कोंकणी रंगभूमी
कोंकणी रंगभूमी हिचो उदय हेर रंगभूमी प्रमाण लोकनाट्यांत जाता. दशावताती खेळ, जागोर, रणमालें. कालो सारकिल्ल्या कोंकणांतल्या मुखेल लोकनाट्यांत कोंकणी नाटकाचें बीं मेळटा. भौतेक सगळ्याच लोकनाट्यां फाटल्यान धर्मीक विधीनाटकाचें प्रयोजन आसा. मनोरंजनाचो संदर्भ थंय आयला आसलो तरी मुखेंलपणान लोकनाट्यांचो संबंद धर्मीक विधीकडेन आसलो. आजय कांय प्रमाणांत आसा. आयचे परिस्थितींत ह्या धर्मीक संबंदावांगडाच मनोरंजन आनी कलाविश्कार हे आनीक दोन संदर्भ थंय येतात. उपरांत लागू जाल्ल्या ह्या निमाण्या दोन संदर्भांचो आयच्या नाटकांत चड प्रभाव दिसता.
हेर लोकनाट्यांसारकींच कोंकणी लोकनाट्यांय उत्सवाच्या प्रसंगाक आनी धर्मीक सुवातींच्या वाठारांत जातालीं. भौतेक लोकनाट्यां हीं उक्त्या सुवातींचेर जातालीं आशिल्ल्यान, उण्यांत उणी स्टेज प्रोपर्टी वापरपी आनी सामक्या सदळ अशा आकृतीबंधाची माची वापरपी ती रंगभूमि आसली. धर्मीक संदर्भ आशिल्ले विशय घेवन ताका फावशी भडक रंगवण, न्हेसवण आनी खणखणीत आवाज वापरून मनोरंजनातल्यान समाजप्रबोधन करपाखातीर लोकनाट्यान बरेंच योगदान दिलां.
कोंकणी लोकनाट्यान कोंकणी आधुनिक नाटक हांच्या मदलो कोंकणी नाटकाचो इतिहास निरुत्साही आसा. विनोदी कोंकणी एकांकी हिका कोंकणी लोकनाट्य आनी आधुनिक कोंकणी नाटक हांचेमदलो दुवो समजूं येता. राजकीय, समाजीक इतिहासाक लागून गोंयांत मराठीचो प्रभाव उरिल्ल्यान ह्या मदल्या काळांत गोंयकारांनी मराठी नाटकाचेर भागोवन घेतलें. आधुनिक कोंकणी रंगमाचयेची वळख करून दिवपाचें काम शणै गोंयबाबान केलें. ताणें फ्रेंच नाटककार मॉलियर हाच्या नाटकाचे कोंकणी अणकार केले (१९३०). कोंकणी प्रकृतींत सहजतायेत विरगळून वचपी हे अणकार आशिल्ल्यान ते बरेच लोकप्रिय जाले. विशेशकरून ‘मोगाचें लग्न’, ‘पोवनाचें तपलें’ आनी ‘अरेबुयन नायट्स’ मदल्या अबू हसनाचे काणयेच्या आदारान बरयल्लें ‘झिलबा राणो’ हीं नाटकां स्वतंत्र कोंकणी नाटकां भशेनच चललीं.
१९६५ ते १९७५ च्या दरम्यान रामकृष्ण जुवारकार हाणें मोलियरच्या नाटकाचे ‘भूतेबाब’, ‘राखण’, ‘वखद’, ‘वाकडेंपण’ आनी शेक्सपियरच्या नाटकाचो ‘राजा चंद्रहास’, कालीदासाचें ‘शांकुंतल’ अशे अणकार केले. तशेंच ‘आमचें राज्य’, ‘अनवळखी’ हीं स्वतंत्र नाटकां बरयलीं.
एकेवटेन हिंदू कोंकणी मनशांमदीं आधुनिक आकृतीबंधाक धरून आशिल्लीं नाटकां जावंक लागलीं, तर दुसरेवटेन किरिस्तांव समाजांत ओपेराक लागीं असो “तियात्र” हो नाट्यप्रकार लोकप्रिय जावंक लागलो. इटालियन ओपेराची प्रेरणा घेवन जुवांव आगोस्तीन फेर्नांदीश आनी लुकाझीन रिबैरो हाणें मुंबयंत इटालियन ओपेराचे धर्तेचेर ‘इटालियन भुरगो’ (१८८०) नांवाचो पयलो तियात्र सादर केलो.
सुरवेचें कोंकणी आधुनिक नाटक आनी परकी कल्पनेचेर आदारिल्लो तियात्र ह्या दोनय नाट्यप्रकारांत विनोदाचेर भर आसलो. तेभायर स्वतंत्र नाट्य लेखनापरस अनुवादीत नाटकां बरोवपाचो चड वावर जालो.
सर्वार्थान गोंयांत स्वतंत्र कोंकणी नाट्यलेखन पुंडलिक नारायण दांडे हाणें केलें म्हणूं येता. ताणें बरयल्लें विनोदी आंगाचें ‘ताची करामत’ हें नाटक गोंयभर लोकप्रिय जालें. उपरांत ताणें गंभीर प्रकृतीचें ‘निमित्याक कारण’ हें आनीक एक स्वतंत्र नाटक बरयलें. त्याच अदमासाक कृष्णा लक्ष्मण मोये हाचें ‘तुळशींचें लग्न’ हें नाटक कोंकणी रंगमाचयेर बरेंच गाजलें. बाकीबाब बोरकार हाणें संशोय कल्लोळ ह्या मराठी नाटकाचो त्याच नांवान रूपकार केलो.
१९७५ वर्सा गोवा कला अकादेमीन मराठी नाटक सर्तींवांगडाच कोंकणी नाटक महोत्सव (सर्त) सुरू केली. ह्या महोत्सवांत कोंकणी नाटकाच्या विकासाक व्हड हातभार लायलो. महोत्सवांत सर्त आशिल्ल्यान नाट्यकर्मीं मदीं एक पूरक चडाओड निर्माण जाली. ताकालागून नाट्यलेखन आनी तांत्रिक आंगासयत सादरीकरणाच्या सगळ्याच आंगांचो बरो अभ्यास जावंक पावलो. ताचेवरवीं नाट्य लेखनांत आनी सादरीकरणांत नवे नवे प्रयोग जावंक लागले. ह्या महोत्सवाकडेन एक आव्हान अशें पळोवप जावंक लागलें आशिल्ल्यान कोंकणी रंगमाचयेच्या सगळ्याच घटकांमदीं रंगमाचयेच्या विकासाक पूरक अशी चळवळ घडूंक लागली.
गोवा कला अकादेमी आयोजीत कोंकणी नाटक महोत्सवावरवीं चालू जाल्ले कोंकणी नाट्य चळवळींतल्यान नवे नवे लेखक, दिग्दर्शक, कलाकार, तत्रंज्ञ आनी पंगड मुखार सरले. नाट्य लेखनाच्या मळार कोंकणी रंगभूयेक एक आगळी दिका दिवन कोंकणी रंगमाची आनी भारतीय रंगमाची धरून संवसारीक रंगमाची हांचेमदलें अंतर उणें करपाचें काम सगळ्यांत पयलीं पुंडलीक नारायण नायक हाणें केले. ताणें आधुनिक नाट्यतंत्रांत बसपी तशेंच कोंकणीचें सौंदर्य दाखोवपी भास वापरून आधुनिक रंगभूयेच्या आकृतीबंधाक धरून रावपी अशीं एकापरस एक सरस नाटकां बरयलीं. ‘खणखण माती’, ‘रक्तखेव’, ‘सुरींग’, ‘सूर्यसांवट’, ‘दामांद’, ‘दायज’, ‘शबै शबै भौजन समाज’, ‘पिंपळ पेटला’, ‘श्रीविचित्राची जात्रा’, ‘चैतन्याक मठ ना’, ‘परिक्रमा’, ‘आत्मवंचना’, ‘दिश्टदौलत’, ‘तिरंगी चक्राचक्री’, ‘प्रेमजागोर’, ‘दिव्या दिव्या दिपत्कार’, (१९७६ – २०००) अशीं नाटकां बरोवन सादर केलीं.
हेच परंपरेंत दिलीप बोरकार (भरते भार, आण्टीली गादी, वर्गशत्रु), एन्. शिवदास, (पिसांट, द प्रिन्स, बंड, फोरेन जावंय), उपेंद्र तिंबलो (विथ द विंड), रविंद्र नमशीकार (आंकवार काजारी, तालीकोट, मुक्ताई), विनायक खेडेकार (काणी), उदय भेंब्रे (कर्णपर्व), भरत नायक (युगांत, दुडुर ब्रम्हा – अणकारीत, राजा एडिपस), हेमा नायक (निर्बळा), विष्णु वाघ (सुवारी, धरण गाज अणकारीत – हांगा जाय जातीचें), सुरेश बोरकार (अणकारीत – ‘कलीगुला’), शांताराम हेदे (अणकारीत – ‘यात्रीक’), नागेश करमली (अणकारीत – संवसार अर्दकुटो), रमेश वेळूस्कार (अणकारीत – अंधा युग), रविंद्र आमोणकार (अणकारीत – ‘तोंड घालीत’ थंय मणगणे), वसंत भगवंत सावंत (अणकारीत – ‘घुस्मट’), पुरषोत्तम शिंगबाळ (अणकारीत – ‘काका काका काका).
दत्ताराम बांबोळकार (शेणिल्लो गांव, महीरावण, विख विखाळटा, रथोत्सव, वेदनाघर, सत्य माड्डिता माड्डिता, रंगयात्रीक), प्रकाश थळी (अणकारीत – ‘संगीत महतो’, ‘शिवाजी विरुध्द संभाजी’, ‘एक आसलो आबू’, ‘वल्लभपुराची दंतकथा’, ‘भायर थिका भितर दुकां’, ‘पुलिस पुलिस मार पिल्लूक’, ‘आयलें हड्ड्यार घेतलें खड्ड्यार’) देवीदास बाबय (घुघूम रडटा, पयस घर देवालें, एक फूल दसणीचें, घरची गजाल घरचे घरा, आषाढ) तेभायर जयेश नायक, उल्हास नायक, कमलाकर म्हाळशी, सुनील पालकार, अविनाश च्यारीम दिलीपकुमार नायक, प्रकाश वज्रीकार आनी हेर लेखकांनी सर्तीच्या नाट्य लेखनांत भर घाल्या.
फाटल्या पंचवीस वर्सांच्या काळांत अणकारीत नाटकाचें प्रमाण चड आसलें तरी स्वतंत्र नाट्य लेखन उणें ना. विशेश करून पुंडलीक नारायण नायक, दत्ताराम बांबोळकार, देविदास बाबय हांणी स्वतंत्र विचारसरणेचीं, कोंकणी समाजाचें भावविश्र्व चितारची, प्रभावी कोंकणीचें भाशा वैभव दाखोवपी नाट्य लेखन सातत्यान केलां.
गोवा कला अकादेमी संचालित नाटक विभागाचोय कोंकणी रंगभूयेच्या विकासाक हातभार लागला. ह्या विभागांत शास्त्रीय शिक्षण घेवन भायर सरिल्ल्या विद्यार्थ्यांनी कोंकणी नाटकांत वांटो घेतला. तांकां मेळिल्ल्या आधुनिक नाट्य – शिक्षणाचो लाभ कोंकणी नाटकाक मेळूंक पावलां. गोवा कला अकादेमी आयोजीत ‘रंगमेळ’ ह्या पंगडात प्रायोगीक स्वरुपाचीं कोंकणी नाटकां माचयेर हाडल्यात.
उत्सवी कोंकणी रंगभूमि: विद्यालयां – महाविद्यालयांनी तशेंच हेर संस्कृतीक संस्थाच्या संमेलनांनी जावपी विनोदी एकांकिका हें कोंकणी उत्सवी रंगमाचयेचें दायज धरूं येता. उपरांत शणै गोंयबाब, पुंडलिक दांडे, आचार्य रामचंद्र शंकर नायक, रघुवीर नेवरेकार, किसन कामत हांचीं नाटकां – नाटकुलीं भौशिक सुवातीनी जावंक लागली. उपरांत गोवा कला अकादेमी आयोजीत कोंकणी नाटक महोत्सवांतले जैतिवंत नाट्य प्रयोग गांवांगांवांनी करपाची चाल पडली. आता परिस्थिती बदलूंक लागल्या. जायत्या उत्सवांनी कोंकणी नाटकां आवर्जुन जावपाक लागल्यात. उत्सवी प्रेक्षकय आता कोंकणी नाटकांत गर्दी करूंक लागला.
किरिस्तांव समाजांत मात तियात्र आनी खेळ तियात्र ह्या कोंकणी नाटकाचे प्रयोग खूब आदीसावन तांच्या उत्सवांनी जायत आसात.
कोंकणी वेवसायीक रंगभूमि: कोंकणी वेवसायीक रंगभूमिचो दोन थराचेर विचार करचो लागता. अभिजीत भारतीय आकृती बंधातलें हिंदू समाज – संबंदीत कोंकणी नाटक आनी भारतीय तशेंच विदेशी अशा मिश्र आकृती बंधातलो किरिस्तांव समाज – संबंदीत तियात्र. वेवसायीक यशाचे नदरेन विचार केल्यार तियात्र हो कोंकणी नाटक प्रकार खुबच यशस्वी जाला. तियात्राचे खाशेले अशे वेवसायीक पंगड निर्माण जावन ताचे गोंयांत, भारतांत तशेंच भारताभायर, विशेश करून अरबी राष्ट्रांनी, व्हडाप्रमाणांत प्रयोग जाता. तियात्राचे तुळेन भारतीय आकृतीबंधातलें कोंकणी नाटक वेवसायीक नदरेन आजून थीर जावंक पावंक ना. हे नदरेन गोंयांत तशेंच मंगळूरांत प्रयत्न चालू आसा.
कोंकणांतल्या मालवणी शैलींतल्या कोंकणी नाटकांनी वेवसायीक रंगमाचयेर आपली एक सुवात निर्माण करून दवरल्या. गोंय धरून कोंकण आनी मुंबय सारकिल्ल्या सुवातीनी हीं नाटकां वेवसायीक नदरेन यशस्वी जावंक पावल्या.
आतामेरेन दिल्या ती म्हायती गोंयच्या संदर्भांतली आसा. गोंयाभायर विशेश करून मंगळूर, मुंबय आनी कोचीन हांगा कोंकणी रंगभूयेचेर वावर चलता. मंगळुरांत पेद्रु जॉन डिसौझा, पाश्कॉल सिकैरा, बोनावेंटूर तावरो, लुईश माश्कारेन्हस, मार्टीन पि. डी. सा. हे थंयचे आदले नाटककार. ‘दोग सर्जंट’, ‘नावाडीक वैज’, तकलेंतलें सुकणें, बाळ आलेस, आब्रावाचें यज्ञदान, कम्यूनिझम, माडटिराचें जैत, हीं आदल्या तेपावयलीं कांय नाटकां. उपरांत एस. एस. प्रभू (दोत, नोकर, रैताक जैत), फ्रेड फेर्नांदीस (भिकारी, बलात्कार, विचीत्र खुनी, माय खंय आसा), जे. बी. रस्कीना (इश्टागत, अपुरबायेचें, काजार), डी. जी. आल्बुकेर्क (आस्तीक लागून ख्यास्त, हाव राय जाल्लो जाल्यार, आमचें दायज), बी. जे. पी साल्दाज्ज (सेंदराची सिनोल, खालती मान, उलयतात उलोवदी, निर्मोण) चा. फ्रा. द. कॉश्त (सुणें माजर हांसता, तोमातो, विसेंतीचे भाव, तर्णें तर्णें मोर्णें, सोबीत संवसार, भांगर मनीस, मागीरचे मागीर), जेस आल्वारीस (चेडवाचो हंकार पळे, चेडो एक चेडवा साडेसात)हीं आनीक कांय मुखेल नाटकां.
जी. एम. व्ही. रोड्रिगीस हाणें बरींच कोंकणी नाटकां बरोवन मुंबयत माचयेर हाडलीं. ए. टी. लोबो (न्हवरो, आंकवार आवय, जावेलो नातू, पहलवान पंडित), सनी ए. डी. सौझा, सी. जी. सिक्वेरा, क्लावड सौझ, जे. बी. मोरायस, लेन्सी पिंटो नायक, ए. डी. सिक्वेरा, फ्रांसीस फेर्नांडीस हे मुंबयचे हेर नाटककार.
केरळांत विठ्ठल गणेश प्रभू, ए. गोपाळकृष्ण प्रभू, शेख बलराज हांणी नाटकाच्या मळार वावर केला.
१९७६ च्या काळाउपरांत कोंकणी नाट्यलेखकांनी आपले प्रतिभेचो वापर करून, वेगवेगळ्या विश्यांक स्पर्श करपी समर्थ नाट्यसंहिता निर्माण केल्यो. अशा समर्थ संहितांचें तितल्याच कुशळतायेन सादरीकरण जावंचें म्हणून, कोंकणी भाशेची केळोवणी करून कोंकणी भाशेच्या गिरेस्त सौंदर्याचो आविश्कार घडयलो. तांच्या ह्या प्रयत्नांक नाटकाचे दिग्दर्शक, तंत्रज्ञ, कलाकार, नाट्यसंस्थांचे जाळवणदार हाणी सहयोग दिलो. रंगकर्मींच्या एकत्रीत उपक्रमांतल्यान कोंकणी रंगभुंयेची यशस्वी वाटचाल घडली. ह्या संदर्भांत प्रकाश थळी, दिगंबर सिंगबाळ, भरत नायक, रवींद्र आमोणकार, श्रीधर कामत बांबोळकार, अजीत केरकार, दिलीपकुमार नायक, अवधूत कामत आदींचें मुखेलपणान योगदान घडलें. नाटक विभागाचे संचालक वसंत जोसलकर आनी प्राध्यापक अल्फत खान हांचें मार्गदर्शन नाटकाच्या विकासाक पुरक जालें.
पूरक नोंद : एकांकी, कोंकणी साहित्य, नभोनाट्य.
- कों. वि. सं. मं.