गोंयचीं लोकगितां

लोक गितां म्हळ्यार लोकांनी गायिल्लीं गितां. मौखीक परंपरेन जगतल्या लोक समुहाच्या मनांतल्या भावभावनांचो संगीतमय असो अविश्कार. लोकगितां गेय आसतात. सुरांन भरिल्लीं उतरां आसतात. तीं एका पिळगेंतल्यान दुसरे पिळगे मेरेन मौखीक परंपरेन चलत आयिल्लीं आसात. लोकगितां साहित्य आनी कलेचो एक सुंदर असो अविश्कार. संवसारांतल्या अदृश्ट शक्तीचेर सिध्दी मेळोवपा खातीर मंत्र म्हूण लोकगितां निर्माण जाल्ली. लोकगितां अमकेच लोक अमक्याच वयाचे अमक्याच प्रसंगार गायतात असो सामाजीक निती नेम आसा. दर एक लोक गिताचो खंयच्या ना खंयच्या प्रसंगा कडेन संबंद आसता. तीं फक्त मन रिझवणेची साधनां वा माध्यमां न्हय तर धार्मिक विधी, धार्मिक विचार हें ताचें मूळ रूप आसा.

लोकगितांचो उगम

लोकगितां वेद काळासावन आसा .वेद काळार गावपी गितांक गाथा जाल्यार गावप्याक गाथीन म्हणटालें. लोकगितां मनशाचे आदिम अवस्थेची मुळावण जावन आसा. बऱ्या वायट गजालीची ती दस्तावेज. आदीं काळ कसो आशिल्लो आनी आतां विज्ञानीक काळान तो कसो बदल्लां हाचे चित्रण लोकगितांतल्यान आमकां जाता.लोकगितां केन्ना,कोणे रचली हें सांगप कठीण. मनशाक बोली मेळ्ळी तेन्ना सुकणीं सावदांचो आवाज, न्हंय-झऱ्यांच्यो, वाऱ्याच्या आवाजांतल्यान निर्माण जावपी नाद आनी म्होंवाळ सूर आयकतकूच सगळ्यांत पयली ताका काव्याचो उमाळो आयलो आनी ताचो आनी ह्या नाद सुरांचो एक सुरेख मेळ ताच्या मनांत घडलो, तातुंतल्यान गीत जल्माक आयलें. हें गीत लोकांच्या प्रभावा खाला आशिल्ल्यान लोकगीत जावंक पावलें.

आदिम काळार निसर्गाचेर नियंत्रण दवरपी अतिशक्तीक प्रसन्न दवरपा खातीर आनी आपलो कार्यभाग सादपा खतीर जायत्या यंत्र तंत्राची निर्मणी केली.लोकगितां ही ह्याच पुर्णतायेखातीर रचिल्ले मंत्र.हे उच्चारपाची शक्त आनी कसब जाण्ट्या मनशां मदीं आशिल्ल्यान जाण्टे हीं लोकगितां गायतालें आनी आजुनूय आमकां चडशें जाण्टेच हीं लोकगितां गायतना दिसतात.

आदिम मनशाक आपणालें अस्तीत्व तिगोवन दवरपा खातीर त्या काळाच्या परिस्थिती कडेन भोव कठीण असो संघर्श करचो पडला.जल्म मरणाच्या चक्रांत तांचे खातीर सृजन वा नवनिर्मणी ही गजाल खूब म्हत्वाची थारल्या.सृजन स्वताचे आसूं वा धर्तरीचें ताचे खातीर दोनूय कार्यां गरजेची,देखून यातुक्रियेच्या रुपान ताणें निर्मिल्ल्यो कितलेश्योच विधी,प्रथा सृजनाच्यो वा सुफळीकरणाच्यो विधी-प्रथा म्हूण जल्माक आयल्यो आनी ताचें कडेन संबंदीत आशिल्ल्या गितानींय तोच भावार्थ भरिल्लो आसा.

गोंयच्या लोकगितांतलो समाज

प्रत्येक समाजांत लोकगितां आसतात. गोंयच्या लोकगितांनी हांगाचें यर्थाथ अशें दर्शन घडलां.गोंयचो समाज हो धार्मिक प्रवृत्तीचो आशिल्ल्यान गोंयची धार्मिक जीण लोकगितांनीं पळोवंक मेळटा.हो संवसार निर्मितल्या अदृश्य शक्तीविशींचो भंय भावार्थ जसो संवसारातल्या हेर वाठारांतल्या लोकगितांनीं पळोवंक मेळटा ,तसो तो गोंयच्या लोकगितानींय पळोवंक मेळटा. गोंयच्या लोकमानसांतल्यान शंकर,सांतेर,भगवती,मंगेश,नागेश,भुतनाथ-भैरव ह्या दैवतांक सदांच होरायिल्ली दिसता.तांची तुस्त करुन तांकां प्रसन्न करुन घेवपाचो यत्न केल्लो दिसता.आदीं लोक देवाक होरावपाक लोकगितां रचतालें पूण ताचें आदलें रुप कुशीक काडून आतांच्या काळार लोक आपल्या काळजांतल्यो भावना,उमाळे,उत्फर्केव्यक्त करपाचे साधन म्हूण कांय लोकगितांची उपरींत रचणूक केल्ली मेळटा.

लोकगितांचें प्रकार

मंत्र,गीत आनी गीतकीणी अश्या तीन रुपानीं लोकगितां वावुरतात. तशेच

• 'विधीगितां'''
  -उत्सव कार्याचे विधी कडेन संबंदीत आसता.हातुंतलो व्हड वांटो नृत्य गिताचो .
• 'संस्कार गितां'
  -जल्म,पौंगडप्रवेश आनी लग्न ह्या तीन संस्कारा वेळार गायिल्ली मेळटा.
• 'श्रमगितां'
  -घर आनी घराभायर वावर करतना केल्ल्या कामाचे चीज मेळोवपा खातीर गायिल्ली दिसता. हांची उदिश्ठा वेगळी आसली तरी ती क्रियेकडेन संबंदीत आसता आनी देखून ताका क्रिया गितां अशेय म्हणटात.

लोकगितां केन्ना दादले तर केन्ना बायलां गायतात.जाल्यार दादलें आनीं बायलांची जोड लोकगितांय आसतात.ते भायर भुरग्यांची बडबबड गीत रुपी लोकगिताय मेळटात

बायलानीं गावपी लोकगितां

दादल्या परस बायलांच्या लोकगितांचो आंकडो च़ड आसा हाचे कारण बायलां च़ड सर्जनशील आसता.ती चड हळवी ,भावुक ,धार्मिक वृत्तीची सुंदरकायेची भोक्ती आसता.भुरगीं घराब्यान चड घुसपल्ली आसता म्हूण तिचे कडल्यान चड निर्मणी जाता.कुटूंबाचे भरण ,रक्षण ,आनी भरभराट ह्या तीन भावनांनी बायलांची लोकगितां प्रभावीत जाल्ली पळोवंक मेळटा.तांची गितां भावस्पर्शी आसता. आदीम काळार समाज मातृप्रधान आशिल्लो मातृदेवतेचे वर्चस्व आशिल्ले .मनशाक जाल्म दिनपी माता आनीतिच्या भुरग्यांच्या पोटरक्षणार्थ असंख्य जितापत वनस्पत जल्माक घालपी धर्तरी दोगांयचे ह्या काळार नातें जोडटाली.हातुंतल्यान धर्तरेचे म्हळ्यार मीतृदेवतेचे पुरोहितपण बायल मनशे कडेन आयलें .लोकगिताच्या माध्यामांतल्यान बायलेन हे देवते कडेन संवाद साधलो आपला आनी आपल्या भुरग्या बाळांची गाराणी तिचे कडेन पावयली .ही स्थिती आर्य लोक येवचे पयलीची . आर्य लोक आयल्या उपरांत तिची अवस्था वायट जाली ,तिचे जागो दादल्यांनी घेतलो .

तिचे छळ जावपाक लागलो .घोवाच्या घरां मांय -मांव ,देर नण्ंद ,घोवाच्या छळाची ती बळी पडूंक लागली .तिचे जिवीत घुस्पूंक लागले . उपरांत दाते तिचे सांगाती जालें ,काणन तिचो आदार ,शेत तिचो भावार्थ आनी न्हंय व्हळ तिजो जलमदातो जालो ,तांच्यां मुखार ती आपली दुख्खां कथन करपाक लागली .मागीर ते तिचे खोशयेचे सांगाती जालें ; हावेसाचे ,सपनाचे साक्षीदार जालें. देव धर्मा विशीं आशिल्लो तिचो भावार्थ ,संस्कार ,परंपरे विशीं आशिल्ली जाण ,जाम्च्या विशीं आदर सगळ्यांचो गीत रुपकार घडलो.देखून गोंयच्या हिंदू सामाजन कांडटाना,दातें मांडटाना बायलां लोकगितां गायता दिसतात. आनी अशे तरेन बायलांच्या लोकगितांचो जल्म जालो.

बायलानीं गावपी लोकगितेंचे प्रकार

वेगवेगळ्या प्रसंगार बायलां वेगवेगळ्या प्रकारची लोकगितां गायतात.कांय लोकगितां घरान गावपाची आसतात तर कांय घरा भायर मांडार गावपाची आसता.

लग्नांतल्यो होंवयों '- होंवयो हो लोकगिताचो एक प्रकार जो चडसो लग्ना वेळार गायतात.दर एका विधी वेळार तें खाशेले गीत मंत्र कशें जावन वावुरता .गिताच्या वर्णनाच्या आदारार थारायिल्ली विधीं वेवस्थीत करप जात.लग्नाचो माटोव घालतना धरुन खांदो दवरपा मेरेन दर एके विधीचे खाशेले गीत आसता.होंवयो सगळ्याच समाजान आसा पूण गावडा समाजान तो चड प्रमाणंत दिसता.

दुवाळ्याचे गित सातव्या म्हयन्यार गुरवार बायलेक फुलां माळटना हे गित गायतात.हातूंत गुरवारणेची केल्ली अर्थ -अपुर्बा,दुवाळ्या प्रमाण तिका भेटयल्ल्यो खाणा जेवणाच्या वस्तूंचे वर्णन केल्ले आसता.

भुरग्यांची गितां. ही गितां भुरग्यांक खातीर आसता.विविध प्रसंगार भुरग्याक भरयतना,खेळयतना,न्हिदयतना ,धोलयतना ती गायतात.हि गितां आकारान सामकी ल्हान ,सुटसुटीत अशी आसा.सरभोंवतणची आनी मायेच्या मनशाची वळख करुन दिवपाचो एक यत्न ह्या गितांनी केल्लो दिसता.

फुगडेंची गितां बायलांचे खाशेले नृत्य प्रकार चवथ,नागपंचम ,श्रानणी आयतार वा हेर परबां वेळार बायलां हि गितां गायतात.कसलेच वाद्य नासतना ताळयांच्या लयबध्द सुरांचे तांका संगित आसता.रामायण, महाभारत,गांवच्यो देव देवता धरुन भाव भयणीचो मोग,घोवा घरा भोगतले कश्ट, जावा- जावा मदलो मतस्र अशे बायलांक भावपी वेगवेगळे विशय फुगड्यांच्या गितांनी येता.

काम करतना गावपी गितां दळटना,कांडटना, कपडे उमळटना अश्या वेळार बायलां हि गितां गायतात.

दादल्यांनी गावपी गितां

दादल्यांची गिता मुखेलपणान भक्तीभावनेक ओपिल्ली आसता देव र्धमा विशी भावार्थ, पौराणीक कथा गीतांचे मुखेल विशय आसता

दादल्यांनी गावपी गितांचे प्रकार

• वावर गिता

शेता भाटांत वावरतना कश्ट विसरपा खातीर कश्टल्ल्या मनाक उत्तेजीत करपा खातीर, वेवसायाचे वर्णन करता, गायतना खारव्यांची गीता, रेंदेराची गिता अशी लोक गिता मेळटात

• विधी गिता

सणा परबा वेळार वा हेर प्रसंगानी थारावीक विदीक पाळो दितना जायती गिता गायिल्ली दिसता. काय वेळार ह्या गीतांचो आकार व्हड आसता तर काय वेळार तांचे स्वरुप एकाद्र्या मंत्र्या सारखे दिसता.

• उपसकांची गितां'

पिळग्या पिळग्या साकून कांय घराण्यानी लोक संस्कृतीच्या उपासनेखातीर आपल्याक ओंपून घेतिल्ली दिसता. हे उपासक थारावीक घरानी वचून आपल्या घराण्या कडेन लग्नीक आशिल्ल्या देव देवतांची गीता गायनात दर घराकडेन तांचे झोळयेंत जे किते पडटा. ताचेरुच ते आपलो संवसार चलयतात. गोसांय, लईराईचे भगत, गणसाबैलाकार हे गोंयात मेळपी कांय उपासक आसात.

• न्रुत्य गिता

परबां उत्सवावेळार नृत्य करुन देवाक होरावपाची चाल पुर्वपरांगत साकून आसा. ह्या नृत्यांचो आत्मो म्हळ्यार गितां.ताच्या शिवाय नाचप्याक स्फुर्ती येयना.नृत्य गितांचो आंकडो चड मेळटा.नृत्य गितां भितर वेगवेगळे प्रकार आसा.
शिगम्याची गिता आनी धिणल्याची गितां -हिंदूच्या उत्सवावेळार गायतात.
इत्रुजांची गितां आनी सांज्यावाची गितां- क्रिस्तावांच्या उत्सवा वेळार गायतात.

क्रिस्तांव समाजांतलीं लोकगितां

हिंदू समाजान लोकगितां गायतात तशेच क्रिस्तांव समाजान लेगीत लोकगितां गायतात.हिंदू आनी क्रिस्तांव दोनूय समाजातल्या गितांची मांडणी एक सारकीच आसा.त्या त्या समाजाच्या खाशेलपणाचो ठसो जरी त्या समाजांत घोळणूकेत आशिल्ल्या गितांचेर उदेला तरीय दोनूय समाजांतली गितां एकाच विचारसरणीन भरील्ल्या लोकमानांन रचल्यात म्हणपाचे होलमता.

क्रिस्तांव समाजातल्या लोकगितांचो प्रकार

• काजराचे येर्स

येर्स म्हळ्यार होंवयो .काजरांसंबंदी विविध चालीरितीक पाळो दितना म्हळ्यार काजराखातीर भात उकडटना,दोश करतना,न्हंव-या -व्हकलेक रोस लायतना,बेंसांव दितना अश्या जायत्या प्रसंगारयेर्स गावपाची चाल आयजूय गांवांत आसा. येर्स ल्हान आनी सुटसुटीत आसता.

• भुरग्यालीं गितां

हिंदू समाजान जशी वेगवेगळ्या वेळार हि गितां गायतात तशीच क्रिस्तांव समाजान गायतात.

• खेळ गितां

आदि खेळ हो लोकनाट्य प्रकार क्रिस्तांव समाजान घोळणुकेंत आशिल्लो.परबा वेळार खेळ करताले.तातूंत विशय वर्सान वर्स तोच आसतालो .ताकालागून गिताय तिच आसताली. आता खेळ जायना .पूण तातूंतली गितां गांवचे खेळे इत्रुजाच्या मेळाक गायतात.

• सांज्यावाची गितां

सांज्याव फेस्तां दिसां माथ्याक कपेल बांदून हातांत पिराडे घेवन रेब्यार मारीत खेळ ही गितां गायतात.