देवदासी
देवनागरी
|
|
देवदासी ही धर्मीक श्रध्देंतल्यान देवाक अर्पण केल्ली बायल. मुर्तीरुपांतलो दव भौतिक सुखाचो उपभोग घेता हें कल्पनेतल्यान फुलां, धूप, निवेद्य, वस्त्रालंकार हांचे वांगडाच देवाक कलाभोग मेळचो म्हणून नाच- गायन उपभोगाखातीर देवळांतच देवदासी दवरपाची प्रथा खूब आदल्या काळासावन सुरू जाली. देवाचें सेवेंत जीण खर्चील्यार पुण्य पदरांत पडटलें आनी जल्माचें सार्थक जातलें ही आरंभाची भावना देवदासीचे प्रथेफाटल्यान आसूं येता.
देवाचो कलाभोग पुराय करपाखातीर देवदासींचें प्रयोजन आशिल्ले तरी देवळा संबंदीत एक सेवेकरी हो तांचो दर्जो आशिल्लो आनी आसा. देवळाचो वाठार झाडप, देव आनी देवळां संबंदीत वस्तूंची निगा राखप, देवाचें मिरवणुकींत नाचप-गावप आनी हेर देवळांसंबंदीत कामां तांच्या वाट्याक येतात. सुर्वेक धर्मीक भावना हें तत्व देवदासी प्रथेफाटल्यान आशिल्ले तरी कालांतरान देवदासी ही परंपरेन मेळिल्ली एक जात जावन रावली. इतलेंच न्हय, जाल्यार भोवतेक देवदासी ह्यो देवळाच्या वाठारांतल्यो भोगदासी जावन गेल्यो.
जातकां, अर्थशास्त्र, कामसूत्र ह्या पुर्विल्ल्या ग्रंथानी देवदासींचो उल्लेख मेळना. पूण पुराणांनी मात देवपुजेखातीर देवदासींची गरज मानल्या, तेखातीर सोबीत चलयो देवाक ओंपच्यो वा गणिका विकत्यो घेवंच्यो अशें सांगलां. सूर्यलोकाचे प्राप्तीखातीर सूर्यमंदीरांक नृत्य-गायनांत तरबेज अशो चलयो ओंपच्यो, अशें भविश्य पुराणांत सांगलां.
अपत्यप्राप्तीखातीर वा अपत्य जगपाखातीर पयलें भुरगें देवाक ओंपपाची आंगवण करतालें. देवाची बायल ह्या नात्यानूय चलयो ओंपताले. काळातरांन पुजाऱ्यांनी तांचो आपल्या विशयोभोगा खातीर उपेग केलो. पोरण्या ग्रीक लोकांमदीं तशेंच बॅबिलोनियांतल्या इस्टर देवळांनीय अशीच प्रथा आशिल्ली दिसता. बॅबिलोनियांतलें दरेके बायलेन एक फावट तरी अॅफ्रोडायटीच्या देवळांत, पयलें रूप्याचें नाणें दिवपी दादल्यावांगडा देवळाभायर वचून संग करून ताका तृप्त केल्यार देवी प्रसन्न जाता, असो तांचो समज आशिल्लो, अशें हिरॉडोटस म्हण्टा.
त्या काळांत वाचन, नृत्य आनी पदां शिकपाचो खाशेलो अधिकार फकत ह्याच बायलांक आसतलो. देवदासींक देवस्थाना कडल्यान थरावीक रक्कम मेळटाली. तशेंच, देवस्थानाचे मालकीची जमिनूय तांकां उदरनिर्वाहाखातीर मेळटाली. देवदासीचे चलयेक आवयकडल्यान वारसोहक्क मेळटालो आनी ती चली लेगीत उपरांत देवदासी जाताली. देवदासींचो पुत देवळाचो गवय वा वादक जातालो. ह्यो देवळांत पदां म्हणून नाच करपी नृत्यागंना खुबूच लावण्यपूर्ण आसताल्यो. नत्यो सुगंधी द्रव्यां, सोबीत सुंदर भस आनी सुवासिक फुलां माळून केंसभूशा करताल्यो, रत्नांचें आनी भांगराचें अलंकार वापरताल्यो.
इतिहास
[बदल]चोचाल राजाच्या तंजावरच्या देवळांत चारशें देवदासी आशिल्ल्यो असो इ. स. 1004च्या शिलालेखांत उल्लेख मेळटा. तेराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक भारतांत आयिल्ल्या मार्को पोलो ह्या इटालियी भोंवडेकाराच्या भोंवडेवर्णनांत भारतीय देवदासींचो उल्लेख मेळटा. एकुणिसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक तमीळनाडूंतल्या कांचीपुरमांतल्या देवळांत शंबर नर्तिका आशिल्ल्यो अशें म्हण्टात. विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक कांचीपुरम, मदुराई आनी तंजावरच्या देवस्थानांनी आशिल्ल्या देवदासींक देवस्थानां कडल्यान नेमान वेतन मेळटालें.
दक्षिण भारतांत णवव्या-धाव्या शेंकड्यांनी देवळां उबारपाचें कार्य चालू आशिल्लें. त्या काळांत देवळांनी खूबश्या देवदासींची भरती केल्ल्यान देवदासीप्रथा खूब प्रचलीत जाली. चंवरान मुर्तीक वारो घालप, कुंभारतीची पवित्र ज्योत व्हरप, मिरवणुकेंत देवासामकार नाच - पदां म्हणप असलीं कामां तांकां करचीं पडटलीं. मध्ययुगांत, कर्नाटकांत कांय जातींभितर दरेका घरांतली एक चली देवाक चली देवाक ओंपतले अशें म्हण्टात. तिका 'बसवी' अशें म्हण्टाले. अशे चलयेचें देवाकडेन वा तरसादी वांगडा लग्न करताले. उपरांत तिका खंयचेय उच्च जातींतल्या दादल्याकडेन संबंद दवरपाक मेळटलो. सादारणरणपणान बसवी जाताली. चड करून लिंगायत आनी होलेया लाकांभितर ही चाल प्रचारांत आशिल्ली. तशेच कोइमुत्तूरचे कैकोलन जातांतूय दरेका कुटुंबातली एक चली देवाक ओंपपाची चाल आशिल्ली. कैकोलन देवदासी मरतकच देवाच्या आंगावयलीं फुलां आनी वस्त्र काडून तिच्या आंगार घालताले आनी तिचें दहन जालेबगर देवाची पुजा करिनाशिल्ले. कारण तिका देवाची बायल मानिल्ल्यान देवाक सुतक आयलां अशें मानतालें.
देवदासींचें प्रकार
[बदल]देवदासींच्या सात प्रकारांचो उल्लेख मेळटा.
- दत्ता - स्वता जावन देवांची सेवा करपी.
- विक्रिता - देवाचे सेवेखातीर स्वता जावन विकपी.
- भृत्या - स्वताच्या कुटूंबाच्या कल्याणाखातीर खोशयेन देवळांतलें काम आपणावपी.
- भक्ता - भक्तीन देवालयाचें काम आपणावपी.
- हृत्या - कोणेतरी फटोवन देवालयाक ओंपिल्ली.
- अलंकारा - राजा - महाराजांकडल्यान अर्पण केल्ली कला - निपूण बायल.
- रूद्रगणिका/गोपिका - नेमान वेतन घेवन देवासामकार नाच - पदां म्हणपी.
ह्या बायलांक समाजांत व्हड मान आशिल्लो. हजरजबाबीपण, उलेवपाची कला, आवाजाची गोडसाण, तांच्या मूळ सौंदर्यावांगडा तांची न्हेसपा-नटपाची सोबीतकाय आनी धिटाय ह्या गुणांक लागून देवदासी लोकप्रिय आशिल्ल्यो. अब्बे धूब्बा ह्या फ्रँच भोंवडेकारान नोंद केल्लेप्रमाण तांकां हेर बायलांभशेन बरोवपाक, वाचपाक आनी पांयतणां वापरपाक बंदी नाशिल्ली. देवस्थाना कडल्यान मेळपी वेतनां, रावपाक घरां तशेंच तांच्या कलागुणांक लागून धनवानां कडल्यान मेळपी बिदागी, राजदरबारांनी मेळपी भोवमान हाका लागून देवदासींची सापत्नींक स्थिती बरी आशिल्ली आनी जनतेकडल्यानूय तांकां खूब मान मेळटालो. देवदासीक देवाची बायल मानिल्ल्यान, तिका अखंड सवायशिण मानून तिचेकडल्यान लग्नां वेळार व्हंकलेच्या मंगळसुत्रांतलें मणी गुथूंन घेताले. व्हंकलपावणी वतना सगळ्यात मुखार देवदासी आसप बरें चिन्न मानलें. कर्नाकांतलीं बसवीं आनी हेर सुवातींतल्या देवदासींची वरी जतनाय घेतल्यार गांवाची बरी उदरगत जाता अशें मानतात. देवदासींक जोगवा वाटल्यार बरकत येता देखून तांकां वस्त्र, कड्डण, पयशें, बोकड्यो, दूद दान दिवप, न्हवऱ्या-व्हंकलेक उंवाळपाखातीर तेचभाशेन धर्मीक सुवाळ्यांनी बायलांक आदार करपाखातीर देवदासींची मदत घवप ह्यो चालीं परंपरेन चलत आयल्यात.
अशें धर्मीक श्रध्देंतल्यान निर्माण जाल्लें हे देवदासींचें प्रथेन उपरांत वेगळेंच मोडण घेतलें. देवाक अर्पण केल्लें पुजेचे उपचार पुजारी आपणायता आनी तरी ते देवांक पावतात अशी समजूत आशिल्ल्यान पुजाऱ्याचीं सेवा केल्यार ती देवाचीच सेवा केल्ल्या भाशेन जाता. असो समज कालांतरान निर्माण जालो. पुजाऱ्यान देवदासींचो उपभोग घेतल्यार तो देवानूच घेतलो अशी भावना फुडें उत्पन्न जाली. ताका लागून देवाक ओंपिल्ल्यो चलयो आनी नर्तकी ह्यो पुजाऱ्यांच्यो दासी जाल्ल्यो. राजे आनी सरदार हांच्या विलास-सुखीखातीरूय तांचो उपेग जावंक लागलो. तांचो आलाशिरो मेळिल्ल्यान आनी प्रोत्साहनाक लागून हे प्रथेचो प्रसार जावन, ती तिगून उरलीं. अंधश्रध्देक बळी पडिल्ल्यो ह्यो ल्हान अजाण चलयो, सरदार, जहांगीरदार, पुजारी आनी भोंवडेकारांच्यो विशयवासना तृप्त करपाचें एक हुकुमी साधन थरलें.
देवदासींचें वर्ग
[बदल]सदळपणान ह्या देवदासींचे वर्ग करूं येतात ते अशें-
- शारिरीक संबंद दवरप/दवरप ना
- कोणाकडेन संबंद दवरप
- कामाचे दर्जो
शारिरीक संबंद दवरप/दवरप ना
- खंयच्याय दादल्योकडेन शारिरीक संबंद दवरिनासतना देवालयांत रावन देवाची सेवा करप.
- लग्न जायनासतना रावन एकाच सुयोग्य आनी समर्थ - समृध्द अशा मनशाक आयुश्यभर साथ दिवप.
- आपले मर्जीप्रमाण खंयच्याय व्यक्तीवांगडा शारिरीक संबंद दवरप.
कोणाकडेन संबंद दवरचो
- प्रतिश्ठीत मानिल्ल्या नागरिकाच्या घरा वचून नाच - गायन करचें, पूण हेरांकडेन वचचें न्हय, अशें मानपी तमीळनाडूंतल्यो वल्लंगै देवदासी.
- मेस्त आनी हेर बलुतेदारांकडेन संपर्क दवरपी इडंगै. शूद्र - अतिशूद्रांकडेन संपर्क दवरपाक इडंगैनाकूय परवानगी नाशिल्ली.
कामाचो दर्जो
- देवपुजेच्या वेळार देवासामकार आनी जात्रेंत रथाफुडें नाच - गायन करप.
- देवळाच्या वाठाराची झाडलोट, देवाचीं आयदनां घांसप, निवेद्याचें कड्डण वेंचप हीं कामां करतात.
कर्नाटकांत बेळगांव जिल्ह्यांतल्या सौंदत्ती गांवांत दर पुनवेक देवदासींची जात्रा भरता. तातूंत माघांतलें पुनवेक (रांड पुनव) व्हड जात्रा भरता. ते जात्रेंत यल्ल्मा देवतेक चलयो ओंपपाची प्रथा पयलींसावन चलत आयल्या. ह्या देवदासींक 'जोगतिणी' अशें म्हण्टात. केंसांक जटा येत जाल्यार तो देवीचो राग मानून ती चली देवीक ओंपतात. ह्यो जोगतिणी गळ्यांत मणयांच्यो वा कवट्यांचो माळो घालतात, माथ्यार 'जग' म्हळ्यार देवतेचो पितूळचो मुखवटो दवरिल्ली परडी घेवन भोंवतात आनी कपलाक भंडारो लायतात. चोंडक, टाळ आनी तुणतुणें ह्या वाद्यांचे साथीचेर ते देवतेचीं पदां म्हण्टात. पोट भरपाखातीर त्यो जोगवा मागतात. पूण हालींच्या तेंपार चडशो जोगतिणी वेश्यावेवसाय करतात. नाच-गायन-वादनाचो सराव आनी शिक्षण, वंशपरंपरेन लाबिल्ल्यान गोंयांतल्यो ह्या समाजाच्या बऱ्याच लोकांनी गायन-वादन-अभिनय सारकिल्या कलांच्या मळार राश्ट्रीय नामना जोडल्या.
ओडिसांतल्या देवदासींक महारिस म्हण्टात. गंग वंशातल्या राजांनी, त्या प्रदेशांतल्या वेगवेगळ्या देवस्थानांनी देवांचे सेवेखातीर खूबश्या देवदासींची नेमणूक केल्ली. देवळांच्या उत्पन्नांतल्यान तांचो उदरनिर्वाह चलतालो. गोंयांत कलवंत, भाविणी, देवळी आनी नायकिणी अशे देवदासींचें समाज मेळटात. ह्या समाजांतले लोक (दादलें तशेंच बायलो) थळाव्या देवळाच्या संबंदीत नाच-गायन-वादना सावन ते सान्न मारपामेरेन कामां केल्ले दिश्टी पडटात. ह्या समाजातल्या चलयांचो, तीं पिरायेंत येतकच शेंसविधी करपाची प्रथा आशिल्ली. शेंसविधी हो लग्नसुवाळ्या भाशेनूच धर्मीक तसोच समाजीक सुवाळो. फकत न्हवरो म्हणून दादल्या भेसांतली चली वा एकाद्रें शस्त्र मुखार उबें करताले.
देवाच्या उत्सवांत, विशेश करून पालखेमुखार नाच-गाणें करपांत देवदासी वांटो घेतात. तांच्याच समाजातलें दादलें तांकां अशा वेळार वाद्याची साथ करतात. ह्या कामाखातीर तांकां देवस्थानाकडल्यान थरावीक उत्पन्न मेळटा. देशांतल्या हेर वाठारांप्रमाण गोंयच्याय देवदासींचो समाजाकडल्यान भोगदासी म्हणून वापर जातालो. गोंयच्या भोवतेक सगळ्याच वाठारांनी ह्या लोकांची वसती आशिल्ली. गोंयांत ह्या समाजाक 'गोमंतक मराठा समाज' ह्या नांवान संबोदीत करप जाता. गोमंतक मराठा समाजाच्या जाळवणदारांनी समाजाचें उदरगतीची चळवळ हातांत घेतली आनी ह्या समाजाचो सर्वांगीण विकास जावपाचे नदरेन परिश्रमांची शर्थ केली. हाचें फळ म्हणून हो समाज शिक्षीत जालो. सगळ्यांत पयलीं परिवर्तन घडलें तें म्हळ्यार ह्या समाजातलीं शेंसविधी चाल नश्ट जावन तिची सुवात लग्नविधीन घेतली. आयचे घटकेक ह्या समाजांत, गोंयच्या समाजाच्या हेर घटकांवरीच लग्नां जावन गृहस्थाश्रम चलता. देवळाच्या उत्सवांत पालखेमुखार नाचपाची-गावपाची प्रथाय पातळ जायत गेल्या. आपले आपुणूच आपले भितर अशे तरेचें समाजीक परिवर्तन घडोवन हाडपी गोमंतक मराठा समाज हें आर्विल्ल्या काळांतलें एक तोखणायेक पात्र थरपी उदाहरण मानचें पडटलें.
महाराष्ट्रांत खंडोबाक 'मुरळी' म्हणून चलयो ओंपतात. दादल्याक 'वाघ्या' म्हणून वळखतात. मुरळी नाचता तेन्ना वाघ्या पदां म्हणून तुणतुणें वाजयता. तमाशा आनी गांगिऱ्या नाटकांनीय ते कामां करतात. कांय मुरळ्यो वेश्यावेवसाय आपणायतात.
ही देवदासी प्रथा बंद करपाखातीर खूब यत्न जाले. सगळ्यांत पयलीं इ. स. 1910 वर्सा म्हैसूर संस्थानांत एक कायदो केलो. इ. स. 1922-23 वर्सा देवदासींक बऱ्या मार्गाक लावपाखातीर 'हिंदू युवती शरणालयम्' संस्था मद्रासांत स्थापन केली. इ. स. 1925 वर्सा डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरान निपाणींत देवदासी प्रथा नश्ट करपापसत परिशद घेतली. 1934 वर्सा मुंबय प्रांतान आनी 1947 वर्सा मद्रास प्रांतान 'देवदासी प्रतिबंधक कायदे' केले. संबंदीत लोकांक तशेंच देवदासी सज्ञान आसल्यार स म्हयने खर बंदखण आनी 500 रूपया दंड अशी ख्यास्त थारायली. 1975 वर्सा गडहिंग्लज (जि. कोल्हापूर) नगरांत 'महात्मा फुले समता प्रतिश्ठानावतीन' देवदासी भगिनी परिशद भरयली. उपरांत 15 जून 1980 ह्या दिसा अशीच परतून परिशद आयोजीत केली. विंगड विंगड राज्यांनी, देवतेक चलयो ओंपपाचे प्रथेआड कायदे केले. पूण देवदासीची ही प्रथा पुराय नश्ट जावंक ना.