दोहा

दोहा एक छंद. हो मात्रीक अर्धसम छंद. दोग्धि चित्तमिती दोहा = जो चित्त दवित करता, तो दोहा, अशी हाची व्याख्या केल्या. द्विपदी ह्या शब्दावयल्यान हें नांव आयलां अशें मानतात. हातूंत पयल्या आनी तिसऱ्या चरणांनी 13 मात्रा आनी दुसऱ्या आनी चवथ्या चरणांनी 11 मात्रा आसतात. चरणाचे अखेरेक यती आसता. विशम चरणाचे अखेरेक ज गण नासचो आनी निमाणें लघू आसचो असो नेम आसा.

हिंदी भाशेक हो छंद अपभ्रंश भाशेकडल्यान मेळ्ळो. अपभ्रंशांत आनी हिंदी भाशेंत दोह्यांचे कितलेशेच झेले आसून मुनीयोगीन्द्र, रामसिंह, देवसेन आनी हेर बौध्दी सिध्द हांणी आपले रचणुकेंत दोहा छंदाचो उपेग केला. 'प्राकृतपैङ्गलम्' ह्या छंदोग्रंथांत वट्ट तेवीस दोहा प्रकारांची विस्कटावणी केल्या.

हिंदीतल्या चडशा सगळ्या कवींनी हो छंद वापरला. दोहा हो मुक्तक काव्याचो महत्वाचो छंद. भक्तीयुगांतले प्रबंध रचणुकेंत दोह्याचो व्हडा प्रमाणांत उपेग केल्लो दिसता. तुलसीदासाचें 'रामचरित मानस' आनी जायसीचें 'पद्मावत' हातूंत दोहे मेळटात.

दोहा आनी साखी हे शब्द सारक्या अर्थाचे आसात. कबीराच्यो साख्यो ह्यो दोह्यांसारक्योच आसात. साखी हो साक्षी ह्या उतराचो अपभ्रंश जावन आसा. गोरखपंथी काव्याच्या प्रभावाक लागून कबीरपंथी कवींनीं हो छंद आपणायलो, अशें म्हण्टात. बिकानेरचो राजा अनूपसिंह हाणें 'दोहा-रत्नाकर' नांवाचो एक व्हडलो दोह्यांचो झेलो तयार करून घेतिल्लो. तातूंत शेंकड्यांनी कवींचे सुमार 4500 दोहे संकलीत केल्ले आसात.

अपभ्रंश साहित्याचे उदरगतीवांगडा दोहा छंदाचो प्रचार वाडलो. हिंदी भाशेप्रमाणूच राजस्थानी आनी गुजराती भाशांनीय दोह्यांची रचना जाल्या. साहित्याच्याच मळार न्हय, जाल्यार लोकवेदांतूय दोहा छंदाक म्हत्वाची सुवात प्राप्त जाल्या. लिखीत दोह्यांपरस तोंड्यां घोळत प्रचलीत जाल्ल्या अलिखीत दोह्यांचो आंकडो खूब व्हड आसा.

जैन लोक पुजेचे सुर्वेक वेगवेगळ्या रागांनी दोहे गायतात. ह्या छंदांत वेगवेगळ्या विशयांचेर काव्यां निर्मिल्लीं दिसतात. सामान्य विशयांप्रमाणूच आयुर्वेद, ज्योतीश ह्या विशयांवयले कांय ग्रंथूय दोहा छंदात रचिल्ले आसात.

दोह्याचें एक उदाहरण अशें -

स्वर्ग सात असमानपर, भटकत है मन मूढ| खलिक तो खोया नहीं, उसी महल में ढूँढ||

अर्थ - हे मूर्ख मना, सात सर्गांच्या अवकाशांत तूं हेडटा, पूण परमेश्वर खंयच शेणूंक ना. तूं जंय आसा थंयच ताका सोद.