अळमो
अळमो: (इंग्लीश - फंगस गीर्डन / फंगस कोम्ब)
[बदल]मॅक्रोटर्मिज कुटुंबांतली व्हड रोवणी उबारपी वायटी रोयणी भितर कुशिल्ल्या पाल्याची ल्हान ल्हान ‘ शेतां ’ रोयता. ह्या ‘ शेतां ’चेर टर्मिटोमायसीज ही अळम्याची जात चित्याच्या रूपान वाडटा. रोयणींतलो अळमो बारीकसाणेन तपासल्यार ताचेर हे बुरशीचे धवेफुल्ल बारीक – बारीक गुळे वाडिल्ले दिसतात. ह्या गुळ्यांत पाचकद्रव्यां निर्माण जातात तीं खावन वाळटी जियेता.अळम्यांचो आकार खारके भशेन, रंग म्होंवाच्या माल्या भशेन, वास करंजेला भशेन आनी स्पर्श बुकबुकीत, हून - हून आसता. सूक्ष्मदर्शका सकयल तपासल्यार वाटयेचें हें मेलें म्हळ्यार ‘ अळमो ’ झाडपाल्याच्या पेशीं पसून, तंतूं पसून तयार जाल्ल्याचें दिसता. वायटेचे जातीचेर अळम्यांचो आकार, रूप, रंग थारता. गोंयांत चार - पांच तरांचे ‘ अळमे ’ सांपडटात.
जुलय म्हयन्यांत ह्या अळम्यावेल्या चित्याचे गुळे किल्लूंक लागतात. तांचे ल्हान देंठ जातात. देंठाचे पोकळ दांडारे जातात. रोयणीचे वण्टीक तेंकतकच तांकां एक तोंपरें फुटता. हें तोपरें रोयणीक बुराक करीत ‘ गिरमीट ’ कशें उजवाडाचे आनी उदकाचे दिकेन वयर वाट काडटा. रोयणी वयर पावतकच ताचें रूप बदलता. तोंपऱ्याचे कळे जातात. कळे तशेच दवरल्यार ते फुलतात. अळमो जितलो व्हड तितल्या प्रमाणांत रोयणीर कळे येतात आनी अळमीं फुलतात.
गोंयचीं अळमी:
[बदल]गोंयांत अळम्यांच्यो विखाळ आनी खावपाच्यो अश्यो दोनूय जाती सांपडटात. रानवट अळमी गोंयकार परंपरेन वळखुपाक आनी वेंचपाक शिकल्यात. गोंयांत बाजारांत व्हड प्रमाणांत विकपाक येवपी जात म्हळ्यार ‘ अळमी ’ वा ‘ रोयणीवेलीं अळमी ’. हांकां इंग्लेजींत ‘ टर्मिटोमायसीज ’ अशें म्हणटात. रोयणीच्या पोटांत ‘ अळमो ’ आसता ताचे पसून ‘टर्मिटोमायसीज ’ जातीचीं अळमीं जुलय आनी आगश्ट म्हयन्यांत जातात. हीं अळमी चडशीं अस्तंत घाटांतल्या तालुक्यांनी ( दिवचल, सत्तरी, सांगें, केपें, काणकोण, फोंडें ) जातात. वर्साक सुमार ७५ ते १०० टन अळमी शारांनी विकपाक येतात. दर पंदरा दिसांनी ह्या अळम्यांचें एक पीक येता.
टर्मिटोमायसीज भाशेन गोंयांत आनीकूय रुचीक अळमी लोक पुंजायतात. तांचीं थळावीं नांवां आनी विज्ञानीक वळख अशीः फुगो; माड-फुगो; काजु-फुगो (बोलीटस/ गायरोडॉन); शिती/शितळ/श्रिगार अळमी (पोडाब्रेला); तेल अळमे (मॅक्रोलेपिओटा); खूंट/खुंटयाळें अळमे (प्लुटीयस) सोरपा अळमे, पणसा अळमे (प्लुरोटस) आदी.
संवसारांत टर्मिटोमायसीजच्यो ३३ जाती आसात. तातूंतल्यो १२ गोंयांत सांपडटात, अशें गोंय विद्यापीठांतल्या संशोधनावेल्यान दिसून आयलां. झाडांच्या मुळांक बांदून उरपी (मायकोरायजल) चडशो जाती पोर्तुगेजांनी लॅटीन अमेरिका, आफ्रिका हांगासून हाडल्यो आसूंये अशेंय सिध्द जालां. गोंयच्या अळम्यांचें सांस्कृतिक, सैमीक आनी उद्येगीक म्हत्व व्हड आशिल्ल्याचेंय कळटा.