ओडिसी नृत्य

Odissi pose at Konark Sun Temple

एक पूर्विल्लो भारतीय शास्त्रोक्त नृत्यप्रकार. भारतांतल्या सगळ्यांक पोरन्या नृत्य प्रकारांत हाचो आस्पाव जाता. हो नृत्यप्रकार ‘ओड’ म्हळ्यार ओरिसाकडल्यान आयला.

भरतमुनीच्या नाट्यशास्त्रांत ओडिसी नृत्याचो उल्लेख एक शास्त्रीय नृत्यप्रकार म्हूण केला.इ. स. दुस-या शतमानांत खारवेल ह्या जैन राजाचे राजवटींत ताणें आपले प्रजेखातीर ‘तांडव’ आनी ‘अभिनय’ ह्या नृत्यांचे प्रयोग लेल्ल्याचो उल्ल्ख, उदयगिरीचे हाथी गुंफच्या शिलालेखांत मेळटा. ह्याच काळांत उबारिल्ल्या देवळांतल्या शिल्पांभितर विंगविंगड नृत्यप्रकार कोरांतिल्ले दिसतात. इ. स. .च्या आठव्या शतमानामेरेन बौध्द राजांची सत्ता ओरिसाचेर आसली. ह्या काळामत ओरिसान कलेच्या मळार व्हड उदरगत केली.णवच्या शतमानांत ओरिसांत देवदासींची चाल सुरू जाली. तांकां ‘महारी’ अशें म्हण्टाले. हांकां ओडिसी’ नृत्याच्यो आध्यनर्तिका म्हूण वळखतात. ह्यो नर्तिका त्या काळांत बांदिल्ल्या शिंदिरांत शिवामुखार नृत्य करताल्यो. त्या काळांतल्या शिवमंदिराच्या शिल्पाचेर ह्या नृत्याच्या शिल्पांचे अवेशेश दिसतात.

णवव्या शतमानांत ‘नृत्यकेसरी’ आनी ‘गंधर्व केसरी’ ह्या दोन राजांनी तशेंच बाराव्या शतमानांत जावन गेल्ल्या नंग भीम देव राजान ह्या नृत्याक आपलें फाटबळ दिलें. तातूंतल्यान ह्या नृत्याची व्हड उदरगत घडली. बाराव्या शतमानांत जावन गेल्ल्या महेश्वर महापात्र हाणें आपल्या ‘अभिनयचंद्रिका’ ग्रंथांत, ओडिसी नृत्याची शास्त्रोक्त नियाळ केली. सोळाव्या शतमानांत महारीच्या जाग्यार तरणे नर्तक देवळांत पावले. हांकां ‘गोटिपुआ’ म्हण्टाले. ते बायलेच्या भेसांत नृत्य करताले. ह्या ‘महरी’ आनी ‘गोटिपुआ’ हांणी ओडिसी नृत्याची परंपरा कितलींशींच वर्सां जिती दवरली. उपरांत ह्या नृत्याक देंवती कळा लागली. सध्या ह्या नृत्याचें परतें पुनरूज्जीवन जावपाक लागलां. नामनेची नर्तकी इंद्राणी रेहमान हिणें १९५८ त तें नृत्य दिल्लींत सादर केलें. उपरांत भारत आनी परदेशांतय तिच्या ह्या नृत्याक उर्बेभरीत येवकार मेळ्ळो. ओरिसा संगीत नाटक अकादमी, कला विकास केंद्र ह्यो संस्था ह्या नृत्याचें पुनरूज्जीवन करपाक खूब वावुरल्यात.

ओडिसी नृत्यप्रकार तांडव आनी लास्य ह्या दोन वेगळ्या पध्दतींनी घडला. लास्य ओडिसी नृत्यप्रकार तांडव आनी लास्य ह्या दोन वेगळ्या पध्दतींनी घडला. लास्य नृत्यपध्दत मूळ महारीनी तयार केल्ली. उपरांत आयिल्ल्या गोटिपुआंनी ह्या नृत्यांत ताठरपणा हाडलो. तांडव पध्दतींत आंगाची नेटान हालचाल जाता. नृत्याची पध्दत आनी शास्त्र हे नदरेन ओडिसी नरत्य हेर नृत्यांपरस खूब वेगळें. ओडिसी नृत्याचे विंगडविंगड प्रकार अशे आसात: १.मंगलाचरण : हें आध्य नृत्य जावन आसा. हातूंत जायते ल्हान प्रकार आस्पावतात. देखीक:पुष्पांजली, भूमिप्रमाण, वंदन. २. पल्लवी: हातूंत आंगाचें मोडप काव्यात्मक आसता. तातूंत ‘नृत’म्हळ्यार शुध्दनृत्य आसून नर्तक दोळे, भुंवयो आनी मान हांच्यो तालार हालचाली करता. नर्तक दर फावटी फुडलो प्रकार सुरू जावंचे आदी’थाई’ म्हळ्यार मूळ स्थानांत परत येता. ह्या नृत्यांचे स्वरपल्लवी आनी वाध्यपल्लवी अशे दोन भाग आसले तरी ते मूळ एकच आसात. वसंत- पल्लवी आनी कल्याणपल्लवी हीं दोन नृत्यां चड नामनेचीं. हातूंत संगीत आनी ताल हांकां सारकें म्हत्व आसता आनी ह्या संगीताची बसका खास रागांचेर आदारिल्ले आसतात. ३. बाटू नृत्य : हें नृत्य सगळ्यांत कठीण आसून तें भगवान शंकराचे आराधनेखातीर करतात. ताका बटुकभैरव म्हूण वळखतात. हाचे ६४ प्रकार आसतात.४ अभिनय:हातूंत गितांचेर आदारिल्ले भावनेविश्कार आसतात. राधाकूष्णाची क्रीडा तशेंच गीतगोविन्द हे काव्यरचणुकेचेर आदिरिल्लीं गीतां हो ह्या नृत्यप्रकाराचो खास विशय. हातूंत शृंगार आनी भक्तिरसाक चड म्हत्व दिलां. खास करून ह्या प्रकारांत दशावतार सादर करतात. ५. मोक्षनाट्य: हो निमाणो नृत्यप्रकार आसून तातूंत फक्त नृत्य आसता. सांगाताक संगीत नासता, पूण तालाक चड म्हत्व आसता.

१९५८ वर्सा उपरांत ‘शब्दनृत्य’ नांवाचो प्रकार वयल्या नृत्यप्रकारांत आस्पावला. तातूंत तांडव ह्या नृत्याचो उत्सफूर्त आविशकार आसून शिवतांडव आनी गणेशतांडव हे प्रकार तातूंत आस्पावतात. बंधनृत्य आसून शिवतांडव आनी गणेशतांडव हे प्रकार तातूंत आस्पावतात.बंधनृत्य हो आनीक एक ओडिसी नृत्याचो प्रकार आसून ताका पोरनी परंपरा आसा. हो कसरतीचो आनी कठीण आंग मोडपाचो नृत्यप्रकार आसा अभिनयचंद्रिका ह्या ग्रंथांत ताचे धा प्रकार सांगल्यात.ओडिसी नृत्य प्रकारांत फुडल्यो गजाली आस्पावतात. १. पादभेद- स्तंभपाद, कुंभपाद,धनुपाद आनी महापाद अशे चार प्रकार आसात, पूण परंपरेवरवीं ते रेखापाद, नुपूरपाद आनी आश्रितपाद अशेय मानतात. हातूंत पादक्रियां म्हत्वाच्यो आसतात. २. भूमी: नर्तकाची रंगमाचयेवेली हालचाल करपाची पध्दत. हाचे आठ प्रकार आसात. ३. चारी: भुंयेकडेन संबंदीत आशिल्ले वेगवेगळ्या प्रकाराचे पदाघात. ४. भ्रमरी: गिराक्यो घेवपाचे प्रकार. हातूंत एकपाद भ्रमरी, कुंचित भ्रमरी आनी अंग भ्रमरी अशे भ्रमरीचे तीन प्रकार आसात. ५. भंगी: मुखेल आनी हेर अशे प्रकार आसात. ६. हस्त वा मुद्रा: अर्थ स्पश्ट करपाखातीर नृत्यांत हाचो उपेग जाता. हाचे वट्ट ४८ प्रकार आसात.

रंगभूषा:

नर्तकाच्या सगळ्या आंगाक केशर लायतात. ‘गोरचना’ म्हळ्यार सरपटपी प्राण्यासारकीं नक्षी नर्तकाच्या कपलावेल्यान पोल्यामेरेन काडटात. भुंवयामदीं कुकमाची तिबो लायतात. खाडकेचेर बारीकसो तीळ दवरतात. दोळे-भुंवयांत काजळ घालतात. हाताक कुकूम तर बोटांचेर अळीता (मेथी) लायतात.

वेशभूषा:

ह्या नृत्यांत वापरील्ले साडयेक ‘पट्टसाडी’ म्हण्टात. ही साडी रस्मी आसून पाचव्या वा तांबड्या रंगाची आनी णव वार लांब आसता. नृत्यांत आंगाक घालतल्या पोलक्याक ‘कांचुला’ म्हण्टात. हो कांचुला काळ्या वा तांबड्या रंगाचो आसता आनी आनी ताका जरीची कड आसता.निबिबंध हें वस्त्र शरीराच्या फाटल्या भागांतल्यान हाडून मुखार बांदतात. आंगार घालतल्या वस्तींभितर, पांयांत घुंगूर, कमेरक बेंगपाटिया, तकलेचेर अलका तर आंबाड्याचेर रत्नांनी जडयिल्ली जाळी हांचो आस्पाव आसता.

संगीत:

नृत्यांतल्या वेगवेगळ्या प्रकारांक वेगवेगळ्या राग-तालाचेर आदरिल्लें शुध्द शास्त्रीय संगीत वापरतात. हिंदुस्थानी आनी कर्नाटकी संगीत हाचो वापर केल्यार लेगीत तांचीं खाशेलेपणां जतनायेन सांबाळटात. कविसूर्य बलदेव रथ, गोपीनाथ, उपेन्द्र भंज आनी हेर कवींच्यो गीतरचना संगीतांत वापरतात. मर्दल (मृदंगाचो प्रकार), गिनी (झांज), पखवाज, वीण, बांसरी हीं वाध्यां संगीताची साथ दिवपाखातीर वापरतात.

ताल:

हातूंत ध्रुवादी सप्ततालपध्दत वापरतात. तातूंतल्या खास बोलांक ‘अडसा’ म्हण्टात.

कलाकार:

ओडिसी नृत्यप्रकारांत मोहन महापात्र महारींचे शिकोवपी, तर पध्यरचण दास हे ओडिसी नृत्यप्रकारांत मोहन महापात्र महारींचे शिकोवपी, तर पध्यरचण दास हे गोटिपुआंचे शिकोवपी म्हूण नामनेक पावल्यात. हेर शिकोवप्यांभितर पंकज चरण दास,संयुक्ता पाणिग्राही, डॉ. कुमकुमदास, डॉ. विनंती मिश्र, रीतादेवी आनी यामिनी कृष्णमूर्ती हांचो संयुक्ता पाणिग्राही, डॉ. कुमकुमदास, डॉ. विनंती मिश्र, रीतादेवी आनी यामिनी कृष्णमूर्ती हांचो माचयेवेल्या नामनेच्या कलाकारांभितर आस्पाव जाता.

संदर्भ- धर्मीक:

ओडिसी नृत्याचो पुरीच्या जगन्नाथ मंदिराकडेन संबंद आशिल्लो दिसता.ह्या मंदिरांत नाचपी महारींचे दोन पंगड आसले. तातूंतलो एक ओडिसी तर दुसरो तेलुगू आसलो.

अभ्यासक:

ओडिसा हांगाच्या नृत्यमंडळाचो कलागुरू कालीचरण पटनाईक हो नृत्याच्या मळार संशोधन करता. ताणें ओडिसी नृत्याविशीं जायतीं पोरनीं हातबरपां आनी प्रबंध जमयल्यात.