँब्रोशिया खावन अमर जाल्ल्याच्यो खूब कथा अस्तंतेच्या साहित्यांत मेळटात. अमृत आंगाचे घाये पेखयता असोय उल्लेख अस्तंतेच्या साहित्यांत मेळटा.

सर्गांत अमृताचो व्हड सांठो आसून, तो राखपाक खासा वेवस्था आशिल्ल्याचें महाभारतांतल्या सुपर्णाख्याना वेल्या समजता (आदी. 32). पाताळांतल्या नागलोकांत अमृताचे पात्रतायेचो एक रोस आशिल्ल्याचें पुराणांनी मान्य केलां. कौरवांनी भीमाक झाडाच्या वेलीनी बांदून न्हंयत व्हरून उडयलो मागीर ताका वासुकीन पाताळांत व्हरून थंयचो रोस पिवपाक सांगलो. त्या रोसान भीमाक धा हजार हतयांचें बळ आयलें अशें म्हळां (महाभारत आदिपर्व 128-129). चित्रांगदाकय होच रोस पिवपाक मेळिल्लो. मृत आनी अमृत हीं उतरां उपनिशदांत परतीं परतीं येतात. बृहदारण्यकांत (4.4.14) अमृत हो शब्द दुख्खाचो प्रतियोगी म्हणून येता. छांदोग्यांत (7.23) भूमाकच सूख म्हळां आनी भूमा म्हळ्यार अमृत असो अर्थ दिला. अमृत हें भायल्या संवसारांत नासून मनशाच्या मनांतच आसता. मनशाची कूड मरता पूण मन अमृत आशिल्ल्यान अमर उरता अशें म्हळां. मनांत जेन्ना खंत, दुख्खां, पातकां भितर सरतात, तेन्ना मनशांचो अमृताकडेन आशिल्लो संबंद तुटता. मन उमेदी दवरप, बरी चलणूक आपणावाप ही अमृत जोडपाची पयलीं वयलीं तत्वां आसात. मनशाक आत्मगिन्यान समजप म्हळ्यार तो अमृत जोडपाचें पयलें सपण चडलो अशें समजतात. जो मर्णाक भियेनासतना मुखार उबो रावला ताणें अमृत मेळयलें अशें समजूचें हो आध्यात्मशात्राचो सिध्दांत जावन आसा.

आधिदैविक नदरेन देवांक अमर मानल्यात. तांची कृपा म्हळ्यार अमृतप्राप्तीची वाट मानल्या आधिभौतिक नदरेन सगळ्या गुणांनी युक्त, बरें आरोग्य आशिल्लो, पुर्णायुश्य लाबिल्लो मनीस अमृताचें जिवित जगता अशें म्हणटात.‘एतव्दै मनुष्य अमृतत्वं यत्सर्वमायुरेति’ म्हळ्यार मनशान पुराय पिराय जियेवप हेंच मनशाचें अमृतत्व अशें शतपथांत म्हळां (9.5.1.10).संवसारांतले प्राणिमात्र ह्योच अमृत मेळपाच्यो सुवाती आसात. जंय जंय जीव आसा थंय थंय अमृत आसा. ‘अमृतमु वै प्राणाः’ म्हळ्यार प्राणतत्व हेंच अमृत जावन आसा (श. ब्रा 9.12.32). वैदिक विज्ञानाचे नदरेन अमृत आनी मरण ह्यो दोनूय गजाली एकाच वेळार मनशाचो कुडींत रावतात. तरी दोगांचीय कार्यां मात वेगवेगळीं फट मारप, पातक आनी काळोख हे मर्णाचें कार्य तर खरें उलोवप, पुण्य आनी उजवाड हें अमृताचे कार्य जावन आसा. ह्यो दोनूय गजाली लागीं न येवपा वा तांचो संबंद न येवप हातूंत मनशाचे कलेचो खरो कस लागता. मध्यकालीन तंत्रीक साधनेंत लोक मनशांक अमरत्व मेळोवन दिवपी रोसाच्या सोदांत आशिल्ल्याचें दिसत. कालांतरा प्रमाण ‘मैथुनसुख’ वा ‘काम’ हांकांच अमृतरस म्हणपाक लागले.तंत्रीक अनुष्ठानांत सोऱ्यांचो आस्पाव अमृताचें प्रतीक म्हणूनच केलां. फुडें ‘निर्गुनिया’ संतानी सोऱ्याचो निशेध करून हठ्योगातल्या ‘अमियरसा’क आपणायलो (हिं. सा. को.). अमृत आनी मरण हीं दोनूय म्हजींच रूपां आसात अशें गीतेंत श्रीकृष्णान अर्जुनाक सांगलां(9.19).