एंगेल्स, फ्रेड्रिख

(जल्म: २८ नोव्हेंबर १८२०, बार्मेन-हाईनलॅंड;मरण:५ ऑगस्ट १८८५, लंडन).

जर्मन समाजवादी. कार्ल मार्क्स ह्या व्हड विचारवंताचो सगळ्यांत लागशिल्लो वांगडी आनी शास्त्रीय समाजवादाचो एक प्रस्थापक. हाईनलॅंडांतल्या गिरेस्त कारखानदाराच्या आठ भुरग्यांतलो फ्रेड्रिख हो सगळ्यांत व्हडलो चलो. पिरायेच्या सतराव्या वर्सासावन ताणें आपल्या बापायक उध्येगांत हातभार लावपाक सुरवात केली. उपरांत कांय काळ ताणें सैन्य दलांत काम केलें. १८४८-६९ ह्या काळांत बापायच्या मॅंचेस्टर वाठारांत आशिल्ले कापड गिरणीत ताणें कर्मचारी म्हूण काम केलें. उपरांत तो थंयचो भागीदार जालो आनी फुडें संचालक म्हूण ताणें रथंय काम केलें. फाविल्ल्या वेळांत तो वाचप आनी बरप करतालो. पिरायेच्या ४९ व्या वर्सा तो उध्येग वेवसायांतल्यान मेकळो जालो आनी फुडें ताणें आपलें पुराय लक्ष राजकारण आनी बरप हातूंत घालें.

पिरायेच्या २१ व्या वर्सा, मिझेस हेस ह्या विचारवणताच्या विचारांनी तो प्रभावीत जालो आनी समाजवादी चळवळीचो बारकायेन अभ्यास करून तेविशीं बरप करूंक लागलो. तेन्नाच ताणें कार्ल मार्क्स संपादन करतालो त्या नेमाळ्यांत ‘खाजगी मालमत्तेवेलो हक्क काडून उडोवचो’अशें मत परगटावपी लेख बरयलो. ह्या लेखाच्या निमतान ताचो मार्क्साकडेन पत्रवेव्हार सुरू जालो. फुडें १८४४ त जेन्ना पारिसांत दोगूय एकामेकांक मेळ्ळे, तेन्ना दोगांयचेय विचार एक आशिल्ल्याचें तांकां कळून आयलें. फुडें तांची इश्टागत जाली आनी फ्रेड्रिखान ताका अखेरमेरेन सगळेपरीनसांगात दिलो गरिबींत त्रास काडपी मार्क्साक ताणें दुडवांचो आदार दिलोच, पूण मृत्युपत्रावरवीं आपली सगळी आस्पत ताच्या भुरग्यांच्या नांवार केली.

मार्क्सान फ्रेडिखाच्या आदारान जायते ग्रंथ बरयल्यात. तांच्या ‘द कम्युनिस्ट मॅनिफेस्टो’(१९४८) ह्या निबंदाक संवसारीक नामना मेळ्ळ्या. मार्क्साच्या मरणाउपरांत ताणें बरोवन दवरिल्ल्या अर्दकुट्या आनी उजवाडाक येवंक नाशिल्ल्या ग्रंथांची हातबरपां फ्रेड्रिखान संपादित केलीं. तशेंच तांकां प्रस्तावना दिवन तीं उजवाडाकूय हाडलीं. ‘द कॅपिटल’ ग्रंथाचो दुसरो खंड ताणें संपादित केलो. तशेंच मार्क्सान दवरिल्ल्या आराखड्याचेर तिस-या खंडाची मुद्रित प्रत तयार केली.

तो मार्क्साच्या व्यक्तिमत्वान जरी स्वतंत्र विचारशक्तीची गवाय मेळटा. पिरायेच्या २४ व्या वर्सा कामगारांची परिस्थिती लागशील्ल्यान पळोवन ‘द कंडिशन ऑफ द वर्किंग क्लास इन इंग्लंड’ (१८४५) हें पुस्तक ताणें बरयलें. ताच्या ह्या पुस्तकाची खूब तोखणाय जाली. ‘द पेझंट वॉर इन जर्मनी’ (१८५०); ‘ जर्मनी: रेव्होलूशन अंड काउंटर रेव्होलूशन (१७५१); तशेंच कार्ल ड्यूरिंग (१८३३-१९२१) ह्या जर्मन समाजवाध्याचें खंडन करपी ‘हेर ऑइगेन ड्यूरिंग्ज रेव्होलूशन इन सायन्स’ (१८७८), शास्त्रीय समाजवादावयलो ‘सोशलिझम: यूटोपियन अंड सायंटिफिक’ (१८८४)ह्या ताच्या ग्रंथांक साम्यवादी वाड्.मयांत म्हत्वाची सुवात आशा. पिरायेच्या ७५ व्या वर्सा ताका लंडन हांगा कर्करोगान मरण आरलें. ताचे निमणे इत्सेप्रमाण ताचें मडें लासलें.