आरण्यक

वैदिक साहित्यांतलो एक मुखेल व्याख्यात्मक गद्यविभाग. ऋषी मुनींनी अरण्यांत रावन गंभीर तत्वचिंतन केलें. त्या तत्वचिंतनाचो आदार घेवन तांणी जायत्या ग्रंथांची निर्मणी केली. त्या ग्रंथ साहित्याक ‘ आरण्यकां ’ म्हणटात. मूळ उपनिषदां हीं आरण्यकांच आसलीं. अरण्यांत रावन यज्ञकार्य करपी ऋषी मुनींनी ह्या यज्ञांची विवरणां आपल्या रहस्यग्रंथांत बरयलीं. ह्या यज्ञरहस्यांक ‘ आरण्यक ’ अशें म्हणटात. सायणाचार्याच्या मतान वानप्रस्थाश्रम आपणायिल्ले अरण्यांत रावन ज्या ग्रंथांचें अध्ययन करतात त्या ग्रंथांक ‘आरण्यक ’ म्हणटात. यज्ञसंस्थेंतली प्रवर्ग्य संस्था यज्ञाबगर जाताली, पूण ती अरण्यांत जावंची असो नेम आसतालो. ते प्रवर्ग्य संस्थेच्या विधीचो नियाळ आरण्यक साहित्यांत आसतालो. त्या साहित्य-ग्रंथाक ‘ आरण्यक ’ म्हणटाले.

अरण्ये एव पाठ्यत्वादारण्यकमितीर्यते।

आरुणेय उपनिषदांत म्हळां, वानप्रस्थाश्रमांत वेदांतलीं आरण्यकां आनी उपनिषदां हांचेंच अध्ययन करचें. विद्यार्थ्यांक आरण्यकाचो पाठ अरण्यांत दिताले. गांवांत दिनाशिल्ले. सध्या हाचें अध्यापन एकाद्रया देवळांत जाता.

वेदकालीन यज्ञसंस्थेचो ब्राह्मणकाळांत खूब व्हड विस्तार जालो. त्याचवांगडा तातूंतल्या कर्मकांडाचे विधी कठीण आनी घुस्पागोंदळाचे जाले. यज्ञ, कर्मकांड सारक्या गजालींत रूच न घेवपी एक पंगड त्या काळांत अस्तित्वांत आसलो. हो पंगड अरण्यांत रावन यज्ञाच्या मूळ रहस्याचेर चिंतन करतालो. त्या चिंतनांतल्यान, मनशाच्या भायल्या कर्मांपरस नैतिक आनी मानसिक उपासना सगळ्यांत व्हड आसता अशें तांकां दिसलें. ताका लागून स्वर्ग जोडचेपरस आत्मप्राप्तीकडेन तांचें मन वळ्ळें. यज्ञ, धर्तरेची उत्पत्ती, जीवात्मा, परमात्मा, जल्म, मरण, पुनर्जल्म आनी हेर जायत्या विशयांचो तात्विक आनी नैतिक पांवड्यार तांणी विचार केलो. त्या विचारांतल्यान चिंतनशील साहित्याची निर्मणी जाली. त्या साहित्याक ‘ आरण्यक ’ म्हणपाक लागले. आरण्यकाचो विशय यज्ञ हो नासून यज्ञांत आस्पावल्ल्या आध्यात्मिक तथ्यांचो नियाळ आसा.

आरण्यकांचो काळ ब्राह्मणांउपरांतचो, पूण उपनिषदापयलींचो आसपाक जाय अशें म्हणटात. तेखातीर तांकां ब्राह्मणग्रंथांच्यो पुरवण्यो अशें मानतात. ब्राह्मणांत अस्पश्ट आशिल्लो श्रौतविधीचो वांटो आरण्यकांत बारीकसाणीन सांगला. आरण्यकांतली सादारण फोडणिशी पळेल्यार ता ब्राह्मणापरस उपनिषदांत चड लागींची आसा अशें दिसता.

आरण्यक साहित्य हें वेदांगां आनी ब्राह्मणां हांचें संयोजक आसा. गृह्यसूत्रांत सांगिल्लीं नित्यकर्मां आरण्यकांत सांगल्यांत (तैत्तिरीय आरण्यक 2.11). उच्चारासंबंदीचे कांय नेमूय तातूंत आयल्यात (एतरीय आरण्यक 2.2). ताचेवेल्यान शिक्षणाविशींचें आदलें स्वरूप आरण्यकांत दिसून येता. वेदांगांत आस्पावंक नाशिल्लें, पूण ते उपरांतच्या साहित्यांतले शकून-अपशकून हेय विचार तातूंत मेळटात.

आरण्यकांत यज्ञसंस्थेंतल्या महाव्रत, उख्त, पितृमेघ, अरुणकेतुचयन आनी हेर याज्ञिक विशयांचेर भासाभास आयल्या. यज्ञाच्या आधिदैविक आनी आध्यात्मिक स्वरूपाचो नियाळ हो ताचेफाटलो मुखेल हेत जावन आसा. तातूंत यज्ञाचो रहस्यात्मक आनी प्रतीकात्मक अर्थ सांगला.आरण्यकांतलीं वाक्यां ल्हान, सुटसुटीत आनी सोपे भाशेंत आसात. बाह्ययज्ञापरस मानसिक यज्ञाचेर हांगा खास भर दिला. यज्ञाचे दार्शनिक व्याख्येंत, यज्ञ हो सृश्टीचो नियंतो आसून सगळ्या संवसाराचें कल्याण करपी आसा अशें म्हळां. सकाम कर्म आनी कर्मफल हांच्यासंबंदान थंय भावार्थ ना. कर्ममार्ग जोडप होच सुखाचो मार्ग जावंक शकना. ताका गिन्यानाचें फाटबळ मेळपाक जाय अशी आरण्यकांची विचारधारा आसा. लोकांमदली भायल्या कर्मांतली रूच आनी भावार्थ उणो करून तो मानसिक उपासनेकडेन पावोवप हें आरण्यकांचें म्हत्वाचें कार्य आसलें.

आयजमेरेन सांपडिल्लीं आरण्यकां अशीः

ऋग्वेदः एतरेय आनी शांखायन (कौषीतकी).

शुक्ल यजुर्वेदः माध्यंदिन बृहदारण्यक आन काण्व बृहदारण्यक.

कृष्ण यजुर्वेदः तैत्तिरीय आरण्यक, मैत्रायणी आरण्यक (मैत्र्युपनिषद्).

सामदेवः तलवकार आरण्यक. सामवेदांतल्या आर्विकाचो आदार घेवन गावपाक येवपी विभागाक ‘ छांदोग्यारण्यक ’ अशें म्हणटात. धांदोग्यारण्यक हेर आरण्यकांपरस वेगळें आसा.

अथर्ववेदः हातूंत एकाय आरण्यकाचो उल्लेख येना.

आरण्यकांत जायत्या विशयांची खोलायेन फोडणिशी केल्या. संन्यासाचेर भासाभास करतना बृहदारण्यक म्हणटा, “ संन्यास घेवप्यान पूत, दुडू आनी कीर्त ह्या गजालींचो त्याग करचो आनी भीक मागून पोट भरचें. ” आरण्यकांत प्राणविद्येकय खास म्हत्व दिलां. प्राणविद्येचें म्हत्व सांगतना आरण्यकां ऋग्वेदांतल्या मंत्राचो आदार घेतात (ऋग्वेदः 1.164.31,38). ताचेवेल्यान आरण्यकांचें पूर्विल्लेपण नदरेंत येता. एतरीय आरण्यकांत (2.1.6) प्राणांचें व्हडपण सांगलां तें अशें-

सोƧयमाकाशः प्राणेन बृहत्या विष्टब्धः

तद्यथा यमाकाशः प्राणेन बृहत्या विष्टब्ध

एवं सर्वाणि भूतानि आपिपीलिकाभ्यः

प्राणेन बृहत्या विष्टब्धानीत्येवं विद्यात्।

अर्थः प्राण हो सृश्टीचो आदार आसा. प्राणशक्तीच्या आदाराक लागून हें मळब एका जाग्यार थीर उरिल्लें दिश्टी पडटा. तेचपरी व्हड प्राण्यासावन ल्हान कीड-मुयेमेरेनचे सगळे जीव प्राणान भरिल्ल्यान तांचें कार्य आमचे नदरेक येता.

जितल्यो ऋचा, वेद आनी घोष आसात, तितल्योय प्राणान भरल्यात. त्या प्राणाचीं विंगडविंगड रुपां आनी गूण समजून त्या त्या रुपांत तांची उपासना करची. अशेतरेन उपनिषदांतल्या जायत्या आध्यात्मिक तत्वांचो आरण्यकांत आस्पाव जाल्लो दिसता. वैदिक तत्वमीमांसेच्या इतिहासांत आरण्यकांक म्हत्वाची सुवात आसा.