तियात्र

देवनागरी

Romi

तियात्रː Tiatr Festival 2014, Goa. A Moira troupe performs at the festival of Konkani plays

तियात्र म्हळ्यार नाट्यकलेंतलो एक आगळो वेगळो प्रकार. गोंयच्या हेर नाट्यप्रकाराचे तुलनेंत ताच्यांत संगीताचो मोठ्या प्रमाणार आसपाव आशिल्यान ताका गद्य नाटक म्हणपाक मेळना.पूण संगीत आसुनूय तो संगीत नाटकाच्या प्रकारांत मोडना.तियात्र आगळो वेगळो तो हेच खातीर. तियात्राचे स वा सात वाटें आसतात. प्रतेक वांट्याक 'पड़्डो' म्हणजेच,तियात्राक स,वा सात 'पडडे' आसतात. ह्या पड्ड्यां मजगतीं मुखेल कथासूत्र आनी 'कांता'म्हणजेच पदां आसतात.प्रतेक 'पड्ड्यांक' कांत आसपाकच जाय अशी गरज ना. हीं कांता मुखेल कथासुत्राचेर आदारून आसतात आनी तियात्रांतलीं पात्रांच तीं म्हणटात. हें तियात्राचें एक आंग म्हणू येता.

तियात्राचें दुसरें आंग म्हळ्यार 'कांतारां'.प्रतेक पड्ड्या मजगती दोन वा तीन कांतारां गावप जाता. हीं कांतारां कितल्याशाच विशयांचेर आदारून आसतात.जांचो तियात्राच्या मुखेल कथासुत्राकडेन कसलोच संबंद नासता.हीं कांतारां कथानकांतलीं पात्रांच न्हय,जाल्यार वेगळेय कलाकार गायतात. तांचोच अर्थ,तियात्र एका विशयाचेर आदारिल्लो आसता मात तांतली कांतारा १२ तें १४ वेगवेगळे विशय हाताळटात.हेच खातीर हो नाट्यप्रकार गोयांतलें नाट्यकलेंतलो आगळो वेगळो प्रकार दिसता.

तियात्राची सुरवात

१०५ वर्सां आदीं म्हळ्यार १७ एप्रील १८९२ ह्या दिसा तियात्राचो जल्म जालो.त्या दिसा पासकांचो आयतार‍(easter sunday)आसलो.सकयलो वाडो,आसगांव,बार्देस हांगाचो गोंयकार तरणाटो लुकासीन रिबैर हाणें मुबंयच्या न्यू आल्फ्रेड थियेटरांत‍ जें आतां असतीत्वांत नां 'इतालियन भुरगो' हो पयलो तियात्र केलो.गोंयच्या तियात्राचो अशें तरेंन मुंबयंत जल्म जालो. अस्तंती नाटकाच्या प्रभावांतल्यान तियात्र जल्मलो .१९ व्या शेंकड्यांत इटालीसावन येवपी 'ऑपेरा'भारतांतल्या मुंबय,पूणें,मद्रास,कलकत्ता,दिल्ली आनी हेर शारांनी प्रयोग करताले. हीं इटालियन नाटकां त्या वेळार लोकप्रिय आसलीं आनी इंगलेज भास कळपी तरनाट्यांक ह्या नाटकांनी पड्डया फाटले कलाकार म्हूण नोकऱ्यो मेळटाल्यो त्या काळांत थोड्याच मॅट्रिकेची परिक्षा जाल्लयांमदीं लुकासिनाचो आसपाव जातालो.इंगलेज भाशेचीं ट्युशनां दिवपी आसगांवचो तो एकमेव भुरगो नोकरी सोदपाखातीर तो मुंबय आयलो आनी इटालियन नाटक कंपनींत पड्ड्या फाटलो कलाकार म्हूण कामाक लागलो.

Tiatr posters outside the Kala Academy (71892230)

नाटकाचीं साबार आंगां ताणें हांगाच शिकून घेतलीं.इटालियन नाटकाचोच ताणें कोंकणींत अणकार केलो आनी 'इटालियन भुरगो'अशें ताचे नांव दवरलें.मूळ इटालियन नाटकात कितलेशेच देखावे आसले. तेखातीर नेपथ्य बदलांत वेळ वतालो.ह्या मदल्या वेळांत लोकांक उबगण येवची न्हय हे खतीर तांणी तांतूत वेगळे नाच आनी पदां हाडलीं. जेन्नां पड्ड्या भितर नेपथ्य बदल चलतालो तेन्नां पड्ड्या फुडल्यान हे नाच आनी पदां चलतालीं.ह्या पदांचो मूळ कथानकाकडेन संबंद आसपाचो प्रशन साहजिकच येनासलो.लोकांचे मनोरंजन करपापुरतो तांचो वांटो आसलो.ह्या नव्या बदलांत लुकासिन रिबैर हाका तियात्रांतलो आनीक एक म्हालगडो जुआंव आगुस्तीन फेर्नांदीश हांचो आदार मेळ्ळो.तियात्राचो उच्चार करतालो 'तियात्रु' पुर्तुगेज भाशेन 'तियात्रु'म्हळ्यार इंगलिशींतलें थियेटर.पु्र्तुगेज राजवटींत आनी पुर्तुगेज प्रभावाखाला 'तियात्रु'हें उतर गोंयातूय घोळटालें.तेखातीर लुकासीन रिबैरान आपल्या पयल्या नाटकाक 'तियात्रू'च म्हळे.

अजुनूय जाण्टे तियात्रिस्त 'तियात्रू' अशें पु्र्तुगेज उतर बरयतात.नवें इंगलीश जाणकार कलाकार 'थिएटर' अशें बरयतात.गोंयचे सुटके उपरांत गोंयच्या कांय उमेदी तियात्रिस्तांनी 'तियात्र' हो शब्द बरयलो जो 'तियात्रू' चोच उच्चार आसलो.तियात्रु,थिएटर वा तियात्र हीं उतरां अशीं आयलीं आनी आयजूय हो प्रकार लोकांचें मनोरंजन करता.

तियात्रा आदले मनोरंजनाचे प्रकार

Tiatr, a popular Konkani folk theatre from from Goa 11. Tickets

'जागोर','खेळ' वा 'फेळ' हे नाटकाचे कांय प्रमाणांत अपरिपक्व अशे नाट्यप्रकार तियात्रा आदीं लोकांचें मनोरंजन करताले. जागोर हो उत्तर गोंयांत चड लोकप्रिय आसलो जाल्यार 'खेळ' वा 'फेळ' हो प्रकार दक्षीण गोंयांत लोकप्रिय आसलो.जागोर हें चड करून गांवच्या फेस्तादीस जातालो.एका उकत्या मळार लोक जमताले.मदीं उजो पेटयताले.नाचपाखातीर जागो सोडून लोक सरभोंवतणी बसतालो.घुमट ह्या एकाच वाद् याचो जागोरांत वापर करताले.

जागोरेंतलें काम (acting)हें आयत्या वेळार सुचता तेप्रमाण आसतालें.लोकांचीं आनी एकामेकांचीं उणींदुणीं काडपाचें काम कलाकार करताले.जाचेर टिका जाता तो नाटकांतल्यांनच ताची जाप दितालो.ह्या जागरांत अश्लिलतायेक अदीक म्हत्व आसतालें.

जागराखातीर येसायो,नाट्यसंहिता,दिग्दर्शन अशे कांयच प्रकार नासले.तरी आसतना जागोर लोकांचें मनोरंजन मात निश्चित करतालो. 'खेळ' वा 'फेळ' हे दक्षीण गोंयांत परबांवेळार आनी पास्कांच्या वेळार भोव मोठ्या प्रमाणार जाताले.जागोराक पळोवंक गेल्यार 'खेळ' हो थोडो सुधारिल्लो नाट्यप्रकार.खेळाक नाट्यसंहिता आसताली.ताच्यो येसायो जाताल्यो.पूण हे खेळ माचयेर वा पालकार मात जायनासले.ते जमनीर जाताले.हे खेळ चडशे लोकाच्या आंगणांनी जाताले.खेळांखातीर नेपथ्य वा पड्डे नासताले.मात प्रतिकात्मक नेपथ्यांतल्यान वेगवेगळे देखावे दाखयताले.आदले खेळ म्हळ्यार दुसरें कांयच नासून आयची 'प्रयोगिक रंगमाची' अशें आमच्यांनी म्हणूं येता. 'खेळ' वा 'फेळ' हे लोकांच्या घरामुखार जाताले.ताका पयलेच खेपे प्रत्यक्ष माचयेर हाडले ते नामनेचे तियात्रिस्त आंतोन मोरायश हांणी.हे खेळ माचयेर जांवक लागले उपरांत तांकां नांव दवरलें 'खेळ तियात्र'.कांय जाण ताका 'नॅान स्टॅाप ड्रामा' म्हणूंक लागले.'खेळ तियात्र' गोंयच्या खांची कोनशांनी तशेंच गोयांभायर पावोवपाचें श्रेय नामनेचे लेखक,दिग्दर्शक आनी विनोदी कलाकार श्री.रुझार रोद्रिगीश हांकां फावो जाता.

तियात्राचे घटक

कथानक

कथानक म्हळ्यार एक घडण.तियात्र बरोवपी आपल्या मनांत एक कथा निर्माण करता आनी लिखणेचो आदार घेवन तियात्र रुपान बरोयता. हें कथानक सत्य घटननांचेर वा कल्पनीक शक्तिचेर आसपाविल्लें आसता. कथानकाचो विशय धर्मीक, समाजीक वा इतिहासीक आसूं येता. तियात्राचें कथानक हें अणकारीत,रुपांतरीत वा स्वतंत्र आसूं येता. पयलो तियात्र इटालियन भुरगो रचलो तेन्ना इटालियन अपॅराचेर आदारून कथानक जल्माक आयलें. हें असलें कथानक अणकारीत वा रुपांतरीत फास्केंत बसता. स्वतंत्र कथानकाची सुरवात जुवांव आगुस्तीन फेर्नांनदीसान कावेलची सुंदरी (बेल ऑफ कावेल) ह्या तियात्रा वर्वीं केली. तियात्राचें कथानक स वा सात पड्डयांनी विणिल्लें आसता.

संवाद

तियात्राचे माचयेर पात्रां मदीं उलोवप जाता वा केन्ना केन्नाय एकूच पात्र उलोवप करता ताका संवाद अशें म्हणटात. तियात्राचें पुराय कथानक संवादाचेर बांदिल्लें आसता. संवाद कथानकाक जिवसाण हाडपाचें काम करतात. संवाद जिवाळ-जिवे करपाक पात्रांचो उपयोग जाता. संवाद उचारपाक एक कला आसची पडटा. हे कलेचो जितलो बरो वापर जाता तितलोच संवाद प्रभावी जावंक पावता. त्या त्या पात्रा परमाणे संवाद निर्मणी जावपाक जाय. खंयच्याय एका पात्राच्या तोंडात खंयचेय आनी कसलेय संवाद घातले जाल्यार तियात्राची जिवसाण जिरून वतली. योग्य पात्राच्या तोंडात योग्य संवाद आसप निबेल गरजेचें. संवाद ल्हान आनी सुटसुटीत आसप खूब म्हत्वाचें.

पात्रां

तियात्र माचियेर सादर करतना जीं मनशां एकामेका लागीं संवाद करतात वा हाव-भावानीं उलयतात तांकां पात्रां म्हणटात. हीं पात्रां जिवाळ जिवीं, कोणाचो तरी भेस घेतात. पात्रां एकामेका लागीं संवाद करतना वा हाव-भावानीं उलयतना भावना प्रगट करतात. हीं भावना स्पश्ट करपाक, दर एका पात्रान, भेस घेता त्या पात्राच्या आंगांत भितर रिगचें आसता. पात्र जितलें पात्राच्या आंगांत भितर सरता तितलेंच प्रभावी जावंक पावता. पात्रांची निवडणूक योग्य तरेन जावप खूब म्हत्वाची. त्या त्या भेसाक फावो सारकेंच पात्र विचून काडतात तेन्नाच अभिनय फुलून येता.

कमेडी वा सायड शॉव्ज

तियात्राचें आनीक एक खाशेलें आंग म्हळ्यार कमेडी वा सायड शॉव्ज. कमेडी वा सायड शॉव्ज म्हळ्यार तियात्रांत आसपाविल्लीं विनोदी वा हांसयाळीं प्रहसनां. हीं प्रहसनां मुखेल कथानक जुळून वा जुळिळ्लीं नासतात.

संगीत

तियात्र माचयेर सादर जातना संगीताक खूब म्हत्व दिल्लें आसता. ड्रम, ट्रमपॅट, सॅक्साफोन, पियानो... हीं वाद्यां वाजवपी संगीत पंगड घडून हाडतात. हो पंगड तियात्राची सुरबूस वाडयता. संगीत पंगड कांत आनी कांतारां गावपाक सांगात करतात. तेच बरोबर कथानक चलता तेन्ना फावो थंय आनी फवो त्या वेळार पाश्रवसंगीताची (background music) गरज आसता. संवादाक अदीक प्रभाव दिवचे खातीर संगीताचो उपयोग जाता. कमेडी अदीक प्रभावी करचे खातीर विनोदी संगीताचो वापर करचो पडटा.

कांत

जीं गावपां तियात्राच्या कथानकाक जुळून आसतात तांकां कांतूश वा कांत अशें म्हणटात. हे कांत चड करून एक वेर्स (verse) आनी एक कॉरस अशे बसयल्लें आसतात . चड करून एका तियात्रांत तीन वा चार कांत आसपावतात. तांचें स्वरूप: मोगाचे उमाळे , खुशालकायेचे उल्हास आनी दुखाचे तळमळे अश्या तीन भावनांनी प्रगट जाता. हें गावप पात्रां खाशा गायतात.

कांतारां

तियात्राच्या कथानका कडेन संबंद नाशिल्ल्या गावपाक कांतारां म्हणटात. सोलो,डुयेट, डुवो, त्रियो, क्वारटेट, आनी कोरल अशे तरेचीं कांतारां एका तियात्रांत आसपावतात. एका तियात्रांत कमीत कमी धा कांतारां आसपाकच जाय. चड करून एका तियात्रांत बारा तीं पंदरा कांतारां आसतात. अदीक कितलीं आसचीं तीं तियात्र सादर करतल्यान थाराव येतात.

संघर्श

पात्रा भितर वा पात्रां मदें मतभेद आसता आनी ह्या मतभेदाक लागून जी प्रतिक्रिया जल्माक येता ताका संघर्श अशें म्हणूं येता. तियात्र बरोवपी जेन्ना तियात्राची रचना करता तेन्ना संघर्श आसप निबेल गरजेचें. ह्या संघर्शाक लागून विरोध जाता वा वादावादी जावपाक पावता. संघर्श निर्माण करप म्हळ्यार लिखणेची एक कला. ही कला लेखकाक आसप म्हळ्यार एक भाग्य.

भास

जीं उतरां वा वाक्यां लिखणेच्या वा उचारणेच्या रुपान (तियात्रांत) घळणुकेंत येतात, ताका भास अशें म्हणप. तियात्राचो जल्म जालो तेन्ना कोंकणी भाशेनूच माचयेर सादर केलो. आजून पासून कोंकणी भाशेची परंपरा चलयत आसा.तियात्रांतल्यान कोंकणी भाशेचो प्रचार जाता. तियात्राची लिखणी जाता तेन्ना भाशा सादी,सोंपी,आनी सुटसुटीत आसपाक जाय.

वातावरण निर्मिती

वेळ-काळ आनी थळ हाचें वर्णन तियात्र लिखणेंत आसपावता ताका वातावरण निर्मिती अशें म्हणप. तियात्राचें कथानक कसल्या विशयाचेर केंद्रीत आसा त्या परमाणें तियात्राचें वातावरण दिसून येवपाक जाय. तियात्राचें कथानक समजुंया खंयच्याय समाजाचेर आदारीत आसा जाल्यार त्या समाजाचें पडबिंब थंय दिसून येवप योग्य. तांच्यो चाली-रितींचें, आचार-विचार, देव-धर्म, समज आदी हांचें प्रदर्शन खूब म्हत्वाचें. हें वातावरण निर्मिती जाता तेन्ना वेळ-काळ आनी थळ हाचें भान बरोवप्यान दवरचें पडटा.

माची

तियात्र हो नाट्य प्रकार जाल्यान माचयेची निबेल गरज. तियात्राची लिखणी जाली आनी तो माचयेर सादर करूंक ना जाल्यार ताचो योग्यपणी आसवाद घेवपाक मेळना. तियात्र जेन्ना माचयेर सादर जाता तेन्नाच ताचें खाशेलेपण नदरेक भरता. तियात्र आनी माची हांचें नातें दोशी करपाक जायना. तियात्र हो प्रकार माचयेर दाखवपा खातिरूच आसता. तियात्र माचयेर सादर करतात तेन्ना एका परस अदीक प्रेक्षकांक ताचो आसवाद घेवपाक मेळटा.

नेपथ्य

तियात्र सादर करतना माचयेर वेगवेळ्या वस्तू मांडिल्ल्यो आसतात वा जांचें प्रदर्शन जाता ताका नेपथ्य अशें म्हणटात. वस्तू म्हणटात तेन्ना देखावे, पड्डे,मेज, कडेल, फोन, टिवी, सोफा आदी हांचो आसपाव जाता. नेपथ्यकार आपली कला वापरून तियात्राक वास्तवीक रूप दिवपाक वावुरता. तियात्राक स वा सात पड्डयांची बांदावळ आसता. एक एक पड्डया प्रमाण नेपथ्याची गरज लागता.

तंत्रीक मांडावळ

माचयेर तियात्र सादर जातना उजवाडा येवजणेचो आनी ध्वनी येवजणेचो वापर जाता ताका तंत्रीक मांडावळ अशें म्हणटात. जेन्ना तियात्रांत एक पात्र अदीक म्हत्वाचें म्हण दाखवंचें आसता तेन्ना उजवाड त्या पात्राचेर घालून आनी हेर कडेन काळोख करतात. उजवाडा येवजणेचो फावो ते परीं वापर जाता तेन्नाच त्या त्या देखाव्याक अदीक जिवसाण येता. माचयेर तियात्र सादर जातना ध्वनी येवजणेचो वापर खूब म्हत्वाचो. पात्रां संवाद उचारतात ते ध्वनी येवजण प्रेक्षकां मेरेन पावयतात.

रंगवण

तियात्राचे माचयेर पात्रां अभिनय करतना आपल्या आंगार अलंकार सजयतात ताका रंगवण अशें म्हणटात. रंगवण करपी पात्रांचें भान मनांत दवरून त्या त्या प्रमाण रंगवण करता. पात्रांची रंगवण केल्या उपरांत त्या त्या पात्राक आपल्या भितर आपूण खेळयता त्या पात्राची अदीक जाण येता.

दिग्दर्शक

तियात्र हो नाट्य प्रकार माचयेर सादर करपा खातिरूच आसता. तियात्र माचयेर सादर जावंचे पयलीं, पात्रांनी अभिनय कोण भशेन करचें हाचें मार्गदर्शन दिवप्याक दिग्दर्शक अशें म्हणटात. एक पावट दिग्दर्शकाच्या हातांत तियात्राची लिखणी पडली म्हणटच ती वाचून तिचेर आत्मसाद करता. तियात्र लिखणेची पुराय समजणी घेतल्या उपरांत फुडल्या वावराक लागता.

वेशभुशा

तियात्रांतलीं पात्रां आपल्या भेसा परमाणें आपल्या आंगाक वस्त्रांचो वापर करतात ताका वेशभुशा अशें म्हणटात.

अनुबोधक

तियात्र माचयेर सादर जातना पात्रां आपआपले संवाद उचारतात. संवाद उचारतना पात्रां विसरूंक शकतात अश्या वेळार घुसपागोंदळ जावपाची पाळी येता. असलो प्रसंग वाटावचे खातीर अनुबोधकाची गरज लागता. हो अनुबोधक सबंद वेळ ल्हव आवाजान पात्रांच्या कानात संवाद फुतफुत्ता.

प्रेक्षक

तियात्र हो पळोवपा-आयकुपाचो साहित्य प्रकार. तियात्र माचयेर सादर जातना पळोवपा-आयकुपा खातीर हाजीर आसतात तांकां प्रेक्षक अशें म्हणटात. प्रेक्षक ना जाल्यार तियात्र अपुर्ण. तियात्र आनी प्रेक्षक हांकां दोशी करपाक जायना.

पाय तियात्रिश्त

लुकासिन रिबैर हांणी जरी पयलो तियात्र 'इतालियन भुरगो' पालकार हाडलो तरी तांकां तियात्राचो बापूय म्हूण वळखनांत.दाखल्यांचें अपूर्णतायेक लागून जांव जाण्टया म्हालगड्या तियात्रिस्तां कडल्यान मेळिल्ले म्हातिचेर आदारून जांव. १९४२ वर्सा तियात्राच्या भांगारा उतस्वी वर्सा निमतान उजवाडायिल्ले यादस्तिकेंत लुकासिन रिबैराविशीं व्हडलीशी कांयच म्हायती मेळूंक ना.'इतालियन भुरगो' ह्या तियात्राची संहिताय सांपडूंक ना.तेखातीर लुकासीन रिबैरा वांगडा पयल्या तियात्रिस्त नाचपी जुआंव आगुस्तीन फेर्नांदीश हांची कामगिरी नोंद जाली.आयज गोवा कोंकणी आकादमीन हे दाकले सांबाळून दवरल्यात. जुआंव आगुस्तीन फेर्नांदीश हो मूळ मडगांवचो.मुंबय हांगा कामांक आसतना तो तियात्राच्या मळार पावलो.लुकासीन रिबैरा वांगडा तांणी निष्ठेन आनी एका ध्येयान काम सुरू केलें.' भाटकारा ','दोतीचें केसतांव',' कावेलाची सुंदरी ',' कुणबी जाकी ' अशे कितलेशेच फामाद तियात्र तांणी पालकार हाडले.तांची संहितां अजून सांबाळून दवरल्यात.आपल्यो नाट्यसंहिता पुस्तक रुपान छापून फुडले पिळगेखातीर सांबाळून दवरपी तें पयलेच तियात्रिस्त.