अमृता प्रीतम

देवनागरी

A 1948 photograph of noted Punjabi writer and poetess, Amrita Pritam (1919 – 2005).

अमृता प्रीतम (जल्मः 31 ऑगस्ट 1919 गुजराणवाला-पाकिस्तान). ज्ञानपीठ पुरस्कार जोडपी नामनेची पंजाबी लेखिका. आवयचें नांव राजबिबी आनी बापायचें नांव कर्तारसिंह. बापूय ‘पीयूष’ ह्या नांवान कविता बरयतालो. ह्याच ‘पीयूष’ नांवाचो पंजाबी रुपकार करून ‘अमृता’ हे नांव आपले धुवेक दवरलें. अमृता कौर धा-इकरा वर्सांची आसतना तिचे आवयक मर्ण आयलें आनी तिका वाडोवपाची जापसालदारकी बापायचेर आयली. बापाय कडल्यान उर्बा आनी स्फूर्त घेवन आनी ताच्या काव्याच्या प्रभावाक लागून सोळाव्या वर्सा सावन अमृता प्रीतमान काव्य रचणुकेक सुरवात केली.

इतले मजगती प्रीतमसिंह कातवाडा हाचे कडेन तिचें लग्न जालें. उपरांत भारत-पाकिस्तान फाळणी उपरांत ती भारतांत आयली. दिल्लीच्या आकाशवाणी केंद्राचेर 1948 ते 1960 मेरेन तिणें स्टाफ आर्टिस्ट म्हण नोकरी केली. ह्या काळांत आकाशवाणी खातीर गीतां, रुपकां, आदी साहित्याची निर्मणी करून प्रसारण केलें.

तिची सुर्वेची साहित्य निर्मणी पारंपारीक आशिल्ली. पूण उपरांत अणभव आनी वैयक्तिक भावना उक्तावपाचे उत्कट इत्सेक लागून काव्यांत एक बदल जालो. मोग हो तिच्या कवितांचो मुखेल विशय आसा. हो मोग मनीसजातीचो आनी आत्मनिश्ठ आसा. तिणें आपल्या साहित्यांतल्यान बायसांचो पाखो एका खासा ताकदीन मांडला. बायलजाती वयलो अन्याय आनी चेंपणा आड तिणें आवाज उठयला आनी पारंपारीक मूल्यां आड बंड केलां. सद्याक मेरेन तिचे बारा-तेरा कवितां झेले उजवाडाक आयल्यात. ‘में तावारीख हां हिन्द दी’ ही तिची काव्य रचणूक देशाचे फाळणीचेर बरयल्या. ‘सरघी वेला’ (1951) ह्या झेल्यांत मनशाच्या मनांतली तरल आनी कोमल भावना कलात्मक रितीन उक्तायल्या. तिच्या काव्यांत वास्तवता, दडपशाय आनी चेपण हांच्या आड बंडाची बावना स्पश्टपणान जाणवता.

एक उंचेल्या पांवड्यावयली कांदबरीकार म्हूण तिची पंजाबी साहित्यांत नामना आसा. आयज मेरेन तिच्यो धा कांदबऱ्यो उजवाडाक आयल्यात. कादंबऱ्यांची शैली काव्यात्मक आसा.तिच्या सुर्वेच्या कांदबऱ्यांतल्यान भारतीय बायलांचेर जावपी अन्याय चितारिल्ल्यो दिसता. शारिरीक आनी मानसीक नदरेन असमाधानी आशिल्ल्या बायलांची व्यक्तिरेखा तिणें समर्थपणान आपल्या साहित्यांतल्यान उक्तायल्या. ‘आलना’ हे कादंबरींत तिणें अनौरस भुरग्यांची दुख्खां उक्तीं केल्यांत. तातूंत अनाथ भुरग्यां खातीर आश्रम उक्ते करून तांचो सांबाळ करपाचे सेवावृत्तीचो भाव प्रगट जाता. चित्रकार हरकृष्ण हाच्या जिवीतीचेर बरयल्ली ‘न राधा न रुक्मणी’, ‘एक खाली जगह’ ही स्वाभिमान दुखावतकच पेटून उठपी असामान्य जावपी बायलेची विरह-कथा; ‘आक के पत्ते’, ‘एरियल’, ‘एस्किमो स्माईल’, ‘कच्ची सडक’, ‘डॉक्टर देव’, ‘पिंजर’, ‘जलावतन’, ‘औरत’, ‘यह सच है’, ‘एक शहर की मौत’, ‘मेरा कमरा’, ‘जेब कतरे’, ‘उसकी कहानी’, ‘पक्की हवेली’, ‘सागर और सीपियाँ’ ह्यो तिच्यो कांय गाजिल्ल्यो कांय गाजिल्ल्यो कांदबरिका.

कादंबऱ्यां वांगडाच ‘चाबी बरे बाद’(1943), ‘कुंजिअन’ (1944), ‘आखरी खत’(1956), ‘गोजर दिअन परिअन’(1960) हे उल्लेख करपा सारकें कांय कथांझेले. तिच्या पुराय साहित्य निर्मणेंतल्यान एका कलाकाराची मानसीक उदरगत जायत गेल्ली दिसता. सुर्वेक तिणें आपल्या भावनांचेर आनी मानसीक प्रक्रियांचेर बरेवंक सुरवात केल्ली. उपरांत आपले आवयभुंयेचो आविश्कार तिच्या साहित्यांतल्यान जावंक लागलो. सद्याक मनीसजातीच्या भावनांचो एका वेगळ्या थराचेर आविश्कार जातना तिच्या साहित्यांतल्यान दिश्टी पडटा.

‘अज आरवाँ वारिस शाहनूँ’ हे कवितेन तिका पंजाबी साहित्यांत अजरवंर करून दवरल्या. ‘बदलां दे पलविच’(1943), ‘लंबिया वाटां’(1949), ‘मौली ते महंदी’(1955), ‘सरघी वेला’(1951), ‘अशोक छेती’(1957), ‘चानंन दा हौका’ (1962), ‘कागज के कॅनवास’ हे तिचे कविता झेले. तिच्या ‘सुनहडे’ (1955), ह्या काव्यसंग्रहाक 1981 त ज्ञानपीठ पुरस्कार फावो जालो. 1958 वर्सा पंजाब सरकारान पुरस्कार दिवन तिचो भोवमान केलो. तिच्या साहित्याचेर ‘कलम दा भेत’ आनी ‘अमृता प्रीतम दी चौनवी कविता’ हे ग्रंथ उजवाडाक आयल्यात. ‘अमृता के प्रेम पत्र’ हीम तिचीं प्रेमपत्रां आनी ‘रसीदी टिकट’ हें आत्मचरित्र साहित्यांतले वेगळेच नमुने जावन आसात. तिच्या साहित्याचे हिंदी, इंग्लेज, मराठी, उर्दू, गुजराती, भाशांनी अणकार जाल्यात. कवितांचे अणकार इंग्लेजी भायर रशियन आनी अल्बेनियन भाशांतल्यान जाल्यात.

अमेरिकेंतल्या मिशीगन स्टेट युनिवर्सिटीन तिच्या साहित्याचेर ‘महफील’ (Mahfil) नांवाचें पुस्तक हालींच उजवाडायलां. दिल्ली सावन उजवाडाक येवपी ‘नागमणी’ ह्या पंजाबी मासिकाची ती संपादिका आसा. साहित्य अकादमी आनी राज्य सभेची ती वांगडी आसा. तिणें रशिया, बल्गेरिया, हंगेरी, जर्मनी, इंग्लंड आदी राश्ट्रांची भोंवडी केल्या.