अस्पृश्यताय

समाजांतल्यो ऊंच पांवड्याच्यो जाती, ज्या साबार जातींच्या लोकांक उणाक लेखून आफडीनात वा आफडूंक जायनात अशें मानतात, त्या चाली-रितींक सादारणपणान ‘अस्पृश्यताय’ अशें म्हणटात.

भारतांत अस्पृश्यतायेची परंपरा हजारांनी वर्सां आदीं सावन चलत आयल्या. वेदकाळांत हिंदू समाज ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आनी शुद्र ह्या चार वर्णां भितर वांटिल्लो. ह्या चार वर्णांत जायत्यो जाती आनी पोटजाती आसपावल्यात. हे चौकटी भायर ज्यो जाती जमाती आसल्यो त्यो समाजांत सामक्यो उणाक आनी बुरशो अशें लेखताले. ह्यो जाती-जमाती म्हेळें काम, रगत आनी मरणा कडेन संबंदीत वावर करताल्यो. तांकां ‘अस्पृश्य’ मानून पांचवे वा पंचम् जातींत उडयिल्ले. जल्माकसावन मरसर ते अस्पृश्यतायेंत आसताले.

शूद्र वर्णांतल्या सकयल्या पांवड्याच्या जातींतल्यान आनी द्रविडी तशेंच आदिवासी जातीं-जमातींच्या भरसणींतल्यान ज्यो संकीर्ण जाती उपजल्यो, तांकांय ‘अस्पृश्य’ म्हणूंक लागले अशें म्हणटात. तांकां पांचव्या पांवड्यार दवरल्यो. तांचो वावर-धंदो, रीत-रिवाज, मूळ-कूळ घाणयारें मानून तांकां गांव आनी समाजा भायऱ्यो केल्यो.

सनातनी पंडितांच्या मतान अस्पृश्यतायेची चाल हिंदू धर्मशास्त्रांत फर्मायल्ली आसा. पूण पोरन्या वैदीक साहित्यांत अस्पृश्यतायेचे उल्लेख आयिल्ले दिसनात. श्रुती-स्मृतिंत ‘अंत’ वा ‘अंत्य’ जातीचो उल्लेख मेळटा. उपरांतच्या स्मृतिंत, धर्मपंडितांनीं हीं कायद्याचे नेमावळींत मांडिल्लीं दिसतात. सुर्वेक अस्पृश्य थारायिल्ल्यो जमाती पांच-धा परस चड नासूंये अशें दिसता. धाव्या शतमाना मेरेन हो आंकडो पांचशे मेरेन पावलो.

हिंदू, बौध्द आनी जैन राजांच्या काळांत इ.स. 1000 मेरेन अस्पृश्यताय निखळावपाक कोणेच कसलोच यत्न करूंक ना. फुडें मुस्लीम राजांचो शेक जायत्या राज्यांत चलूंक लागलो तेन्ना मुस्लीम राजांनी अस्पृश्यांक इस्लाम धर्माची दीक्षा दिली. हाका लागून तांच्या समाजीक पांवड्या भितर कसलोच फरक पडूंक ना. पूण हे घडणुकेक लागून सवर्ण म्हळ्यार उंचेल्या पांवड्याचे हिंदू तांकां आफडूंक लागले.

ब्रिटिश काळांत सगळ्या लोकांक कायद्या मुखार समान मानताले. तरीय तांणी जाती-वेवस्थेच्या कायद्यांचे परंपरेंत बदल करपाचे यत्न करूंक नात. ह्या अन्याया आड जायत्यो कागाळी न्याय मंदिरांत पावल्यो.पूण ताका तांणी चड म्हत्व दिलें ना. हाका लागून अस्पृश्यताय ना जावंक ना.

विसाव्या शतमानांत अस्पृश्यतायेआड झूंज दिवप्यांमदीं महात्मा गांधी आनी भीमराव ऊर्फ बाबासाहेब आंबेडकर हांचो वावर म्हत्वाचो ह्या दोनूय फुडाऱ्याची मोख मात वेगळी आसली. महात्मा गांधीन ब्रिटिशांक भारतांतल्यान धांवडावपाचे आपणाले चळवळीक अस्पृश्यताय पुसून उडोवपाची चळवळ जोडिल्ली. सगळ्या अस्पृश्य मानिल्ल्या जातींक शुद्र वर्णांत आस्पावन घेवपाच्यो आनी तांकां सवर्णां भितर मानाची सुवात दिवची ही येवजण गांधीच्या विचारा फाटल्यान आसली. आंबेडकर, अस्पृश्य मानिल्ल्या जातींनी शिकप घेवचें, राजकी सत्ता जोडची, आर्विल्ल्या समाजांतल्या जिवीतांत उंचेली सुवात हातासची ह्या मताचो आसलो. हिंदू जाती वेवस्थेचे तो खर दुस्मान आसलो. हे वेवस्थेक उबगून ताणें आनी ताच्या सांगात्यांनी बौध्द धर्म आपणायलो.

1909 च्या सुमाराक बडोद्याच्या महाराजान अस्पृश्यतायेविशीं हुस्को परगटायिल्लो. ह्या काळांत जायत्या समाज सुदारकांनी आनी राजकारणी लोकांनी अस्पृश्यतायेआड आपलें मत परगटायिल्लें. भारतीय राष्ट्र बांदावळ घडोवपी सभेन 1947 वर्सा अस्पृश्यतायेची चाल कायद्यान रद्द केली. अनुसुचित जाती-जमाती आड भेदभाव वा अस्पृश्यताय पाळल्यार, तो गुन्यांव मानून ख्यास्तीची तजवीज केली. हो कायदो फाव तें बळ दिवन चालीक लावपाक अजूनय शासन यत्न करता.

पद्दत, व्याप्ती, शास्त्रः अस्पृश्य मनशाक हेर वर्णांतल्या मनशानी आफुडल्यार वा तांच्या हातांतले वा तांणी हात लायिल्ल्या आयदनांतलें उदक पियेल्यार, जेवण घेतल्यार वा तांचे सांवळेत लेगीत पडल्यार, कलंक, म्हेळसाण ना जावंची म्हूण धर्मशास्त्रांत बरयिल्ले विधी करताले.

प्रकारः आदिवासी जमातींत पयलीं अस्पृश्यतायेची चाल नासली. जाणकारांच्या मता प्रमाण त्या जमातींनी जेन्ना हिंदू धर्म आपणायलो तेन्ना जाती-वेवस्थेची मांडावळ थंय रिगली. उपरांत ह्यो जाती, हेर जातीं वांगडा अंतर राखपाक लागल्यो. तेच वांगडा कांय वावर धंदो उणाक मानिल्ल्यान थंय अस्पृश्यताय चालीक लागली.

आदल्या काळार भारतीय समाजांतले ब्राह्मण आनी क्षत्रिय ह्या वर्णांतले लोक स्वताक ऊंच समजताले. सगली अध्यात्मीक आनी राज्य चलोवपाची सत्ता आपणाल्या हातांत दवरप आपणाचें व्हडपण मानताले. ते ‘वैश्य’ जातींतल्या लोकांक उणाक लेखताले. ब्राह्मण, क्षत्रिय आनी वैश्य आपणांक ‘द्विज’ वा दोनफावट जल्मल्ले अशें धरताले आनी चैथ्या वर्णाच्या शूद्राक हेरांचो सगळो वावर करपाक लायताले. त्या वावराक लागून तांकां उणाक लेखून अस्पृश्यताय चलयताले.

भारतांत घरच्या वेव्हारांत मर्यादीतपणान अस्पृश्यताय पाळटात. बाळंतिणीक थोडे दीस आफुडनासतना दवरतात. आंगार जाल्ले बायलेक जेवण-खाण,पिवपाच्या आयदनांत हात घालूंक दिनात. मेल्ल्या मनशाची कूड, थाराविक पिडेस्त-रोगी हांकां अस्पृश्य मानतात. अमकोच काळ सोंपल्या उपरांत ही अस्पृश्यताय मानिनात.

कर्नाटक राज्यांत एक आगळी चाल चलता. थंय अस्पृश्य वर्गांत मोडपी 'होळेय' जातींतले लोक वयल्या वर्गांतल्या लोकांक अस्पृश्य मानून तांकां आफुडनात.ब्राह्मणांक लेगीत आपले वस्तींत येवंक दिनात.

ब्रिटीश राजवटींत राज्य करपी गोरे लोक भारतीयांक अस्पृश्य लेखताले तशेंच आपल्या आनी तांचेमदीं अंतर दवरताले. आपणाल्या क्लबांनी तशेंच मौज मनोरंजन करपाचे सुवातेर तांकां वचपाक मना केल्ले.

अस्पृश्य समाजाभितरय ऊंच-उणाक लेखपाची चाल आसा. महाराष्ट्रांत स्पृश्याचे नदरेन म्हार, चामार, मांग आनी भंगी अस्पृश्य आसले तरी म्हार मांगांक अस्पृश्य मानता. म्हार आनी चामार हे दोगूय भंग्यांक अस्पृश्य मानतात.

अस्पृश्यताय आनी नांवाजते आद्यपुरुष

महात्मा गांध,'अस्पृश्यताय' हिंदू धर्मांक लागिल्लो कलंक मानतालो. ताणें अस्पृश्यांक मान-भोवमान मेळचो म्हूण 'हरिजन' वा 'देवाचे पूत' अशें नांव दिलें. ताच्या मतान समाजांतलीं बुरशीं कामां करून ताका नितळ करपी भंगी, चामार, म्हार, मडें व्हरपी, म्हालो आनी हेर सगळे समाजाची गरजेची सेवा करतात. तेपासत आमी तांचे उपकार मानूंक फाव. धर्मान मानून घेतिल्ली 'अस्पृश्यताय वा म्हेळेपण' मर्यादीत आनी तात्पुरतें आसून तें ना करूं येता. जल्मासावन मरसर मनीस अस्पृश्य उरूं येता, हें मानूंक तो तयार नासलो. धर्मा-धर्मामदीं, जातीं-जातींमदीं, आशिल्ली अस्पृश्यताय ना जावन सगळे पंगड एकवटीत जावंचे असो हावेस मनांत बाळगून निमाणेमेरेन गांधी वावुरले.

संबंदीत कायदे

भारतीय राष्ट्र बांदावळ (घटना)१९५२ वर्सा उजवाडाक आयली, तिणें अस्पृश्यताय ना केल्या आनी ते चालीचेर आदारिल्ले सगळे भेदभाव मना केल्यात. पसरो-दुकान, खाणावळी-हॅाटेल आनी मौज-मनोरंजन करपाच्या जाग्यांर वचपाक वा बांयो, व्हाळ, न्हांवप-धुवपा सुवाती आनी हेर भौशीक सुवातीनीं वचपाक जीं आडमेळीं आसलीं तीं कायद्यान ना केल्यांत. शिक्षणीक शाळा, कॅालेज, विद्यापीठ संस्थांनी आनी देवळांनी भितर सरपाची जी मनाय आसली ती काडून उडयल्या. २३ व्या कलमा प्रमाण तांकां सक्तीचो वावर मना केली, २५व्या कलमात तांकां हिंदू धर्मीक सुवातींचेर वचून तातूंतल्या विधीत वांटो घेवपाची मान्यताय दिल्या. घटनेंत राखून दवरिल्ल्या ह्या हक्काभायर, भारतीय संसदेन १९५५ वर्सा अस्पृश्यताय (गुन्यांव) कायदो पास केलो. ह्या कायद्या उपरांत लेगीत अस्पृश्यांवटेन लागिल्ले निकाल खूब उणे आसात.

इ.स.१९७६त १९५५ वर्साच्या कायद्यांत कांय बदल करून कायद्याचें नांव 'नागरी हक्क संरक्षण कायदो' अशें केलें. ह्या कायद्याचो पयले खेप भंग करतल्याक १ ते ६ म्हयने बंदखण आनी १०० ते ५०० रुपये दंड जांव येता.

अस्पृश्य वर्गांत मोडपी जाती-जमातीचे प्रस्न हाताळपाक मंत्रालयाच्या गृहविभागांत एक खास विभागाची थापणूक केली. अनुसूचित जाती-जमातींखातीर काम आनी हेर वावराखातीर ज्यो राखीव सुवाती दवरपाची तजवीज आसा ती जानेवारी १९९० त आनीक धा वर्सांखातीर वाडयली.

अस्पृश्यताय आशिया खंडांतूय चलता. जपानांत एटा वा बुराकू, कोरियांत पायेकचोंग,तिबेटांत राग्याप्पा ह्यो जमाती उणाक मानिल्लीं कामां करतात. श्रीलंकेंत उत्तर आनी उदेंत भागांत अस्पृश्यताय चलता. त्या देशांच्या इतिहासांत अस्पृश्यतायेचो उल्लेख मेळटा.आशियेभायर अमेरिकेंत दक्षिणेक पोलेनेशिया, सहारा, दक्षिणेकडेन आफ्रिकेंत, मध्य युरेपांतत्या देशांच्या इतिहासांत अस्पृश्यतायेचो उल्लेख मेळटा. आशियेभायर अमेरिकेंत दक्षिणेक पोलेनेशिया, सहारा, दक्षिणेकडले आफ्रिकेंत, मध्य युरोपांत, लॅटीन अमेरिकेंत अस्पृश्यताय चलता.

कोंकण आनी गोंयांत पूर्विल्ल्या काळांत अस्पृश्यतायेची चाल भोव कडक आसली. आतां ल्हव ल्हव ती पातळ जायत चल्ल्या.