आंबो

देवनागरी

Romi

'Alphonso' mangoes named after Afonso de Albuquerque, who introduced the fruit to Goa

Mango tree Kerala in full bloom

झाड आनी फळ

(मराठी - आंबा; हिंदी - आम; गुजराती - आम्री, आंबो; कन्नड - माविण हण्णु; संस्कृत - चूत; इंग्लीश - मँगो; लॅटीन - मँजिफेरा इंडिका; कूळ - अॅनाकार्डिएसी). सदांच पाचवेंचार आसपी आंब्याचें झाड सुमार 10 ते 15 मी. मेरेन ऊंच वाडटा. झाडाची साल खडबडीत आसता आनी तिका बारीक चिरो आसतात. पानां 5 ते 16 इंच लांब आनी 1 ते 3 इंच रुंदायेचीं आसतात. तांचो आकार भाल्यावरी आसता. आंब्याच्या झाडाक सुमार 1,000 ते 6,000 फुलां येतात. फुलांचें प्रमाण झाडाचो आकार आनी जात हांचेर थारता. फुलांक चंवर अशें म्हणटात.भारतांत सुमार 8 लाख हेक्टर जमनींत आंब्याची लागवड जाता. भारता भायर चीन, मलाया, इंडोनेशिया, ऑस्ट्रेलिया, फिलीपीन्स, हवाई, वेस्ट इंडीज, मादागास्कार, फ्लोरिडा,कॅलिफोर्निया ह्या वाठारांनी आंब्याची बऱ्याच प्रमाणांत लागवड जाता. भारतांत उत्तर प्रदेश, बिहार, आंध्र प्रदेश, बंगाल, ओरिसा, केरळ, महाराष्ट्र ह्या राज्यांनी आंब्याची लागवड व्हड प्रमाणांत जाता. गोंयांत सुमार 3,000 हेक्टर जमीन आंब्याचे लागवडी खाला आसा. गोंयांत आंब्याची लागवड चडशी पद्धतशीरपणान केल्ली दिसना, तरी पोरसां, कुळागरां, भाटां ह्या सुवातींनी आंब्याचीं झाडां बरींच दिश्टी पडटात.

ह्या झाडाचें मूळ खंयच्या वाठारांत आसा हाचेर एकमत ना, पूण बऱ्याच जाणांच्या मतान हें झाड सगळ्यांत पयलीं भारतांत सांपडलें.मॅन्जीफॅरा इंडिका ह्या नांवातलें इंडिका म्हळ्यार भारत. भारतांत ह्या झाडाची लागवड पुर्विल्ल्या काळासावन जाताली हाचे बरेच पुरावे आसात. रामायण, महाभारतांत आंब्याचो उल्लेख आसा.चिनी प्रवासी फाहियान हाणें बरयल्ल्या भोंवडेवर्णनांत आंब्याच्या रुखाचें वर्णन मेळटा.इ. स. 1556 ते 1605 काळांत मुघल बादशहा अकबर हाणें एक लाख झाडां रोवन आंब्याची बाग तयार केल्ली. 18 व्या शतमानात फ्रांसेज भोंवडेकार बॅर्निए हाणें आंब्याची तोखणाय केल्या.

भारतांतल्यो कांय म्हत्वाच्यो आंब्याच्यो जाती अश्योः

1.हापूसः

ह्या जातीच्या आंब्याची रूच एकदम बरी. फळ पिकल्या उपरांत तें 10-15 दीसमेरेन बरें उरता. ताका लागून हे जातीच्या फळांची निर्यात करतात. रत्नागिरी वाठारांत जावपी हापूस आंबो बरे प्रतीचो आसता. महाराष्ट्र, उत्तरप्रदेश, बिहार कर्नाटक, तामीळनाडू हांगा हे जातीच्या आंब्याची लागवड चड प्रमाणांत जाता.

2.पायरीः

ही जात पिके खातीर बरी आसता. फळां मध्यम आकाराचीं आनी दिसपाक ओडलायणी आसतात. फळ गोड आशिल्ल्यान चडसो रोस काडचे खातीर ताचो उपेग जाता. महाराष्ट्र आनी कर्नाटकांत हाची लागवड चड जाता.

3.रत्नाः

हापूस आनी नीलम ह्या दोन जातींचो संकर करून ही जात तयार केल्या. दर वर्सा येवपी हें फळ रुचीक बरें आसता.

4.नीलमः

ही जात गोडयेक आनी रुचीक व्हडलीशी बरी नासता. फळां आकारान ल्हान आनी दर वर्सा लागतात. चडसो उपेग नव्यो संकरित जाती तयार करचे खातीर जाता. आंध्र प्रदेशांत हाची लागवड चड जाता.

5.लंगडाः

हे जातीचीं फळां गोड आनी रुचीक बरीं आसतात. फळां चड दीस तिगून उरनात. उत्तर प्रदेश, बिहार हांगा चड जाता.

6. तोतापुरीः

ह्या फळाची गोडी आनी रुच तितलीशी बरी ना. फळां बेगीन तयार जातात. फळां घट आशिल्ल्यान चड तेंप उरतात. झाडाक दर वर्सा फळां लागतात. हाची चड लागवड आंध्र प्रदेशांत जाता.हे भायर कावसजी पटेल, जमादार, गोपाळभोग, हशेरा, सफेदा, फझरी, चौसा, तौमुरिया, हेमसागर, कृष्णभोग, सिंदुराय, सुकाल, मुर्शिदाबादी, फझली माल्डा, रुमानी, बेनिशान,मलगोवा, गोवा बंदर, मडप्पा, पीटर, फर्नांदीन ह्यो जाती भारतांत महाराष्ट्र, गुजरात, उत्तर प्रदेश, बिहार, बंगाल, कर्नाटक ह्या राज्यांनी जातात.

गोंयांत जावपी म्हत्वाच्यो जाती अश्योः

1. गोवा मानकुरादः

हे जातीचीं फळां खावपाक गोड आनी रुचीक आसतात. मार्च-एप्रिल म्हयन्यांत हे आंबे तयार जातात. पिकल्या उपरांत फळ चड काळ तिगून उरना. ह्या झाडाक एका वर्साआड फळां येतात.

2. मुसरादः

हे जातीच्यो दोन पोटजाती आसात. बार्देस वाठारांत जावपी जातीक वार्देस मुसराद म्हणटात, जाल्यार साश्टीच्या वाठारांत जावपी जातीक सालसेत मुसराद अशें म्हणटात.हे जातीक नीखोलन, आल्फोस ह्या नांवानीय पाचारतात. हे जातीचे आंबे चडशे कॅनिंग कारखान्यांनी वेगवेगळे पदार्थ करचेखातीर वापरतात. हातूंत किसरां नासतात.

3. हिलारिओः

मांग हिलार ह्या नांवानय ही जात वळखतात. हीं फळां गोडयेक एकदम बरीं. अखिल भारतीय प्रदर्शनांत हे जातीच्या फळाक बरींच इनामां मेळ्ळ्यांत. हे जातीचीं फळां उसरां तयार जातात.

4. मालगेशः

हीं फळां दिसपाक ओडलायणी आसतात. फळांचो काथो बारीक. फळांत रोस भरपूर आसता. ह्या फळांत किसरां सांपडनात.

5. कुलासुः

हीं फळां आकारान लांबट आसतात आनी तीं उसरां तयार जातात. हे जातीचें झाड दर वर्सा फळां दिता.

6. शाव्हियॅरः

हांचो आकार ल्हान पूण रुचीक आनी गोडयेक हीं फळां बेस बरीं. हीं फळां उसरां तयार जातात.

7. फुर्तादुः

फळां बेगीन तयार जातात. झाड दर वर्सा फळां दिता. फळां भरपूर प्रमाणांत जातात. फळांभितर किसरां नासतात.

8. साकरचीः

फळां आकारान ल्हान पूण बरोच काळ तिगून उरतात.

9. उदगोः

ह्या फळाक एक वेगळोच विचित्र वास येता. फळांत किसरां नासतात.

आंब्याच्या पिकाक उश्ण आनी दमट हवामान बरें मानवता. मध्यम प्रतीची, उदक सहजपणान व्हांवन वचपासारकी आनी कांय प्रमाणांत आम्ल स्वरुपाची जमीन पिकाक बऱ्याक पडटा. आंब्याची लागवड काथे लावन करूं येता. पूण हीं झाडां बऱ्या दर्जाचीं जायनात, ताका लागून लागवड चडशी कलमां लावन जाता. पयलीं कलम पद्धतींत थेट कलम, गुटी कलम, ह्या सारक्यो पद्धती आशिल्ल्यो पूण सद्या त्यो फाटीं पडल्यात. सद्या कोय कलम, मृदुकाश्ट कलम ह्यो पद्धती चडश्यो वापरतात.

आंब्याची लागवड करचे खातीर सोदिल्ली सुवात पयलीं थंयची झोंपां काडून निवळ करतात. 10Χ10 मी. आंतराचेर 1Χ1 मी. लांबाये-रूंदायेचे फोंड 1 मी. खोलमेरेन खणून ते भाजतात.उपरांत दर फोंडकुलांत 1 किग्रॅ. स्टेरामील, 1 किग्रॅ. मसुरी फॉस्फेट, चार कायली शेणसारें वा कंपोस्ट आनी उरिल्ली माती घालून फोंड भरून काडटात. वायटी आनी मुयेचो त्रास जावचो न्हय हाच्याखातीर फोंडकुलांत जंतुनाशक घालतात. ह्या फोंडकुलांत पावस पडल्या उपरांत कलम लायतात. वाऱ्यान तें मोडचें न्हय हाका लागून ताका बडी बांदून धिगी दितात. सुरवातीच्या तीन वर्सांखातीर गिमाच्या दिसांनी कलमाक उदक घालतात. पयल्या वर्सा शिंयाळ्यांत सप्तकांतल्यान एकदां जाल्यार फुडलीं दोन वर्सां पंद्रशींतल्यान एकदां उदक दितात. दर झाडाक एके खेपेक 20-25 लीटर उदक घालतात.

चड उत्पादनाखातीर झाडाक सारेंय घालतात. धा वर्सां आनी ताच्या वयल्या पिरायेच्या झाडाक 1500 ग्रॅ. नत्र, 500 ग्रॅ. स्फुरद आनी 500 ग्रॅ. पलाश ऑगस्ट म्हयन्यांत दितात. हाच्या वांगडा कंपोस्ट आनी शेणसारेंय घालतात. 10 वर्सां सकयल्या पिरायेच्या झाडाक सारें उण्या प्रमाणांत घालतात. झाडाभोंवतणी आळें काडून तातूंत सावळ घालून उपरांत सारें घालतात. सारें घाल्या उपरांत आळें बंद करतात. झाडाभोंवतणी नेमान नडणी करची पडटा. आंब्याच्या रुखाक किडीचो आनी रोगाचो बरोच त्रास जाता.

1. तुडतुडेः ही कीड चंवरांतल्यान आनी पानांतल्यान पातळून तांचो रोस पिता. हाकालागून चंवर करपता आनी फळां जायनात. हे किडीच्या आंगांतल्यान भायर सरपी चिकट आनी गोड पदार्थाक लागून झाडाचेर चितो पातळटा आनी झाडाक भुरी हो रोग जाता. ही कीड आळाबंदा हाडचेखातीर 15 मिली. एन्डोसल्फन तशेंच 10 ग्रॅ. बावीस्टीन हें जंतूनाशक 10 ली. उदकांत भरसून ताचो झाडाचेर फवारो मारतात.
2. कोंबरी खावपी कीडः ही कीड झाडाक आयिल्ली नवी कोंबरी खाता, ताकालागून कलमाची वाड जायना. ही कीड चंवरांचेय लुकसाण करता. हाचेर उपाय म्हूण नुवाक्रोनचो फवारो झाडाचेर मारतात.
3. फळमूसः ही कीड फळाचे सालीक ल्हान बुराक करता आनी तातूंत तांतयां घालता. ह्या तांतयांतल्यान किडी भायर सरून त्यो फळांतलो गर खातात. हाकालागून फळ कुसता. हे किडीचो प्रसार जांवचो न्हय हे खातीर पडिल्लीं फळां पुंजावन तीं नश्ट करतात. ह्या भायर टार्टरएमीटीक, गोड आनी उदक हांच्या मिश्रणाचो झाडाचेर फवारो मारतात.
4. खांदयो आनी झाडां पोखरपी कीडः ही कीड झाडाचे सालींत वा खांदयांमदल्या खांचींत तांतयां घालता. तांतयांतल्यान आयिल्ल्यो किडी पुराय झाड पोखरून ताचो गाभो खातात. व्हडा प्रमाणांत लागण जाल्ली आसल्यार झाड रोखडेंच मरता. हाचेर बी. एच्. सी. 50% हें जंतुनाशक उदकांत भरसून झाडाचेर सारयतात. पूण कीडीचो प्रभाव चड आसल्यार ह्या वखदाचो कांयच परिणाम जायना.
5. काथो पोखरपी कीडः ही कीड फळ तरनें आसतना ताचेर तांतयां घालता. तांतयांतल्यान भायर येवपी कीड फळांतल्यान भितर सरून तरन्या काथ्यांत घुसता. हे किडीची पुराय वाड काथ्यांत जाता. वाडल्याउपरांत ती भायर येता आनी फळांतलो सगळो गर इबाडटा. हे किडीचेर उपाय म्हूण लॅबासीड हें जंतुनाशक आंब्यांक बारीक कण जाल्या उपरांत तांचेर फवारतात.

भुरी हो रोग आंब्याचें व्हड प्रमाणांत लुकसाण करता. आंब्याक चंवरां येतात तेन्ना ह्या रोगाची लागण जाता. चंवरांचेर धवो पिठो निर्माण जावन फुलां गळून पडटात. ह्या रोगाचो परिणाम जाता तेन्ना तुडतुडे ह्या किडीचीय वाड जाता आनी तुडतुडे काबार करचे खातीर वापरपाचो उपाय ह्या रोगाचेरुय लागू जाता. करपो होय रोग आंब्याक जाता. ह्या रोगाची लागण जाल्या उपरांत पानांचेर तांबश्या कोराचे थिपके दिसतात. उपरांत हे थिपके व्हड जावन एकामेकामदीं भरसतात आनी परत पान करपून गळून पडटा. ह्या रोगाचेरय जंतूनाशक फवारतात.

आंब्याच्या झाडाचेर वाडपी बेनुल्ल ही परोपजीवी वनस्पत झाडाच्या खांद्यानीं आपलीं मुळां घुसोवन झाडाचो रोस ओडून घेता. हाकालागून झाड सुकता, देखून ही बेनुल्ल दिसल्या बरोबर काडून उडोवची पडटा.

आंब्याचें कलमी झाड एका वर्सांत फुलता, पूण पयलीं तीन वर्सां फुलां काडून उडयतात.कलम ल्हान आसतना फळां आयल्यार झाडाचे वाडीचेर परिणाम जाता.

आंबे पिकून तयार जाले वा जून जावन पिकूंक पावले म्हणटकच ते झाडावयल्यान काडटात.आंबे काडटना देंठ मात्शे लांब दवरून काडटात नाजाल्यार आंबे कुसपाची शक्यताय आसता. आंबे काडचेखातीर ‘ कोबलें ’ वापरतात. ताका लागून तांकां कसलीच दूख जायनासतना ते बरे उरतात. आंब्याच्यो कांय जाती दर वर्सा फळां दितात जाल्यार कांय एका वर्सा आड फळां दितात. उत्पन्न जातीचेर आदारून आसता.

20 वर्सां पिरायेचें झाड सादारणपणान 1000 आंबे दिवंक शकता. आंबे काडल्या उपरांत ते तणांत दवरून पिकयतात आनी मागीर बाजारांत विकतात.आंब्यांच्या तरन्या फळाचो म्हळ्यार तोरांचो बरोच उपेग जाता. पिकिल्ल्या फळांत अ, ब आनी क जीवनसत्त्वां आसतात. ह्या भायर तातूंत स्फुरद आनी कॅल्शीयम हेय म्हत्वाचे घटक आसतात. आंब्याच्या पिकिल्ल्या आनी तरन्या फळाचे तरांतरांचे उपेग जातात.

लोणचेः तरन्या आंब्यांच्यो (तोरांच्यो) फोडी करून तातूंत मसालो घालून लोणचें करतात. हाचो आहारांत बेस बरो उपेग जाता.

खळांतलीं तोराः तरनी तोरां मीठाच्या उदकांत घालून तीं खळांत चेपणाक दवरतात. हीं तोरां बरोच तेंप उरतात. तांचो लोणच्याखातीर वा जेवणाचेर अशींच खावंक उपेग जाता.

आमरसः पिकिल्ल्या आंब्याचो रोस काडून तो डब्यांनी बंद करून दवरतात. तो हरशींय आंब्याच्या मोसमांत एक पेय म्हूण पितात.

जामः पिकिल्ल्या फळांचो रोस काडून तातूंत साखर घालून तो तापयतात. हातूंत सायट्रीक अॅसिड आनी पेक्टीन घालून तें मिश्रण डब्यांनी वा बाटल्यांनी बंद करतात.

आंब्याचें साठः गोंयांत आनी कोंकण वाठारांत आंब्याचें साठ हो प्रकार सर्रास करतात. हें साठ रुचीक बरें आनी आंब्याचो स्वाद दिवपी आसता.

आंब्याची चॉकलेटःआंब्याच्या रोसांत साकर, ग्लुकोज, दुदाचो खवो आनी तूप घालून तें मिश्रण शिजोवन सुकयतात आनी मागीर ताच्यो चॉकलेटी तयार करतात.

आंब्याच्या झाडाचीं पानां जावा, फिलीपीन्स ह्या देशांनी भाजी म्हूण वापरतात. गळ्याचो त्रास आसल्यार आनी खेळण्यो आयल्यार पानां जाळून त्या धुंवराचो स्वास घेतात. आंब्याचीं सुकिल्लीं चंवरां पातळ भायर जावपाच्या दुयेंसाचेर वखद म्हूण वापरतात. आंब्याचे सालीचो उपेग रंग तयार करपाच्या कारखान्यांनी जाता. आंब्याची पारय (तरनो काथो) कांय लोक खावपाखातीर वापरतात. पारय गोरवांचे खावडीखातीरय वापरतात. आंब्याचें लांकूड हें मध्यम दर्जाचें आसता. बारीकसारीक वस्तू करपाखातीर ह्या लांकडाचो उपेग जाता.

संस्कृतीक संदर्भ

आंब्याचो रुख मंगलकारक अशें मानतात. माघ शु. व्दितीयेच्या दिसा चंद्राक आनी शिवरात्रेच्या दिसा म्हादेवाक आंब्याची खांदी ओंपतात. बऱ्या कार्यावेळार मंडपांत आनी दाराचेर आंब्याच्या पानांचीं तोरणां बांदपाची पध्दत आसा. धर्मकार्यावेळार कलशाचेर आंब्याचीं पानां दवरून ताचेर नाल्ल वा पूर्णपात्र दवरपाची प्रथा आसा. माहाराष्ट्रांत लग्ना उपरांत न्हवऱ्या-व्हंकलेन आंबो शिंपपाची पध्दत आसा. दशाहरांत आनी वडापुनवेक बायलो आंब्याचीं वायळां दितात. आंब्याचें फळ हें वांझपण नश्ट करपी मानतात. दैवी कृपेचें आंब्याचें फळ खाल्ल्यान वांझ बायलेक गुरवारपण येता असो उल्लेख भारतीय साहित्यांत बरेचकडेन मेळटा. आदिवासींच्या काणयांतूय ही कल्पना आसा. छत्तीसगढ आनी छोटानागपुर हांगाचे शेतकामती आनी आदिवासी आंब्याचें तरनें तोर खावपाचे विधीसावन, पयलें पिकिल्लें फळ खायमेरेनचे विधी नाचून गावन मनयतात. परधान आदिवासीपैकीं मारकम् ह्या पंगडाचें आंबो हें देवक आसा.महाराष्ट्रांत चैत्रगौरीक आनी अक्षयतृतीयेक देवीक तोरांचो नैवेद्य दाखयतात.

गडबा आनी कोंड आदिवासींच्या कथांनी आंब्याचो संबंद दादल्याच्या वृषणाकडेन जोडला.आंब्याक लागून मरण धर्तरेचेर आयलें, अशें एका बौडो अदिवासीच्या काणयेंत सांगलां. गडवा आनी बोंडो आदिवासींत निमणे संस्कार करून घरा परतुच्यापयलीं आंब्याची साल हुपपाची पध्दत आसा. सगळ्यो आदिवासी जमाती आंब्याच्या पयल्या फळाचे उत्सव मनयतात आनी उपरांत आंबे खातात. आंब्याविशीं भारतांत बरींच लोकगीतां, आख्यायिका आनी काणयो प्रचलित आसात.

पळेयात

Mango