खेळ

देवनागरी

Romi

खेळ हो एक लोकनाट्याचो प्रकार. आमच्या गोंयांत लोकवेदाची खण पळोवपाक-अणभवपाक मेळटा. आमचे लोकवेद म्हळ्यार गोंयचें खरेलें दायज. लोकनाच आनी लोकनाट्य हे लोकवेदाचे मुखेल खांबे, अशें म्हळ्यार अतिताय जावंची ना. फुगडी, तालगडी, मोरुलो, गोफ आदी हे लोकनाचाचे प्रकार. जागर आनी खेळ हे लोकनाट्याचे प्रकार.

संकल्पना

खेळ हें संस्कृत उतर. ताचो अर्थ गेम, स्पोर्ट वा प्लें. खेळाक संगीत लोकांखेळ वा जमनी वयलो खेळ ह्या नांवांन वळखतात. खेळ म्हळयार एक कथा. हे कथेक लागू जातात तसलींच आठ-धा कांतारां आनी संवाद आसतात. एके कथेचे दाखवणेक ‘पार्त’ अशें म्हणटात. तीन पार्ती मेळून एक पुराय खेळ रचून येता. खेळ हे जमनीर जाताले. 1956 वर्सा साकून खेळ माचयेर पावले. खेळ माचयेर व्हरपाचें श्रेय आंतोनियो मोरायश आनी आंतोनियो हांकां फावता. तांणी खेळ कारांत जायतीं बदलपां केलीं. संगिताचो दर्जो वाडयलो, माची सजावटीचेर भर घालो, बिजलेचो प्रभाव, बी. जेरी फेर्नादीस हाणें हे माचयेर सादर केल्या खेळाक खेळ-तियात्र अशें नांव दिलें. जागर हो लोकनाट्य प्रकार. हिंदू तशेंच क्रिस्तांव भाव सादर करताले जाल्यार खेळ हो प्रकार फक्त क्रिस्तांव भाव खेळयताले. जागर हो गोंयच्या उत्तर वाठारांत नांवलौकीकाक पाविल्लो जाल्यार खेळ हो दक्षिण वाठारांत नांवलौकीक आसलो. जागर निर्मिती चड शिक्षीत आसनासले वा केन्ना केन्नाय अशिक्षीत आसताले. खेळा बाबतींत चड करून शिक्षीत मनीस नवे नवे प्रयोग करताले. ह्या दोनूय लोकनाट्य प्रकारां वरवीं समेस्त लोकांचें मनरिजवण जातालें.

खेळ पुर्तुगेज काळार

विसादू पेला सेंसुरा (Visado Pela Sensura)

1510 वर्सा गोंय पुर्तुगेजांनी जिकलें. त्या काळार साकून ते 1961 वर्सा पर्यान तांणी आपली राजवटकी चलयली. तांची राजवटकी चलता तेन्ना तांचे कायदे खूब खोर आसले. खोर कायद्यां मदलो एक खोर कायदो म्हळ्यार सेंसुरा. ह्या कायद्या प्रमाण कसलीय भौवशीक परगटावणी करतलो जाल्यार पुर्तुगेज सरकाराची मान्यताय मेळोवपाक भोव गरजेची आसली. दिसाळीं, साताळीं, म्हयन्यांळीं, पुस्तकां उजवाडावचे पयली सेंसूर जावंचें पडटालें. खंयचोय आनी कसलोय साहित्यप्रकार उजवाडाक हाडटा जाल्यार परवानगी मेळोवचीच पडटाली. तियात्र, तियात्राच्यो जाहिरात्यो, खेळांचीं कांतारां सेंसुराविणें सादर करूंक जायनासलें.

सेंसूर मेळवपा फाटलें कारण म्हळ्यार, पुर्तुगेज सरकाराक असल्या साहित्यप्रकारची भिरांत आसली. आपल्या आड कसलेंय बरप जावंचें न्हय हाचेर ते पुराय भान दवरताले. लिखणेतल्यान मुक्तिची चळवळ आंग घेवंक शकता हें ते जाणा आसले. हो साहित्यप्रकार कोंकणीत वा खंयचेय भाशेन आसूं, पयलीं ताचेर Visado Pela Sensura ह्या उतरांचो छाप पडुकूच जाय आसलो. हो छाप ना जाल्यार जाहीर परगटावणी करूंक जायनासली. सेंसूर नासतना परगटावणी केली जाल्यार आनी ही खबर पुर्तुगेज सरकाराच्या कानार पडली जाल्यार अशें करतल्यांक खोर शिक्षा फावो जाताली.

एक खेळ म्हळ्यार तीन पार्ती. खेळ बरोवपाची चाल नासली. तिनूय पार्तिचीं कांतारां आनी हिमणो (Opening Chorus) बरोवपाकूच पडटालो. निवळ अक्षरान बरोवन सेंसुरा खात्याच्या मुखेल कचेरेंत व्हरून दिवपाक जाय आसलें. ही कचेरी पणजे शारांत इदालसांव (Idalcao) पालासींत आसली. खेळ खास करून साश्ट वाठारांत जाताले. साश्ट वाठारांत साकून पणजे शारांत पावपाक नाका पुरो जातालें. आतां भशेन तेन्नाच्या काळार येरादारी वा वाहनाची वेवस्था नासली. पयली पावट मारता तेन्ना सगळी बरपावळ दिवप आसतालें. 10 ते 12 दिसांनी परवानगी मेळ्ळ्या काय ना तें पळोवपाक वचपाक पडटालें.

पुर्तुगेज सरकाराचे अधिकारी ताची तपासणी करताले. सरकारा आड कांयच ना अशें खात्री करून घेतल्या उपरांतूच ताचेर Visado Pela Sensura हो छाप पडटालो. हो छाप पयलेच नदरेक दिसता तसो आसतालो. हो छाप मेळप म्हळ्यार खेळ करपाक परवानगी मेळटाली. हो खेळ मागीर कितलेय पावट आनी खंयच्याय वाठारांत करपाक जातालो.

देलेगादू सावूद (Delegado Saud)

Visado Pela Sensura हो छाप पडून परवानगी मेळटाली हें बरें आसा, ताच्या उपरांत आनीक एका खोर कायद्याक फुडो करचो पडटालो. हो दुसरो खोर कायदो म्हळ्यार देलेगादू सावूद (Delegado Saud). ह्या कायद्या प्रमाणे खेळा संबंदी जो पुराय पंगड आसा ताणीं आपल्याक एक वासीन करून घेवंक जाय आसलें.

खेळ, एक वाडयांत साकून दुसऱ्या वाड्यांत वा दुसऱ्या गांवांत करपाचो आसतालो. तेन्नाच्या काळार वसुकाची पिडा (Small Pox) अस्तितवांत आसली. ही पिडा खूब गंभीर स्वरुपाची म्हण पुर्तुगेज सरकाराक खबर आशिल्ली. वसुकेचे पिडेक लागून मनीस वळवळून मरून वताले. एका मनशाक ही पिडा जाली म्हणटकच दुसऱ्याक ती पिडा आफडूंक कळाव लागनासलो. पुराय गांवांक ही पिडा पसरत वताली. हे पिडेक लागून गांव सोडून वचपाची परिस्थिती येताली. केन्ना केन्नाय आपल्या घरच्यांक (जांकां पिडा जाल्या) पासून थंयच सोडून वचपाचो प्रसंग येतालो.

हें सगळें मनांत बाळगून पुर्तुगेज सरकारान देलेगादु सावूद हो कायदो चालीक लायिल्लो. खेळाचो पंगड एका गांवांत साकून दुसऱ्या गांवांत वेता तेन्ना तांकां ही पिडा आफुडची न्हय आनी ती पिडा दुसऱ्या गांवांत पसरची न्हय म्हण पुर्तुगेज सरकार ही काळजी घेतालो. ह्याच कारणाक लागून पुराय खेळा पंगडान Conselha म्हळ्यार तालुक्याच्या भलायकी खात्यांत वचून वासीन करपाचें आसलें. हें वासीन करतकच तांकां एक दाखलो मेळटालो. हो दाखलो मेळ्ळ्या उपरांतूच परवानगी मेळिळ्लीं कांतारां हाडपाक जातालीं. तो दाखलो पळयल्या उपरांतूच visado Pela Censura छाप पडिल्लीं बरपावळ मेळटाली.

रेजिदोरिया दे आल्देया (Rejidoria De Aldeia)

खेळ, आपल्या गांवांत वा दुसऱ्या गांवांत सादर करपाचो आसल्यार त्या गांवच्या रेजिदोराची मान्यताय मेळोवन घेवची पडटाली. पुर्तुगेज राजवटकेच्या काळार रेजिदोर हो मुखेल व्यक्ती आसलो. ताका राजा भशेन वालोर आसतालो. आतांची पंचायत म्हळ्यार आदलो रेजिदोर. हो रेजिदोर एकलोच सगळो गांवचो कारभार चलयतालो. गांवच्या लोकांची जल्म-मरणाची नोंदणी करप, रेंदेरांक माडाची सूर काडपाक परवानगी दिवप, तियात्र तशेंच खेळ करपाक मान्याताय दिवप, आदी. हें सगळें काम तो व्हड हुशारकायेन करतालो. ह्या वावरा भायर गांवांत कोणाचेंय लोफडे आनी प्रस्न आसात जाल्यार ते जाग्यार घालपाक तो फुडें सरतालो. गांवांत कसलें सुधारप करूंक जाय ताचेर लक्ष घालतालो. हें सगळें तो मन लावून करतालो. हो मनीस पुर्तुगेज सरकार विचून काडटालो. हो विचून काडिल्लो अधिकारी पुर्तुगेज सरकाराचो खास मनीस आसतालो. तांच्या सांगण्या प्रमाणे चलप हें आपलें कर्तव्य मानतालो. पुर्तुगेज सरकाराचेर आड उलयतल्यांचेर तो बारीक दोळो दवरतालो.

खेळ सादर करपी पंगड वाजत-नाचत पयली रेजिदोराक मेळटालो. ताका मेळून आपले दोन दाखले (Visado Pela Censura आनी Delegado Saud) दाखयताले. हे दाखले दाखयल्या उपरांत खेळाची एक पार्त थंय सादर करपाची आसता. बऱ्या मनाचे रेजिदोर पार्त सादर करतोच कितेंय खावपा-पिवपाक दितालो आनी वेल्यान तांकां पयशेय वांट्टालो. कांय पावट रेजिदोर पार्त सादर करपाक सांगनाशिल्लो. रेजिदोराची मान्याताय मेळयल्या उपरांतूच त्या त्या गांवांत खेळ सादर करप जातालें. रेजिदोराची मान्यताय नासतना खेळ सादर केलो जाल्यार पुराय खेळ पंगडाक शिक्षा आसताली. रेजिदोराचें बरेपण घेवनूच खेळ सादर करप ही त्या काळाची चाल आसली.