तुळजाभवानी

तुळजाभवानी नामनेची देवी भवानी हिचें एक रुप.हिका त्वरीता,त्वरजा,तुरजा,तुकाई अशीं आनीकय नांवां आसात.त्वरजा वा तुरजा ह्या संस्कृतत नांवापसून तुळजा हें नांव जालां आसुये. सुक्रार हो देवीचे उपासनेंतलो म्हत्वाचो वार.तुकाई हें नांव तुक्क म्हळ्यार शुक्र ह्या द्रवीड उतरापसून तयार जालां. देखून ‘सुक्राराची देवी’ ह्या अर्थान तुकाई हें उतर आयिल्लें दिसता.

तुळजाभवानीचें मुखेल थळ महाराष्ट्रांतल्या उस्मानाबाद जिल्ह्यांतल्या तुळजापूर ह्या गांवांत आसा. ह्या देवळांतली तुळजाभवानीची मूर्त काळ्या पाशाणाचेर उंच शींवासनाचेर उबी आसा. माथ्यार मुकुटाचेर सयोनिलंग आसून मुकुटापोंदच्यान केसांचे आगळ भायर आयल्यात. ही अश्टभुजादेवी आसून तिच्या हातांत बाण,चक्र,शंख,धणू,पानपत्र आनी राकेसाची शेंडी आदी वस्तू आसात.फाटीर बाणांचो भातो आसा. तिचो उजवो पांय महिषासुराचेर आसून ताचे उजवेकडेन शींव आनी ताचेसकयल मार्कंडेय ऋषी आसा. ही मुर्त सतराव्या अठाव्या शतमानांतली आसतली अशें अभ्यासकांचें मत आसा.

भारतांत महिषमर्दिनी अष्टभुजेची उपासना पुर्विल्ली आसली तरी तुळजाभवानी ह्या नांवान महाराष्ट्रंत तिची उपासना नेमकी केन्ना सुरु जाली हाची खबर मेळना.इ.स.च्या इकराव्या शतमानांत परमार उपनांवाचें एक राजघराणें कर्नाटकांतल्यान मिथिलेंत गेलें. त्या घराण्यांतल्या हरिसिंहदेव नांवाच्या राजान इ.स.1324 त आपली कुलदेवता म्हणून तुळजाभवानीचीं देवळां बांदलीं अशी म्हायती मेळटा.भागांव आनी काठमांडूक तुळजाभवानीचीं देवळां आसात. गुरुचरित्र आनी शिवभारत आदी ग्रंथांनी आनी इतिहासीक कागदपत्रांनी तुळजाभवानी आनी तुळजापूरचे इ.स.1300 च्या उपरांतचे उल्लेख मेळटात.

रावणाचें पारिपत्य करुंक गेल्ल्या रामाक हिणें जैताचो वर दिल्लो देखून हिका रामवरदायिनी अशेंय नांव पडलां अशी एक कथा एकनाथान भावार्थ रामायणांत दिल्ली आसा.

रामवरदायिनी ही मोरे हांची कुलदेवता.तिचे थळ प्रतापगडाच्या मुळसांत आशिल्ल्या पार ह्या गांवांत आसा. फुडें मोरे हाका हारयतकच शिवाजी महाराजान प्रतापगडाचेर हे देवीची स्थापना केली.अफजलखानाक मारतकच ताणें थंय तिचें देवूळ बांदलें आनी नेपाळाळतल्यान गंडकी शिळेची मूर्त हाडून तिची नव्यान प्रतिश्ठापना केली. पुण्यालागसार सिंहगडाच्या मुळसांत कोंढणपूराकय तुकाईचें एक देवूळ आसा.

तुळजाभवानी ही समर्थ रामदाससाचीय कुळदेवता आशिल्ली.ताणें तिचेर जायतीं स्तोत्रां रचल्यांत. प्रतापगडाचेर तिची स्थापना रामदासाचेच हस्तूकीं जाली अशें म्हण्टात. महाराष्ट्रांतल्या जायत्या घराण्यांची ही कुलदेवता.महाराष्ट्राचे संस्कृतीक जिणेंत एक प्रेरक शक्त म्हणून तिची नामना आसा.