तारायंत्रविद्या

तारायंत्रविद्या मनशाचे जिणेंत जशी जशी उदरगत जायत गेली तशी तशी एकामेकांपसून पयस आशिल्ल्यो दोन संस्था वा व्यक्तिमदीं संपर्क सादपाखातीर नवे उपाय सोदून काडपाची गरज निर्माण जाली. हेच गरजेंतल्यान तारायंत्रविद्या ही एक पोरणी, पूण कार्यक्षम अशी पद्दत जल्माक आयली. सरयेंतल्यान विद्युत प्रवाह सोडलो जाल्यार तिचेभोंवतणीं चुमबकीय क्षेत्र तयार जाता हो एक म्हत्वाचो सोद एच. सी, आसर्टड हाणेम 1820 वर्सा लायलो. सरयेच्या वेटाळ्यांमदी चुंबकीय सुची दवरुन सरयेंतल्यान एकदिश विद्युत प्रवाह (direct current) सोडलो जाल्यार सुची विचलीत जाता.

तिच्या विचलनाचें मुल्य विद्युत प्रवाहाच्या मुल्याच्या समप्रमाणांत बदलता. इतिहासांतल्या पयल्या तारायंत्रना हो परिणाम वापिरल्लो. सुचीच्या सगल्या वटांनी इंगलीश मुळाक्षरां बरयल्लीं आसतालीं. विद्युत प्रवाहाचें प्रमाण बदलून चुंबकीय सुचीचें विचलन नियंत्रीय जातालें आनी तिची दिशा जाय त्या अक्षराकडेनघुंवताली. विद्युत घटमाळेचे एके वटेन चुंबकीय सूची यंत्र दवरुन एक सोदी अशी संदेशवाहन येवजण तयार जाताली. हे यंत्रणेंत आशिल्ल्यो दोन उणिवो म्हळ्यार संदेश धाडटना चुको जावप आनी संदेशाचो वेग सामको उणो आसप. हांकां लागून ही पद्दत चड लोकप्रिय जालिना. 1823 ह्या वर्सा विल्यम स्टर्जन हाणें एक सोद लायलो.

तो म्हळ्यार प्रवाहवाहक वेटाळ्यांत मोव लोखणाचो (soft iron) कुडको दवरल्यार, ताचेम एके व्हड शक्तीच्या चुंबकांत रुपांतर जाता आनी विद्युत् प्रवाह थांबयल्यार तातूंतलें चुंबकत्व नश्ट जाता. ह्या तत्त्वाचेर आदारित एकदली (simplex) तारायंत्र पद्दत निर्माण जाली. एकदली तारायंत्र (simplex system) हे पद्दतींत आकृतींत दाखयल्लेप्रमाण दरेका स्थानका महऱ्यांत एके विशिश्ट तरेची विद्युत प्रवाह नियंत्रक चावी आनी एक संदेश ग्राही आसता. स ही स्प्रींग आशिल्ल्यान चावयेचे सादारण अवस्थेमत विद्युत मंडल पूर्ण जायना. कह्या जाग्यार दाब दिल्यार मंडलांतल्यान विद्युत प्रवाह व्हांवंक लागता. होच प्रवाह दुसऱ्या स्थानकाच्या ग्राही (receiver) यंत्रामतल्यान व्हांवता, ते खातीर विद्युत चुंबक उत्तेजीत जाता. प हे लोखणाचे पट्टेक तो चुंबक आपलेकडेन नेटान आकर्शीत करता. अशें जाल्ल्यान ती पट्टी सकयले एरणीचेर तुतयाभाशेन आपटता. चावयेवयलो दाब काडिनाफुडें प्रवाह परतून थांबता. चुंबकाचें चुंककत्व नश्ट जाता आनी पट्टेक स्प्रींग आशिल्ल्यान एरणीच्या वयल्या भागाक आपटता.

आपटता ह्या दोन क्रियांचे कड्ड आनी कट्ट अशे दोन विशिश्ट आवाज जातात. ह्या आवाजांच्या काळांतलो फरक दाखोवपाखातीर तांकां प्रास (dash) आनी टींब अशीं नांवां आसात. हे संकेत वापरुन अमेरिकन अभियंतो सॅम्युअल मोर्स हाणें सांकेतिक भास (Morse code) तयार केली. मोर्स हाची सामकेतिक लिपीः हे एकेदली यंत्रणेंत खंयचेय एक स्थानक एकाच वेळार संकेत धाडप वा घेवप हातूंतली एकूच क्रिया करपाक शकता. अमेरिकेच्या वॉशिंग्टन आनी बॉक्टिमोर ह्या शारांनी मोर्स हाणें ही संदेश वाहन येवजण प्रस्थापीत करुन 25 मे, 1844 ह्या दिसा चालीक लायली. व्दिदली येवजणेंत दोन स्थानकांमदलें अंतर वाडिल्ल्यान, तांकां जोडपाच्या सरयांचीय लांबाय वाडटा आनी हाका लागून विद्युत प्रवाह उणो जायत वता. अशें जाल्ल्यान संकेत बरोबर पावना. हे खातीर पयस आशिल्ल्या स्थानकांमदी अभिचालित (REAPEATER) वापरतात संदेशांची संख्या वाडोवपाखातीर एडिसन हाणें चतुर्दला येवजणेचो बहुदली येवजणेंत रुपांतर जालें. तारायंत्र संकेत लिपी.

हेच येवजणेचें उपरांत प्रास आनी टींब हांचेर आदारीत जी मोर्स लिपी आशिल्ली ती सादरणपणान 1930 वर्सामेरेन वापरांत आशिल्लीं. यांत्रिक तारायंत्रां उपेगात येतकच पांच वा सात एककांचेर आदारीत नव्यो संकेत लिपयो वापरांत आयल्यो. हे खातीर संदेश धाडपाचो वेगवाडली आनी चुकोय उण्यो जाल्यो. संदेश कागदाचे पट्टेचेर चिंन्नांच्या रुपांत बरयल्यात. केबलाचो वापर-दोन स्थानकांमदीं संर्पक सादपाखातीर जमनीचेर खांबे पुरुन तामचेवयल्यान सरयो ओडटात. पूण अपघात वा हेर कारणांक लागून त्यो तुंटूक शकतात. हालींच्या तेंपार दर्यांत केबल घालून संर्पक सादपाची पद्दत वापरतात. देखीक--भारत आनी इंग्लंड हांचेमदीं सिमॅन्स हे जर्मन कंपनीन 1868 वर्साच्या अदमासाक केबल दर्यांत घाली. अशे एके केबलींत कितल्योशोच सरयो आसतात. तांबें वा अँल्युमिनियम हांचेपसून ह्यो सरयो तयार करतात. बहुदली तारायंत्र - उच्च कंप्रतेच्या (frequency) संवह प्रवाहांत उणे कंप्रतेचो संकेत प्रवाह मेळोवन ताचें परमप्रसर विरुपण (Amplitude Modulation) करतात. कांय प्रगत देशांनी परमप्रसर विरुपणाच्या बदला चड कार्यक्षम अशें कंप्रता विरुपण वापरतात. बहुदली पद्दतींत कितलेशेच परमप्रसर (वा कंप्रता) विरुपीत संदेश एकेच केबलीवयल्यान एकाच वेळार धाडटात.

दरेका स्थानकाची एक थारोवन दिल्ली कंप्रता आसता. विद्युत चाळण वापरुन तो स्थानक ताचेखातीर आशिल्लो संदेश ओडून घेता आचनी यांत्रिकाच्या आदारान कागदाचे पट्टेचेर बरयता. ह्या संदेशाचें विसंकेतन करुन निमाणें तो इंग्लीश मुळाक्षरांनी बरयतात. टेलिप्रिंटर (दूरमुद्रक) - संकेत ग्राहीनूच संदेशाचें विसंकेतन करुन सरळ इंग्लीश मुळाक्षरांनी टंकलिखाण करप शक्य जावचें म्हणून ई. ई क्लायनश्मिट हाणें 1920 वर्सा असो यत्न केलो आनी तेन्नाच ह्या टेलिप्रिंटराचो सोद लागलो. ह्या यंत्रांत कर्मचाऱ्यान यंत्रांम्हऱ्यांत रावपाची गरज नासता. संदेश येतकच हें यंत्र आपसुकूच चालू जाता आनी संकेताचें विसंकेतन करुन छापील स्वरुपांत कागदाचेर उमटायतात.

संदेश येवपाचो बंद जातकच हें यंत्र आपसुकूच बंद जाता. टॅलॅक्स हे आंतरराश्ट्रीय स्वचलीत सेवा येवजणेवतीन सरळ संकेत धाडप आनी घेवप शक्य जालां. हे खातीर पाच एककांचेर आदारीत अशीं संकेत लिपी वापरतात. आनी तिचो वेग मिनटाक 60 ते 100 उतरां इतलो आसूंक शकता. बिनतारी संदेशवाहक (Wireless communication) ही वेवस्था बहुदली तारायंत्राभाशेन आसा. पूण हातूंत विदयुत उर्जा एका स्थानकापसून दुसऱ्या स्थानकामेरेन सरी वा केबल हांच्या आदारान वचना. ते खातीर वातावरणांत तिचें प्रेषण (Radiation) जावपाचे नदरेन संवह तरंगाची कंप्रता (रेडियो कंप्रतेचे वा चड) आसची पडटा. हे खातीर 0.1 मेगाहर्ट्झ (MHz) हे कंप्रतेचे तरंग वापरतात. हे तरंग वयर वचून आयनांबरोबर (Ionosphere) परावर्तीत जावन पृथ्वीवयल्या दुसऱ्या लांब अंतरावयल्या स्थानकापसून दुसऱ्या स्थानकामेरेन सरळ ओळींत प्रसारीत (Lines of Sight Transmission) जावन थेट संर्पक जोडटात. अशे रितीन संवह तरंगाचे (अंतर्गत संदेशासकट) परमप्रसर विरुपण वा कंप्रता विरुपण करुन आकाशकाचे (Antenna) वतीन प्रेषण करतात. ही उर्जा सरळ ओळींत वता (वा आयनांक आपटून परत येता). दुसऱ्या स्थानकाचेर आशिल्लो ग्राही घेता. तांचें विवर्धन (demoulation) करुन तातंतलो संकेत स्वयंचलीत टंकलेखन यंत्राक धाडटा. अशे तरन संकेत मूळ स्वरुपांतूच कागदाचेर छापून मेळटा.