कादंबरी

कादंबरी एक दीर्घ कथात्मक गद्द साहित्य प्रकार. इंग्लीश 'नॉव्हेल' ह्या उतराचो कादंबरी हो भारतीय/कोंकणी पर्याय आसा. 'बाणभट्ट' हांच्या कादंबरी ह्या संस्कृत कथात्मक ग्रंथाच्या अनुभूतिच्या आदाराचेर वास्तव चित्रण करपाखातीर खूबशीं पात्रां आनी बर्‍योच घडणूको कथानकांत गुंथून विस्तारान रचिल्ल्या गद्द साहित्यप्रकाराक कादंबरी म्हण्टात.कोंकणींत ताका नवलकाणी म्हणटात. इंग्लीश उतर ’नॉव्हल’ (novel) म्हळ्यार कितें तरी नवें दिवपी. हाचेवयल्यान ’नवलकथा’ वा ’नवलकाणी’ हें उतर आयला.

कादंबरीची व्याख्या

मनोरंजन हो नवलकथेचो हेत आसलो, तरी प्रबोधन हो तिचो मुखेल हेत आसा. सर्जनशील बरोवपी अणभवाच्या कसार घासून विंगड विंगड पात्रांचें आनी घडणुकांचें जेन्ना विस्तारपूर्वक चित्रण करता, तेन्ना पुराय समाजवेवस्था वास्तवरुपान वाचप्या मुखार उबी रावता. हाकाच लागून नवलकथा म्ह्ळ्यार खासा थळ, काळ आनी समाज हांचो एकेतरेचो इतिहास अशेंय मानतात.

कादंबरीचो उगम

साहित्याक गद्द परंपरा नाशिल्ली तेन्ना हो प्रकार महाकाव्याच्या रुपान रचताले. रामायण, महाभारत हीं पूर्विल्ल्या काळांतलीं माहाकाव्यां भारतांत सगळ्या लोकांच्या वळखीचीं आसात. हेर कडेनूय ’रोमान्सी’ वा ’फॅब्लो' ह्या नांवान पद्दकाणयो बरयतालो. जादू, चमत्कार, पराक्रम हातुंतल्यान आदर्शवाद जागोवपी ह्यो काणयो चडश्यो राजा, सरदार वा शिलेदार हांचेर बरयिल्ल्यो आसताल्यो. १६०५ वर्सा मिंगेल द सेखांतिश हाणें बरयिल्ली 'दाँ कियोते' (डॉन क्विझोट) ही आयचे कादंबरी कडेन नातें सांगपी पयली कांदंबरी, अशें म्हणूं येता. अवेव्हारी, आदर्शवादच्यो भगलो मारुन बरयिल्ले हे कादंबरींत त्या काळा वयल्या पद्दकाणयांचीं फकाणां मारुन आर्विल्ल्या नवलकथेची बुन्याद घाली. पूण कल्पनाविलासान रंगयिल्ल्या काणयांचो प्रकार वचूंक खूब काळ लागलो.

रेनेसेंस'च्या (प्रभोधनकाळ) उपरांत छापणावळीची उदरगत जाली. शिक्षणाचो प्रसार आनी व्यक्तिस्वतंत्रताय हाका लागून अभिरुची आनी अभीव्यक्ती दोनूय गजालींक मेकळेंपण मेळ्ळें. दरबारी, झूजारी हांचेमदीं घुस्मटिल्लें साहित्य मेकळें जालें. लेखकांनी सादारण मनशांचेर आनी तांच्या जिवितांतल्या घडणुकांचेंर बरोवंक सुरूवात केली. महाकाव्यां, वीरगाथा ह्यो गजाली फाटीं पडल्यो. सुर्वगुणसंपन्न नायक आनी दुराचारी खलनायक ह्यो संकल्पना फाटीं पडल्यो. सादारण मनीस आपल्या बर्‍या वायट गुणांसकट कादंबरीचो नायक जालो.

कादंबरेची खाशेलपणां

विस्तार हो कादंबरीचो खाशेलो स्वभाव जाल्ल्यान केदोय व्हड आंवांठ घेवपाची कादंबरीकाराक मेकळीक मेळ्ळी. समाजांतलीं धोंगापोंगा दाखोवन आनी मनोविश्लेशपणाच्या आदारान व्यक्तिचित्रण करुन कादंबरीन लोकांक अंतर्मुख करुन स्वता भितरले दोश निवळावपाक प्रवृक्त केले. आजूय समाजाची विवेकबूद्द जागोवपाचो वावर सातत्यान करतात.

कादंबरीची उदरगत

सद्दाक नवलकथा तरेकवार रुपांनी आमचेंमुखार येता. इतिहासीक, विज्ञानीक, रहस्य वा गुप्तहेर आशीं विशयानुरुप तिचीं रुपां आसता. कादंबरी सगळ्या आंगांनी फुलपाखातीर संवसारीक साहित्याच्या मळार म्हत्वाचो वावर करपी लेखक म्हळ्यार चार्लस डिकन्स,फ्लॉबेअर, एमिल झोला, हेन्‍री जेम्स, हेमिंग्वे, डॉस्टोव्हस्की, टॉलस्टॉय, डी. एच. लॉरेन्स, जेम्स जॉयस, फ्रांझ काफ्का, सार्त्र, काम्यू हे जावन आसात. सद्दच्या काळांत गाब्रियल गार्सिया मार्केझ ह्या दक्षिण अमेरिकन लेखकान आपले आगळे शौलीक लागून संवसारभरच्या टीकाकाराचें लक्ष आपलेवटेन ओडलां. भारतांत नवलकथेचो सुमार सवायशीं वर्सां आदीं जालो. मराठींत बाबा पदूमनजी, हरि नारायण आपटे हांणी युरोपीय धर्तेचेर पयल्यो नवलकथा बरयल्यो. पूण नवलकथेक भारतीय बसका दिवपाचो वावर विसाव्या शतमानांतले बरोवपी बंकिमचंन्द्र, रवीद्रनाथ टागोर, शरदचंन्द्र चटर्जी, प्रेमचंद्र हांणी केलो.

भारतीय भासांतल्यो कादंबऱ्यो

हेर भारतीय भाशांनीय कादंबरीची पावंड्यापावंड्यान उदरगत जाली. ओडीया भाशेंत फकीर मोहन सेनापती, राधानाथ राय, मधुसूदन राव हे कादंबरी बरोवपी पयले लेखक अशें समजतात. आर्वील्ल्या काळांत गोपीनाथ महांती, कान्हुचरण महांती, कमलकांत दास आनी राजकिशोर पटनायक हांणी नामना जोडल्या. असमिया भाशेंत रजनिकांत बर्दोलोई, देबचंन्द्र तालुकदार आनी दंडिनाथ कलिता हांणी कादंबरीच्या मळार बरपावळ केल्या. कन्नड साहीत्यांत पयलीं स्वतंत्र कादंबरी म्हळ्यार रेंट्ल वेंकट सुब्बराव हाची 'केसरी विलास' (१८९५). आर्वील्ल्या काळांतले म्हत्वाचे कादंबरीकार शिवराम कारंत, के.व्ही. पुट्टप्प, देवुडू, अ.न. कृष्णराव हे जावन आसात. स्वतंत्रताये उपरांत कन्नड साहित्यांत कादंबरीची निर्मणी व्हडा प्रमाणांत जाली आनी हातूंत यशवंत चित्ताल, शांतिनाथ देसाई, यू. आर. अनंतमूर्ती, त्रीवेणी, अनुपमा निरंजन, हांचो बरोच हातबार आसा. गुजराती साहीत्यांत नंदशंकर मेह्ता हाची 'करण घेलो' ही पयली कादंबरी अशें मानतात. गोवर्धन त्रिपाठी हाची 'सरस्वतीचंन्द्र' ही गुजरातींतली सगळ्यांत श्रेष्ट कादंबरी, अशें जाणकाराचें मत आसा. पन्नालाल पटेल, के. एम्. मुन्शी, झवेरचंद्र मेघाणी, रमणलाल देसाई हे गुजराती भाशेंतले हेर नामनेचे कादंबरीकार आसात.

तेमगु भाशेंत अस्तंती साहित्याच्या प्रभावान कादंबरी बरपावळीक सुरवात जाली. १९७३ त कडवल्ली रामचंद्रुडू हाणें धर्मवती विलासणी ही कादंबरी उजवाडायली. गुडपाटी वेंकटाचलम्, उन्नव लक्ष्मीनारायण पंतुलु, हे ह्या शतमानाचे सुर्वेक, जाल्यार सद्दच्या काळांत पोला प्रगडा सत्यनारायणमूर्ती, वासिरेडी सीतादेवी, रंगनायकम्मा, परिमला सोमेश्वर, एस्. आर्. नंदी ह्या कादंबरीकारांनी नामना मेळयल्या. तमीळ साहीत्यांत कादंबरी बरोवंक वेदनायकम् पिळ्ळे हाणी सुरवात केली. स्वतंत्रतायेउपरांत के. राजवेलू, पुनकुंड्रान ना. पार्थसारथी, का. ना. सुब्रह्मण्यम हे जाल्यार ह्या पुराय शतमानाचे नदरेंतल्यान नारण दुरौक्कळान्, हे सारके कादंबरीकार म्हत्वाचे आसात.

पंजाबी साहित्यांत कादंबरीक खाशेली सुवात आसा. अठराव्या शतमानांत मोगलांच्या अत्याचारांआड जागृताय करपाखातीर भाई वीरसिंह हाणें कादंबरी बरोवंक सुरवात केली. नामना आनी मान्यताय मेळील्लो पंजाबींतलो पयलो कदंबरीकार म्हूण नानकसिंग हाचें नांव घेतात. जसवंतसिंग 'कंवल', गुरदियालसिंग, कर्तारसींग दुग्गल, अमृता प्रीतम हांचींय नांवां कादंबरीच्या मळार नामनेक पावल्यांत. मराठी साहित्यांत पयलो कादंबरी खंयची हाचेर मतभेद आसात. कांय जाणांच्या मतान बाबा पदमनजी हाची 'यमुनापर्यटन' ही पयली कादंबरी, जाल्यार कांय जाण लक्ष्मणशाशस्त्री हळबे हाची 'मुक्तामाला' ही पयली कादंबरी अशें मानतात. हरिभाऊ आपटे, ना.सी. फडके, वि.स. खांडेकर, विश्राम बेडेकर, श्री. ना. पेंडसे, गो. नी. दांडेकर, उद्दव शेळके, व्यंकटेश माडगुळकर, श्री. ज्. जोशी, जयवंत दळवी, भालचंद्र नेमाडे, अरुण साधुन् ह्या सारक्या लेखकांनी आपली खाशेली सुवात मराठी कादंबरीच्या मळार दवरल्या.

मल्याळम्‌ भाशेंत नेटुन्नाटी हांची ‘कुंदलता’ ही पयली कादंबरी. सी. व्ही. रामन पिळ्ळा आनी चंतू मेनन हांकां मल्याळमांतले नामनेचे कादंबरीकार म्हूण वळ्खतात. पी. केशवदेव, वैक्कम्‌ मुहंमद बपीर, तकळी शिवशंकर पिळ्ळा, एस. के. कुट्टीकृण्ण्न्‌, नंदनार, केविलन्‌, के. सुरेंद्रन्‌, पुन्नाटिलू कुंजब्दुल आनी पारप्पुरतु हेय कादंबरीकार बरीच बरपावळ केल्ल्यान कादंबरीच्या मळार नामनेक पावल्यात.

प्रेंमचंन्द्र. शिवपूजन सहाय, वृंदावनलाल ह्रुदयेश, भगवतीचरण वर्मा, निराला, चंन्द्रगुप्त विद्दालंकार हे हिंन्दी साहित्यांतले नामनेचे लेखक आसात. तांणी हिंन्दी कादंबरीक नवें मोडण दीलें जाल्यार उर्दू साहित्यांत जोगेंद्रापाल, काजी अब्दुस सत्तार, राही मासुम रजा हे नामनेचे कादंबरीकार आसात. कोंकणी भाशेची पयली कादंबरी म्हळ्यार क्रिस्तांव घराबो. ती रोमी लिपयेंतल्यान आशिल्ली. ताच्या उपरांत देवनागरींतल्यान शणै गोंयबाब हाची गोमंन्तोपनिषत्‌ दुसरें खंड हातूंतली ‘संवसार बुट्टी’ ही पयली नवलकथा बरयली. साहित्यीक परंपरा मर्यादित आशिल्ल्यान आनी विंगड लिपींनी वांटून गेल्ल्यान कोंकणी कादंबरी उपेखक्षित उरली. सद्याक देवनागरी लिपींतल्यान ‘रोमांसी’ ह्या नांवान वळखुपांत येवपी बर्‍योच कादंबर्‍यो उजवाडाक येतात. कन्नड लिपींत व्ही. जे. पी. साल्दाना हाणें इतिहासीक कादंबर्‍यो बरेतरेन बरयल्यात.